Y Cymro a’r PETH (2)

Yn ’79 ac yn ’97, ac ar bob achlysur arall pan fuom yn trafod ymreolaeth, a mwy ohono, ni chlywais am NEB yn dweud NA gan gyfeirio at rybudd S.L. Fotio IE wnes innau, er llwyr gytuno fod ‘yr iaith yn bwysicach na hunan-lywodraeth’ pe dôi yn fater clir o ddewis rhyngddynt. A oeddem i gyd yn iawn?

Ein proffwyd heddiw yw’r offeiriad a’r hanesydd A.W. Wade-Evans, a dyma’r adnod:

● ‘Ni ddaw gwir atgyfodiad byth i Gymru nes iddi gael ail afael yn y gwir am ei tharddiad.’

Tipyn o foi oedd Wade-Evans (1875-1964), ac mae ganddo’r gallu o hyd i darfu colomennod gyda’i ddehongliadau o hanes Prydain ôl-Rufeinig ac o darddiad y Cymry. A chrynhoi at yr asgwrn, cenhadaeth Wade-Evans mewn llu o erthyglau a llyfrau dros yrfa hir oedd gwrthateb y gred draddodiadol, dderbyniedig a ‘swyddogol’ mai pobl yw’r Cymry wedi eu geni mewn fföedigaeth fawr i’r Gorllewin o flaen cyrchoedd diatal yr Eingl-Saeson yn y bumed a’r chweched ganrif O.C. Pobl wedi ei gwadnu hi, wedi gollwng gafael, wedi colli cyn cychwyn? Os daliwn i gredu hyn, medd W.-E., byddwn yn dioddef dros byth gan deimlad o israddoldeb, sef Y PETH a fu’n llestair arnom ar sawl achlysur yn ein hanes ac sydd felly o hyd.

Ble, a sut, y dechreuodd y gred hon, a’r stori a’i creodd? Mae Wade-Evans yn gosod y bai yn deg ar un ddogfen, sef ‘Dogfen Gildas’ fel y mae Iestyn Daniel yn dewis ei galw yn ei olygiad a’i gyfieithiad newydd ohoni. Nid ar yr holl ddogfen ychwaith, ond ar ran neilltuol ohoni, sef penodau 2-26, sy’n amcanu crynhoi hanes Ynys Brydain hyd at adeg eu hysgrifennu. Daliai W.-E. ymhellach nad gwaith y gwir Gildas, y proffwyd a’r diwygiwr o ganol y chweched ganrif, mo’r 25 pennod hyn, ond ychwanegiad, gwaith rhyw awdur arall, anhysbys, diweddarach.

Daliwn i ystyried y dadleuon, a daliaf yma i grynhoi’n llym. Yn wrthateb i stori fawr y fföedigaeth, mae W.-E. yn cynnig stori gwbl groes. Gwêl ef nid gweithred o encilio, ond gweithred o ddal gafael, a oedd hefyd yn weithred o ddewis diwylliannol-wleidyddol, sef dal gafael yng ngwaddol Rhufain fel yr oedd llywodraeth Rhufain ym Mhrydain yn dod i ben. ‘Nid oedd pobl Cymru erioed wedi eu hadnabod eu hunain fel pobl cyn i hynny wawrio arnynt mewn amgylchfyd Rhufeinig. Yr oeddynt eisoes yn Rhufeiniaid cyn sylweddoli mai Brythoniaid oeddynt.’

Fel pawb erioed sydd wedi astudio Prydain Rufeinig ac ôl-Rufeinig, y bobloedd a’u perthynas, pwysleisia W.-E. ddaearyddiaeth, gan ein hatgoffa drwy’r amser o’r llinell letraws sy’n gwahanu ‘tir uwch’ Cymru a Lloegr oddi wrth y ‘tir is’, y llinell sy’n rhedeg yn fras o ogledd-ddwyrain i dde-orllewin, o dyweder Caerefrog hyd dyweder Caer Wysg. I’r de a’r dwyrain o’r llinell, buasai llywodraeth a phresenoldeb sifil Rhufain yn sefydlog am dair canrif; yr ochr arall i’r llinell, milwrol yn bennaf oedd y presenoldeb, a’r llaw am hynny’n ysgafnach mewn rhyw ystyr, y sefydliadau a’r bywyd Rhufeinig yn llai trwchus ac am hynny’n llai o faich ar y Brythoniaid. Am y rheswm hwnnw – W.-E. sy’n ymresymu – pan ddaeth diwedd ar Ymerodraeth Rufain, trodd pobloedd y de a’r dwyrain yn gryf yn ei herbyn gan ochri â ‘barbaria’, ond gallodd pobloedd y gogledd a’r gorllewin ddewis yn wahanol gan ochri â ‘Romanitas’.

