Y Cymro a’r PETH (2)

Yn ’79 ac yn ’97, ac ar bob achlysur arall pan fuom yn trafod ymreolaeth, a mwy ohono, ni chlywais am NEB yn dweud NA gan gyfeirio at rybudd S.L. Fotio IE wnes innau, er llwyr gytuno fod ‘yr iaith yn bwysicach na hunan-lywodraeth’ pe dôi yn fater clir o ddewis rhyngddynt. A oeddem i gyd yn iawn?

Ein proffwyd heddiw yw’r offeiriad a’r hanesydd A.W. Wade-Evans, a dyma’r adnod:

● ‘Ni ddaw gwir atgyfodiad byth i Gymru nes iddi gael ail afael yn y gwir am ei tharddiad.’

Tipyn o foi oedd Wade-Evans (1875-1964), ac mae ganddo’r gallu o hyd i darfu colomennod gyda’i ddehongliadau o hanes Prydain ôl-Rufeinig ac o darddiad y Cymry. A chrynhoi at yr asgwrn, cenhadaeth Wade-Evans mewn llu o erthyglau a llyfrau dros yrfa hir oedd gwrthateb y gred draddodiadol, dderbyniedig a ‘swyddogol’ mai pobl yw’r Cymry wedi eu geni mewn fföedigaeth fawr i’r Gorllewin o flaen cyrchoedd diatal yr Eingl-Saeson yn y bumed a’r chweched ganrif O.C. Pobl wedi ei gwadnu hi, wedi gollwng gafael, wedi colli cyn cychwyn? Os daliwn i gredu hyn, medd W.-E., byddwn yn dioddef dros byth gan deimlad o israddoldeb, sef Y PETH a fu’n llestair arnom ar sawl achlysur yn ein hanes ac sydd felly o hyd.

Ble, a sut, y dechreuodd y gred hon, a’r stori a’i creodd? Mae Wade-Evans yn gosod y bai yn deg ar un ddogfen, sef ‘Dogfen Gildas’ fel y mae Iestyn Daniel yn dewis ei galw yn ei olygiad a’i gyfieithiad newydd ohoni. Nid ar yr holl ddogfen ychwaith, ond ar ran neilltuol ohoni, sef penodau 2-26, sy’n amcanu crynhoi hanes Ynys Brydain hyd at adeg eu hysgrifennu. Daliai W.-E. ymhellach nad gwaith y gwir Gildas, y proffwyd a’r diwygiwr o ganol y chweched ganrif, mo’r 25 pennod hyn, ond ychwanegiad, gwaith rhyw awdur arall, anhysbys, diweddarach.

Daliwn i ystyried y dadleuon, a daliaf yma i grynhoi’n llym. Yn wrthateb i stori fawr y fföedigaeth, mae W.-E. yn cynnig stori gwbl groes. Gwêl ef nid gweithred o encilio, ond gweithred o ddal gafael, a oedd hefyd yn weithred o ddewis diwylliannol-wleidyddol, sef dal gafael yng ngwaddol Rhufain fel yr oedd llywodraeth Rhufain ym Mhrydain yn dod i ben. ‘Nid oedd pobl Cymru erioed wedi eu hadnabod eu hunain fel pobl cyn i hynny wawrio arnynt mewn amgylchfyd Rhufeinig. Yr oeddynt eisoes yn Rhufeiniaid cyn sylweddoli mai Brythoniaid oeddynt.’

Fel pawb erioed sydd wedi astudio Prydain Rufeinig ac ôl-Rufeinig, y bobloedd a’u perthynas, pwysleisia W.-E. ddaearyddiaeth, gan ein hatgoffa drwy’r amser o’r llinell letraws sy’n gwahanu ‘tir uwch’ Cymru a Lloegr oddi wrth y ‘tir is’, y llinell sy’n rhedeg yn fras o ogledd-ddwyrain i dde-orllewin, o dyweder Caerefrog hyd dyweder Caer Wysg. I’r de a’r dwyrain o’r llinell, buasai llywodraeth a phresenoldeb sifil Rhufain yn sefydlog am dair canrif; yr ochr arall i’r llinell, milwrol yn bennaf oedd y presenoldeb, a’r llaw am hynny’n ysgafnach mewn rhyw ystyr, y sefydliadau a’r bywyd Rhufeinig yn llai trwchus ac am hynny’n llai o faich ar y Brythoniaid. Am y rheswm hwnnw – W.-E. sy’n ymresymu – pan ddaeth diwedd ar Ymerodraeth Rufain, trodd pobloedd y de a’r dwyrain yn gryf yn ei herbyn gan ochri â ‘barbaria’, ond gallodd pobloedd y gogledd a’r gorllewin ddewis yn wahanol gan ochri â ‘Romanitas’.

Mae ystyriaethau o blaid y ddamcaniaeth uchelgeisiol hon, ac yn bennaf ohonynt parhad di-dor Cristnogaeth ar ‘yr ochr hon’ o ddyddiau’r Ymerodraeth, fel na bu raid ail-Gristioneiddio’r Cymry cynnar fel y gwnaed â’r Saeson. Ond digon o dystiolaeth, digon o garn i’r dehongliad mawreddog hwn o’n cychwyniad ni fel pobl? Rywsut, nid wyf erioed wedi gallu credu hynny.

Nid yw hyn yn annilysu ‘dadl y ddau Gildas’ ynghyd â’r modd y mae W.-E. yn dehongli’r 25 pennod ‘hanesyddol’ gan weld ynddynt ddechrau’r drwg, dechrau’r PETH sydd bellach bron wedi’n gorffen.

Pawb sy’n meddwl o ddifrif am hanes y Cymry ac am yr esblygiad sydd wedi arwain at ein sefyllfa heddiw, caiff fudd o fynd at lygad y ffynnon drwy ddarllen y golygiad newydd Llythyr Gildas a Dinistr Prydain. Ac efallai y caiff rhywbeth o’m dwy ysgrif i yn Y Faner Newydd, rhifau 90 a 91.

‘Y gwir am ei tharddiad’? Y Cymry – pobl wedi colli Ynys Brydain? Anwiredd medd Wade-Evans. Ond gwir neu anwir, fe barhaodd y gred, gan wneud yn bosibl BRYDEINDOD.

Ymlaen yfory.