Diwedd cofio ?

Ar fore ym mis Tachwedd, yn ôl yr hanes, yr oedd fy nhaid ar ei daith o Garmel yn Arfon i ymweld â’i deulu yng ngwlad Llŷn, lle’r oedd un o’i frodyr newydd farw. Yn gyntaf, cerdded i lawr y gelltydd i’r Groeslon i ddal y trên. Ac yntau’n mynd ar drot yng nghyffiniau Penfforddelen, yn sydyn canodd holl gyrn y chwareli ar adeg anarferol. ‘Be sy wedi digwydd?’ gofynnodd fy nhaid i’r cyntaf a welodd. ‘Y rhyfel wedi gorffen.’ Can mlynedd i heddiw oedd hi. Pump o’i feibion, nid yn ddianaf, ond o leiaf yn fyw: pedwar yn y byddinoedd ac un ar y môr. Aeth yntau’n syth i Dafarn Pen Nionyn yn y Groeslon ac ordro gwydraid o rỳm; ei unig un erioed, mae’n debyg. Yna neidio ar y trên ac am Bwllheli.

Diau fod gan bron bob teulu ei hanesyn am y diwrnod.

**

Tebyg na bydd diwedd ar y cofio, ac ar ryw olwg ni ddylai fod. Ond dyma ddiwedd ar y rownd hon o gofio, wedi codi i fath o anterth yr wythnos ddiwethaf yma. Wrth edrych yn ôl dros y pedair blynedd caf ryw argraff neu deimlad na chafodd y Sefydliad a’r Adain Dde mo’r holl enillion yr oeddent wedi gobeithio’u cael o’r peth. Fe ddaeth y Brexit i lenwi bryd ac i lyncu egnïon Prydeinwyr.

Nid â mis Tachwedd heibio heb ryw drafod, a pheth anghytuno, ar ba fath gofio sy’n briodol. A do, fe ddangoswyd Blackadder eto er gwaethaf rhybudd Paxman bedair blynedd yn ôl na fyddai hynny’n gweddu. (Gweler Meddyliau Glyn Adda, tt. 33-5. Neu hwyrach yr hoffech ymweld â hen flogiadau 14 Ionawr, 16 Chwefror a 26 Gorffennaf 2014.) Dyna un wedd gadarnhaol ar y coffâd eleni, i’w gosod gyferbyn â’r fersiwn anferth gelwyddog y mae’r Sefydliad yn ei rhoi allan bob blwyddyn. Gyda’i groesdoriad o gnafon a ffyliaid y genhedlaeth, a’r cyfan yn gorffwys ar ysgwyddau’r taeog tlawd Baldrick, Blackadder yw’r darlun mwyaf cywir eto o’r gyflafan anferthol ddi-chwaeth, ddiangen a di-gyfiawnhad.

Ond deil llawer eto, y mwyafrif mae’n debyg, i fethu neu i wrthod gweld hyn. Hysbyseb yn y Radio Times, ar ran elusen hollol deilwng nid wy’n amau, yn datgan ‘We all have a lot to thank the First World War generation for.’ Ond am beth? Ie am beth, mewn difri? Beth oedd cyfraniad, beth oedd rhodd, cenhedlaeth y Rhyfel Mawr? Ateb: y Rhyfel Mawr, ynghyd â’i holl ganlyniadau, yn cynnwys rhyfel arall. Rwyf wedi meddwl llawer am hyn dros y blynyddoedd, ac rwy’n dal i feddwl. Cabinet Asquith y galluocaf erioed efallai i gwrdd o gwmpas bwrdd Stryd Downing, gwerin gwlad yn fwy deallus a goleuedig na ni mewn llawer o bethau. Ond nhw cawliodd hi.

Beth ddigwyddodd? Darllenwch Hen Lyfr Bach Lloyd George, tt. 30-2, cyfieithiad o ddarn o War Memoirs enillydd y rhyfel. Ugain mlynedd wedi’r trychineb, mae Lloyd George yn ceisio galw i gof yn union sut y dechreuodd. Yn ôl doethineb confensiynol, ac yn ôl fersiwn llywodraethau yn aml, fe benderfynir ar ryfel fel modd i ddatrys problem ar ôl i bopeth arall fethu. Y gwrthwyneb yw’r gwir, o leiaf am ryfeloedd rhwng gwladwriaethau: wedi i’r awch am ryfel gychwyn a chydio, fe ddyfeisir y broblem wedyn. Gwelai Ll.G. yn hollol glir, yn 1934 o leiaf, mai o eigion calon gwerinoedd ar draws y gwledydd y cododd yr awydd yn sydyn ddechrau Awst 1914. Gwallgofrwydd neu hysteria torfol ydoedd, a llywodraethau’n rhy wan i’w atal. A oedd Ll.G. yn gweld hynny ar y pryd? Rwy’n amau ei fod, ond fod cymhellion personol a phwysau lawer yn ei yrru i roi gwedd wahanol ar bethau, fel mai ei ddylanwad ef – yr unig ddyn, hwyrach, a allai fod wedi cadw Prydain Fawr allan o’r gwrthdaro, neu hyd yn oed wedi rhwystro’r gwrthdaro – a sicrhaodd undod a oedd bron yn llwyr o blaid ymladd.

Trasiedi’r ugeinfed ganrif.