Mae ystyriaethau o blaid y ddamcaniaeth uchelgeisiol hon, ac yn bennaf ohonynt parhad di-dor Cristnogaeth ar ‘yr ochr hon’ o ddyddiau’r Ymerodraeth, fel na bu raid ail-Gristioneiddio’r Cymry cynnar fel y gwnaed â’r Saeson. Ond digon o dystiolaeth, digon o garn i’r dehongliad mawreddog hwn o’n cychwyniad ni fel pobl? Rywsut, nid wyf erioed wedi gallu credu hynny.

Nid yw hyn yn annilysu ‘dadl y ddau Gildas’ ynghyd â’r modd y mae W.-E. yn dehongli’r 25 pennod ‘hanesyddol’ gan weld ynddynt ddechrau’r drwg, dechrau’r PETH sydd bellach bron wedi’n gorffen.

Pawb sy’n meddwl o ddifrif am hanes y Cymry ac am yr esblygiad sydd wedi arwain at ein sefyllfa heddiw, caiff fudd o fynd at lygad y ffynnon drwy ddarllen y golygiad newydd Llythyr Gildas a Dinistr Prydain. Ac efallai y caiff rhywbeth o’m dwy ysgrif i yn Y Faner Newydd, rhifau 90 a 91.

‘Y gwir am ei tharddiad’? Y Cymry – pobl wedi colli Ynys Brydain? Anwiredd medd Wade-Evans. Ond gwir neu anwir, fe barhaodd y gred, gan wneud yn bosibl BRYDEINDOD.

Ymlaen yfory.

Y Cymro a’r PETH (1)

Heddiw a gweddill yr wythnos, ychydig feddyliau wedi eu hysgogi gan y gyfrol Cyrchu Annibyniaeth Cymru: Adroddiad Comisiwn Annibyniaeth Cymru (Y Lolfa, 2020), £9.99. Wedi ei darllen yn gyflym, fy ngobaith yw dychwelyd i’w darllen eto â mwy o’r manylder y mae’n ei hawlio. Testun y blogiau byrion hyn fydd Y PETH diosgoi sy’n gefndir i bob trafod yng Nghymru ar annibyniaeth, ymreolaeth, rhyddid neu beth bynnag y gelwir ef, cefndir yn wir i bob ystyriaeth o’n cyflwr, ein sefyllfa, ein posibiliadau fel pobl. Ai annibyniaeth a’n gwared rhag Y PETH? Ond gyda’r PETH yna drwy’r amser, ai gwiw meddwl am annibyniaeth?

Byddaf yn codi testunau o eiriau chwe phroffwyd. Saunders Lewis yw’r cyntaf ohonynt, a bydd llawer ohonoch yn gyfarwydd neu’n lled-gyfarwydd â’r geiriau, sef diweddglo Tynged yr Iaith (1962).

● ‘Mae’r iaith yn bwysicach na hunan-lywodraeth. Yn fy marn i, pe ceid unrhyw fath o hunan-lywodraeth i Gymru cyn arddel ac arfer yr iaith Gymraeg yn iaith swyddogol yn holl weinyddiad yr awdurdodau lleol a gwladol yn y rhanbarthau Cymraeg o’n gwlad, ni cheid mohoni’n iaith swyddogol o gwbl, a byddai tranc yr iaith yn gynt nag y bydd ei thranc hi dan Lywodraeth Loegr.’

Ac yn wir, gydag ugain mlynedd o ddatganoli y tu ôl inni, gwelwn yn eithaf clir beth fu, ac yw, tuedd pethau. Colli niferoedd, colli tir, dadfeilio, tanseilio. Wnaethom ni gamgymeriad? A yw’n bryd gweiddi ‘dim mwy’? Tyrd yn ôl John Redwood? Plaid Diddymu’r Senedd? No Cymru?

Ymlaen fory.

Hidiwch befo …

Ydi mae’n flêr. Mae’n llanast. Randibŵ yn Rhif 10. Ymadawiad Dominic. Helynt Priti. Gorfod benthyca’r miliynau. Covid, Covid, Covid …

Ond na phoenwch.

Dyma Boris, o’i ymneilltuad, â newyddion da o lawenydd mawr, yr hwn a fydd i ddwy garfan ei gefnogwyr, (a) ei gymrodyr Etonaidd a (b) ei gyfeillion newydd, y cyn-Lafurwyr sydd wedi darganfod eu lle ar y Dde. (1) LLAI o gymorth tramor. A gwell fyth, (2) MWY o wario ar arfogaeth Prydain Fawr.

Ymateb arweinydd yr ‘wrthblaid’? Dim digon o (2). Yn awr, allech chi, mewn unrhyw amgylchiad, ddychmygu Corbyn yn dweud hyn? Ac yma mae rhyw fath o ateb i’r cwestiwn, pam maen NHW yn dal i erlid Corbyn? Ystyriwch eto flog 30 Hydref.

Y cyfan er mwyn cynnal rhwysg a bri Prydain Fawr, ei safle a’i dylanwad honedig yn y byd. Ond ’rhoswch … Am ba hyd y bydd Prydain Fawr eto, fel gwladwriaeth unedol? Dibynna popeth y funud hon ar yr Alban yna. Gwir, effaith curo’r drwm rhyfelgar, yn draddodiadol, yw atgyfnerthu’r Undeb. Ond y tro hwn …?

Drosodd at J.R. Jones, Prydeindod, tt. 50-1. ‘Sonia Tillich am sefyllfaoedd a fedr weithredu’n seicdreiddiol i ddatgelu neu ddinoethi ideolegau – “ideology unveiling situations”. A oes sefyllfa a dynn y gorchudd oddi ar ideoleg Prydeindod?’

A ydym ar drothwy sefyllfa felly? A bwyswyd y botwm ‘anghywir’, h.y. cywir, ar 23 Mehefin 2016?

Brysiwch i ddarllen blog Craig Murray heddiw.

Yn newydd gan Ddalen Newydd

CYFROLAU CENEDL 13
Galw’n Ôl
Deuddeg Bardd o Ddechrau’r Ugeinfed Ganrif

‘N’ ad fi’n Ango’ oedd enw’r gyfrol hon i fod, ond pan oedd mewn proflenni dyma glywed fod cyfrol arall o’r un enw newydd ymddangos! Galw’n  Ôl felly, ond cadw llun y blodyn glas ar y clawr. Detholiad newydd sydd yma o waith beirdd a ganai dros drothwy’r ugeinfed ganrif ac i mewn i’w hanner cyntaf:   Alafon, Bryfdir, Dyfnallt, Elphin, Gwili, James Evans, J.J. Williams, J.T. Job, Llew Tegid, Moelwyn, Sarnicol, Tryfanwy.

Yn eu dydd yr oeddynt yn feirdd ac yn ffigurau adnabyddus.  Aethant braidd allan o gof, yn rhannol am iddynt gydoesi â beirdd mwy arloesol o genhedlaeth ychydig yn iau.  Beth am gael golwg arnynt eto?

£15.00

HEFYD EICH PEDWAR HEN LYFR BACH NEWYDD

Rhif 13
Bully, Taffy, a Paddy
a Gweithiau Eraill gan Emrys ap Iwan

Cyhoeddwyd ymddiddan ‘Bully, Taffy a Paddy’ ym 1880. Bellach, gydag amgylchiadau Paddy wedi newid yn sylfaenol, a Taffy’n dal yn yr un twll, diau y tâl inni ei darllen a’i hystyried eto. I’w ddilyn yn y detholiad bach hwn rhoddir rhagor o ddarnau gan Emrys ap Iwan ar wleidyddiaeth, diwylliant, iaith ac arddull, ac i gloi rhoddir yr homili gyfan ‘Pwy yw fy Nghymydog?’ sy’n cynnig cyd-destun eang i weld ei safbwyntiau, ac o bosib i osgoi camddeall arno.

£5.00                                

Rhif 14
Dafydd Ddu Eryri          

Hyd yn oed os ydym yn cofio Dafydd Ddu Eryri heddiw fel ysgogwr ac athro ar gwmni o feirdd yn Arfon, Eifionydd a Môn (‘Cywion Dafydd Ddu’), ac fel ceidwad di-ildio safonau clasurwyr y ddeunawfed ganrif, ychydig a gofiwn am ei farddoniaerth ef ei hun, yn wir ychydig a welwn ohoni. Efallai y bydd y detholiad bach hwn yn agoriad llygad.  Gallwn wfftio at ei safbwyntiau adweithiol ac edmygu ei ddawn fel mydryddwr yr un pryd. Rhown yma hefyd ychydig ddarnau o’i ohebiaeth, sy’n dangos y beirniad llym a’r cymeriad croendenau.

£15.00                                           

Rhif 15
Ceiriog: Alun Mabon 
a Cherddi Eraill         

‘Alun Mabon’ yw bugeilgerdd helaethaf y Gymraeg, a diau y fwyaf adnabyddus oherwydd ei bod yn cynnwys pedair telyneg fytholwyrdd.  Ond pryd y gwelsom ni hi yn gyfan ddiwethaf mewn print?  Yng Nghyflwyniad Hen Lyfr Bach y Bugeilgerddi yr oedd lled-addewid y câi olau dydd cyn bo hir, a dyma hi. Yn gwmni iddi dyma ddetholiad bach o ganeuon mwyaf adnabyddus Ceiriog, gan obeithio y caiff bugeiliaid newydd eto eu mwynhau fel y gwnaed bellach ers cenedlaethau.

£5.00

Rhif 16
John Morris-Jones: 
Dwy Awdl a Rhai Caniadau

Arbenigrwydd  dwy awdl Syr John Morris-Jones, ‘Cymru Fu: Cymru Fydd’ a ‘Salm i Famon’ yw eu cyfansoddi nid ar gyfer unrhyw gystadleuaeth ond ar gymhelliad y galon, i ymarfer y grefft ac i leisio teimladau bardd ifanc mewn cyfnod a oedd yn llawn addewid am ddeffroad ym mywyd Cymru. Pa mor ddilys oedd yr addewid hwnnw? Sut y bu iddo droi’n siom? A pha bethau ynddo sy’n berthnasol o hyd? Buom yn gofyn y cwestiynau hyn ers canmlwydd, ac i’w gofyn yn iawn da yw gweld y ddwy awdl eto. Dyma hwy mewn print am y tro cyntaf ers 1907, ac yn gwmni iddynt dyma ddetholiad bach o delynegion Morris-Jones. 

£5.00

A chofiwch am

Yr Hen Lyfrau Bach: Pecyn 4

Yr uchod gyda’i gilydd am £15.00 yn lle £20.00

    * *Gan eich llyfrwerthwr neu gan dalennewydd.cymru

Canolog

Er mwyn popeth darllenwch flog Craig Murray heddiw, a’r ymatebion. Mae hyn yn ganolog i bob trafodaeth ar annibyniaeth a phopeth cysylltiedig.

Pa fath ddyfodol niwclear ?

Mae ad-drefnu a thoriadau ym Mhrifysgol Bangor wedi peri codi tipyn o aeliau yn ddiweddar ac wedi ysgogi ambell alwad gyhoeddus. Ond beth am y canlynol?

Er nad oes gennyf, yn dechnegol, unrhyw gysylltiad â’r Brifysgol a ddaeth i fodolaeth dan siarter newydd yn 2007, mae’n amlwg fod honno’n dal i’m hystyried yn ‘alumnus’, a chefais ganddi y bore ’ma gyfarchiad serchog ynghyd â chopi o Bangoriad Bach: E-newyddion i gyn-fyfyrwyr. Ymhlith y rhestrau o hyn a’r llall, wele:

‘Buddsoddiad gwerth £3 miliwn i ddatblygu Prifysgol Bangor yn arweinydd byd-eang mewn dyfodol ynni niwclear.’

‘Bydd Sefydliad Dyfodol Niwclear Bangor yn rhan o broject Dichonoldeb a Datblygu Adweithydd Modiwlaidd Uwch (AMR) gwerth £10 M.’

YN AWR. Fe fydd angen gwyddonwyr niwclear hyd ddiwedd y byd, i fugeilio’n feunyddiol yr holl atomfeydd a godwyd gan awdurdodau gwallgo’r ugeinfed ganrif, a’u datgomisiynu’n ddiogel os bydd modd o gwbl.

OND. Beth yn union yw’r ‘dyfodol ynni niwclear’ a ragwelir ym Mangor? Rhagor o’r un hen beth marwol, ynteu rhywbeth gwahanol? Beth yn union yw’r Adweithydd Modiwlaidd Uwch (AMR). Beth yw ei ddiben?

Fel ar bob mater, mae Blog G.A. unwaith eto’n llwyfan agored i bawb sydd am gynnig ateb.

Od … ac nid mor od

Rhyfedd, ar yr olwg gyntaf, oedd diarddel Corbyn gan ei blaid ddoe. Yr achos mawr diwethaf o beth fel hyn oedd diarddel Aneurin Bevan am gyfnod, ganol y 1950au. Gellir deall y rheswm am hynny: ofn iddo ddod yn arweinydd. Ond Dyma Corbyn wedi bod yn arweinydd, wedi cael ei gyfle, wedi colli mewn etholiad. Pam trafferthu rhoi’r gyllell i mewn rŵan?

Od? Nid mor od, pan gofiwn achosion hanesyddol fel y rhain:

● Ymosodiad C.B. Stanton ar Keir Hardie adeg y Rhyfel Byd Cyntaf.

● Ymosodiad Ernest Bevin ar yr arweinydd George Lansbury yn y 1930au. (A sôn am wrth-Iddewaeth, mae agweddau Bevin cyn sefydlu gwladwriaeth Israel yn ddigon hysbys.)

● ‘Fight, fight and fight again’.’ Gaitskell yn gwrthod derbyn penderfyniad Cynhadledd Llafur, 1961, ar fater arfau niwclear, a thrwy hynny’n ei sefydlu ei hun fel eilun y Dde Brydeinig.

● Ymosodiad Kinnock ar arweinwyr Militant yn Lerpwl.

Yr hyn sy’n gyffredin i bob un o’r achosion hyn yw bod Llafur yn ceisio’i lleoli ei hun ar y Dde, gan gredu y bydd hynny’n ei rhoi mewn swydd. Mae a wnelo tri o’r achosion â mater rhyfel a heddwch, ag arfogaeth Prydain Fawr. Nid rhyfedd mai Nia ‘Trident’ Griffith sydd wrthi’n porthi Starmer heddiw.

Ni chafodd Gaitskell na Kinnock ei wobr. A fydd hyn yn dwyn Starmer fymryn yn nes at Rif 10? Fel yr edrych pethau heddiw, methaf yn lân â gweld sut y gall unrhyw blaid ond y Torïaid obeithio ffurfio llywodraeth yn San Steffan byth eto. Nid yn unig oherwydd y rhaniadau tebygol y mae Len McCluskey yn rhybuddio rhagddynt heddiw, ond yn bwysicach oherwydd: (a) fod Llafur yr Alban wedi diflannu, a (b) oherwydd fod y gwerinwr yn hen ardaloedd Llafur Lloegr wedi sylweddoli pwy ydyw mewn gwirionedd, sef Alf Garnett. Beth a ddaw o’r Chwith Seisnig neu Brydeinig bellach, yn wir ni wn. Beth yw’ch barn chi ddarllenwyr?

Fel yr wyf yn sgrifennu hwn, dyma fy mhriod yn tynnu fy sylw at flog Craig Murray heddiw, sy’n trafod yr un mater.

§

A chyda llaw, pryd cawn ni adroddiad y Blaid Lafur ar wrth-Gymreigrwydd yn ei rhengoedd, gyda sylw arbennig i Sosialwyr De Cymru? Bydd yn glamp o gyfrol.

Hei hei, be ’di hyn ?

Ar draws pob peth …

Digwydd edrych ar Hysbysfwrdd Swyddi Cymru. Mae angen Cyfarwyddwr ar y Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd, Aberystwyth. Iawn. Ond gwelaf mai’r corff sy’n hysbysebu yw Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant. Ers pa bryd mae’r Ganolfan yn un o sefydliadau’r brifysgol hon?

Dychryn !

Cefais sioc y diwrnod o’r blaen. Pori yn rhifyn Hydref The Oldie a chael fy mod yn cytuno i fesur helaeth â dyn sydd wedi fy ngyrru i dop y caets fwy nag unwaith yn y gorffennol. Y colofnydd Roger Lewis yw hwn. (Efallai fod rhai ohonoch wedi darllen fy erthygl yn Nhraethodydd Ebrill. A gallwch fwrw golwg ar hen flogiad 16 Mai 2019.)

Gofidio y mae’r hen frawd, wedi deall nad yw barddoniaeth bellach yn rhan o faes llafurTGAU Saesneg. Dyfynna ddyfarniad y cwango Ofqual, fod llenyddiaeth Saesneg ‘out of tune with the times’. A yw hyn yn wir am bob bwrdd arholi drwy Loegr, ni wn. A beth am Gyd-Bwyllgor Addysg Cymru? Beth, o ran hynny, am y papur Llenyddiaeth Gymraeg? Cefais wybod rai blynyddoedd yn ôl nad astudir unrhyw awduron cyn yr ugeinfed ganrif, ac nad oes gan CBAC felly ddiddordeb mewn hen bererinion fel rhai o’n hawduron ni, cwmni Dalen Newydd, yn y ddwy gyfres ‘Cyfrolau Cenedl’ a’r ‘Hen Lyfrau Bach’.

Mae R.L. yn edrych yn ôl ar ddyddiau gwell a doethach, ac ar y gynhysgaeth a gafodd ei genhedlaeth ei hun. ‘Yet all over South Wales, people in their sixties can quote reams of Wordsworth, Matthew Arnold, Hopkins, Keats and Owen. None of our younger equivalents now, everywhere in the British Isles, has any aesthetic sense.’ A yw hi yr un fath ymhlith cydwladwyr Cymraeg y colofnydd, wn i ddim. Tebyg iawn fod y genhedlaeth heddiw’n medru adnabod, cofio a dyfynnu llai nag a fedrai eu rhieni, a llai fyth nag a fedrai eu teidiau a’u neiniau: a’r rheini, cofiwn, wedi cael y gynhysgaeth, os drwy’r ysgol yn ogystal, yn fwy drwy eisteddfodau lleol, gweithgarwch ardal a darllen gartref.

Ie …

Nico annwl, ei di drostai …? – Antur enbyd ydyw hon – Digwyddodd, darfu, megis seren wib – Mae Wil yng ngharchar Rhuthun – Hen bethau anghofiedig teulu dyn – Er bod trybini lond y byd, / A’i flodau i gyd yn grinion … – Carafán mewn cwr o fynydd – Mae’r cyrn yn mygu er pob awel groes – Gwyn fy myd bob tro y dêl – Am nad oedd gwyrthiau’r Arglwydd / Ar lannau Menai dlawd – Gwynt ar fôr a haul ar fynydd, / Cerrig llwydion yn lle coedydd – Daeth cysgod sydyn dros y waun – O! diolch iti gwcw – Cwsg ni ddaw i’m hamrant heno – O hogia bach, ryw fore gyda’r dydd – Gwlad y galon, dyna hi – Trodd y merlyn olaf adre / Dan ei bwn o drothwy’r ddôr – Mae mewn ieuenctid dristwch / Ac mewn oed ddiddanwch – Ynof mae Cymru’n un – Nid yw pawb yn gwirioni’r un fath – Dim ond lleuad borffor ar fin y mynydd llwm – Ar ben y lôn mae’r garreg wen – A chlychau Cantre’r Gwaelod / Yn canu dan y dŵr – Bachgen dengmlwydd gerddodd ryw ben bore – Mi fûm yn gweini tymor / Yn ymyl Ty’n y Coed – Ychydig wridog win, a llyfr o gân – Llygod! O! Dyna i chwi lygod ! – Rwy’n gorwedd efo’r hwyr ac yn codi efo’r wawr – Hen sgwnar dri mast, cawn eto godi angor – Ac ni bu dwthwn fel y dwthwn hwn – Mae gwiw foes / Ac anadl einioes y genedl yno – Daw’r wennol yn ôl i’w nyth – Am fod rhyw anesmwythyd yn y gwynt … – Dim ond amlinell lom y moelni maith – Gorwedd llwch holl saint yr oesoedd / A’r merthyron yn dy gôl – Hen gerddi gwesty’r ddaear garodd gynt – Pasio’r lafant, pasio’r lili – Wyt Ionawr yn oer / A’th farrug yn wyn – Nid yw hon ar fap – Seiat, Cwrdd Gweddi, Dorcas a Chwrdd Plant – Bwlch ni ddangosai lle bu – Sŵn y galon fach yn torri – Mae hiraeth yn y môr a’r mynydd maith – A’r nos a fu yn Ronsyfál – Ychydig lwch yn Llanfihangel draw – Nid oes paradwys fel paradwys ffŵl – O! diolch iti gwcw – Mi welaf ddisglair olau ’mlaen / A dyma doriad dydd – Angerdd pob fflam a thân pob nwyd / A dry yn ei dro yn lludw llwyd – Hyfrydwch pob rhyw frodir – Megis deilen grin / Yn ymlid deilen grin – Bydd glaswellt dros fy llwybrau i gyd / Cyn delwyf i Gymru’n ôl – Tros y garreg acw’r af – Amynedd, O bridd dan ein traed – Fel petai’r byd heb wae / Na dwyfol drasiedi – Heno, pwy ŵyr ei hynt? – ‘Ystyriwch y brain,’ – a dyma fi’n gwneud – Rhwyfwn ni i’r hafan wen – Mi gefais goleg gan fy nhad – Barti Ddu o Gasnewy’ Bach – Mab y mynydd ydwyf innau – O ddarn o bren y gwnaed o – O! na ddeuai chwa i’m suo / o Garn Fadryn ddistaw, bell – Hen leuad wen uwchben y byd, / A ddoist ti o hyd i Gymro …? – Hen estron gwyllt o ddant y llew – Ond gwin yr hen ffiolau / A brofais ddyddiau gynt – I lan na thref nid arwain ddim – Gad weled dy goed eilwaith, / Erin y môr ewyn maith – Mi rodiaf eto Weun Cas’ Mael – Chwyth ef i’r synagog neu chwyth ef i’r dafarn – A chanu mae cloch y llan – Paradwys y galon yw Milo’n y môr – Croeso Medi, mis fy serch – Rhyw chwarae plant oedd dweud ‘ffarwél’ – Paham y rhoddaist inni’r tristwch hwn …? – Nid oes i mi ddiddanwch yn y môr – Mae’r daith i lawr y Nant yn hir / A’r nos yn dawel, dawel – Unwaith daw eto wanwyn / Dolau glas a deiliog lwyn – Roedd mynd ar y jazz-band a mynd ar y ddawns – Ond am fod ynof fis Gorffennaf ffôl / Yn ciprys gydag Ebrill na ddaw’n ôl – I fraenaru gwedd ei dir caregog / Ac i hau ei ŷd yng nghartre’r drain – A bywyd hen fugail mor fyr – Pan na bo dŵr bydd gwynt – Mieri lle bu mawredd – Hon yw fy Olwen i – Bererin pererinion llwyd eu gwedd … – Roes i’w gwefusau’r lluniaidd dro / A lliw a blas y gwin – Wyt ti’n cofio’r lloer yn codi / Dros hen dderw mawr y llwyn …? – Bedwyr yn drist a distaw / At y drin aeth eto draw – Nid ofna’r doeth y byd a ddaw – Fi yw sipsi fach y fro – O’r cannoedd oedd yno, ni sylwn ar neb / Ond ar ferch ar y cei yn Rio – Mae ’i wisg ef mor denau / A’th wynt di mor oer – Yn dawel, bêr Ddyfi, rhag mennu hun hon – Tangnefeddwyr, plant i Dduw – Mwynach na hwyrol garol / O glochdy Llandygái … – A gofiwch weithiau, glychau clir / Am hanes dau ym Monastîr? – Pan rodiwyf ddaear Ystrad Fflur, / O’m dolur ymdawelaf – ‘Bydded tywyllwch.’ A nos a fydd – ‘Pa ddwli’n awr sydd ar y crwt?’ – Ond creigiau Aberdaron / A thonnau gwyllt y môr – I ddim ond dweud y gair ‘ffarwél’ – Pob wyneb a wên ar rosyn yr haf – Dim ond rhyw frithgo am ryw gyffro gynt – Gwyn fy myd bob tro y dêl – Dau glogwyn, a dwy chwarel wedi cau – Ond mae’r heniaith yn y tir – Boed anwybod yn obaith – Na llon, na lleddf. ‘Tw-whit, tw-hw!’

Nid yw astudio barddoniaeth at arholiad yn mynd i wneud neb yn fardd, nac yn feirniad, na hyd yn oed yn adroddwr, ond gall helpu tuag at un neu ragor o’r pethau hynny os yw’r anian yno eisoes. Gellir mynd trwy fywyd heb wybod sillaf o’r pethau a ddyfynnwyd; ond mae eu gwybod, neu eu lled-wybod, yn hwyl ac yn gwmpeini. Mae’n gwneud rhywun yn aelod o gymdeithas y rhai sy’n sy’n eu gwybod, y gymdeithas lle mae cyfeiriadaeth yn bosibl.

Ac yn wir, os alltudir yr Awen o faes ystyriaeth y plant, bydd twll go fawr. Beth tybed a roddir yn ei lle? Cytuno â Roger Lewis hyd at y fan yna! Mae ef hefyd yn ceisio rhoi bys ar y drwg, a sylwch pwy sy’n ei chael hi. ‘Children don’t know things because their teachers don’t. … They don’t read for pleasure, or watch black-and-white movies, and they never stray outside the syllabus. The word I’d use is thick.’

Yn awr, athrawon sy’n darllen y blog (!!), pwy ohonoch sydd am sgrifennu i mewn i amddiffyn y proffesiwn rhag yr enllib hwn?

Ai rhyfygus Mr. Reckless ?

Awdur gwadd heddiw, Gethin Jones

Gan y gwirion y ceir y gwir yn aml yng Nghymru ac enghraifft o hynny yr wythnos yma yw sylwadau aelod UKIP / Brexit / Plaid Diddymu’r Cynlleied, Mark Reckless. Mae’r rhan fwyaf o’i bwyntiau yn gwneud synnwyr ac yn hollol amlwg. Beth am fynd drwyddynt fesul un?

● Dywedodd “fod yna naws gendlaetholgar i bethau yng Nghymru, sydd yn aml yn seiliedig ar yr iaith Gymraeg. A dyw’r rhan fwyaf o bobl yng Nghymru, yn fy marn i, ddim yn cefnogi hynny.” Beth bynnag am y gosodiad cyntaf, mae’r ail yn hollol amlwg, faswn i’n ddweud. Dim ond isio sbio ar y byd gwaith a threulio dau funud yng nghwmni’r Bangor Lads.

● “Mae gennym ni gryn dipyn yn gyffredin â Lloegr. Mae mwy yn credu mewn Teyrnas Unedig yng Nghymru nag yn Lloegr.” Hollol amlwg. Cymru heb os yw’r rhan fwyaf Prydeinllyd o Brydain. Mi fasa pleidlais yn llawer uwch yn Lloegr ymhlith darllenwyr y Sun dros gael gwared o Gymru. A phwy sydd newydd ethol Virginia Crosbie ?

● “Yng Nghymru, mae nifer y bobl sydd wedi symud yma o Loegr tua’r un faint ag sy’n siarad Cymraeg.” Mi faswn i’n dadlau eu bod yn llawer mwy niferus rŵan. A bai pwy yw hynny ?

Onid yw Mr. Rhyfygus yn iawn?