Amlder Cynghorwyr?

Dyma’r hen Glyn Adda’n sgrifennu heddiw ar fater nad oes ganddo unrhyw brofiad ohono, nac unrhyw gysylltiad ag ef ac eithrio fel trethdalwr. Llywodraeth Leol.

‘Lle y byddo llawer o gynghorwyr, y bydd diogelwch,’ medd Llyfr y Diarhebion. Nid yw pawb i’w weld yn cytuno.   Mae tipyn o fwmian ers tro fod 22 awdurdod unedol yn ormod yng Nghymru, ac y byddai nifer llai, cynghorau mwy, yn rhoi gwell gwasanaeth. Dyma Dyfed Edwards, arweinydd Cyngor Gwynedd, yn awgrymu dychwelyd at un cyngor i’r Gogledd Orllewin, sef yn ymarferol yr hen Wynedd, neu ‘Gwynedd Uwch Conwy’, neu ‘Gwynedd go iawn’. Golygai hyn ddychwelyd at ‘Wynedd a Chlwyd’ fel dan drefniant 1974, gyda ‘Clwyd’ yn enw hwylus ar ‘Gwynedd Is Conwy’. Yr un diwrnod dyma Aled Roberts AC, cyn-arweinydd Cyngor Sir Wrecsam, yn pleidio un awdurdod i’r cyfan o’r Gogledd.

Nid ar chwarae bach y mae mynd i’r afael ag ad-drefniad arall, ac o fethu â’i chael hi’n iawn y tro hwn gellir dychmygu llanast dychrynllyd.  Byddai raid sicrhau i ddechrau ddwy amod: (1) bod y trefniant newydd yn un ystyrlon; (2) ei fod y trefniant gorau posibl o safbwynt y Gymraeg.

Wrth ddweud ‘ystyrlon’, golygwn hynny nid yn unig ar gyfer anghenion heddiw, ond yn hanesyddol hefyd.  Gofyn hyn:

(1)    (a)  Adfer ffiniau ac enwau siroedd hanesyddol, gwirioneddol Cymru. ‘Creadigaethau Normanaidd’ medd rhywun am rai ohonynt efallai.  Gwir, ond rhannau o wead bywyd Cymru ers cenedlaethau lawer.  Os daw cenhedlaeth eto i oed heb wybod dim am y tair sir ar ddeg, sut y gellir dysgu na deall hanes Cymru?  Ai un o Sir Conwy oedd yr Esgob William Morgan?  Morynion glân ble?  Iolo ble oedd yr Edward Williams hwnnw?   FELLY: cadw Sir Fôn; adfer Sir Gaernarfon, o Enlli hyd Ben y Gogarth; adfer Sir Drefaldwyn, Sir Frycheiniog, a Sir Faesyfed. Adfer ffiniau siroedd Dinbych a Fflint, ond gydag un newid bach sydd wedi ei sefydlu eisoes, sef ‘Wrecsam-Maelor’ yn uned.

(b)    Eu galw’n ‘siroedd’ ond gyda chyfrifoldebau nid annhebyg i’r hen gynghorau dosbarth –  petaent yn ddim ond brwsio’r lôn a chasglu sbwriel.

(2)   Adfer hefyd batrwm o daleithiau, neu yn wir wledydd  hanesyddol, sef yr hyn a gafwyd yn ad-drefniad 1974, ac a wnaed heb groesi ffiniau yr un o’r hen siroedd.  Rhaid cael y wir Wynedd yn ôl, nid fel sir y tro hwn, ond fel un o wledydd Cymru.

(3)   Creu perthynas ffederal rhwng awdurdodau sir a thalaith, gyda chynrychiolaeth o’r naill ar y llall, fel na byddai gormodedd o gynghorwyr. Dylai’r ‘taleithiau’ neu’r ‘gwledydd’ fod yn gyfrifol am addysg, iaith a macro-gynllunio, a’r ‘siroedd’ fod â rhyw gyfrifoldebau llai. Hyn-a-hyn o aelodau Cyngor Sir Fôn (dyweder) yn gwasanaethu hefyd ar Gyngor Talaith Gwynedd; a hyn-a-hyn o aelodau Cyngor Talaith Gwynedd, o Fôn, yn gwasanaethu hefyd ar Gyngor Sir Fôn.

(4)  Dyweder bod tair sir ar ddeg +  tri bwrdeistref sirol, fel cyn 1973. Yna rhyw 5 talaith neu wlad.  Byddai felly 21 awdurdod o hyd, ond byddent yn gorgyffwrdd, gydag un gwastad yn gordoi’r llall. Byddai hyn yn ystyrlon, ac o weithio allan y manylion yn fanwl, gallai fod yn ymarferol hefyd.

Rhai cwestiynau.

(1)    Un awdurdod ar draws y Gogledd?  Angeuol i genedl y Cymry. Diwedd ar hynny o gryfdwr sydd i bolisïau iaith Gwynedd. Yn hyn o beth mae Dyfed Edwards yn iawn, ac Aled Roberts yn chwarae â thân.

(2)    A fyddai cenedlaetholwyr — neu yn fwy manwl, Pleidwyr — am weld adfer Sir Gaernarfon, o Aberdaron i’r Creuddyn, neu yn wir am weld adfer Gwynedd a fyddai’n cynnwys Conwy Seisnigaidd a Môn drafferthus?   Onid yw’r ‘Wynedd’ bresennol, sef Arfon-Meirion, yn fwy cysurus i’w gweinyddu?  Rhy gysurus efallai, awgrymaf yn garedig.  Fe aed i gymryd pethau’n ganiataol, ac fe wnaed camgymeriadau mawr.

Credaf fod fy nghof yn gywir yn hyn o beth. Ar wir Wynedd 1973 yr oedd cynghorwyr gwrth-Gymreig o ochrau Llandudno, oedd; ond  roedd y rheini mewn lleiafrif, ac roedd cynghorwyr goleuedig iawn o’r un cwr hefyd.  Ac roedd cynrychiolwyr Môn yn eu bihafio’u hunain cystal â neb. Mae’n dibynnu llawer ar y cwmni, ac ar y cywair sy’n cael ei osod o’r dechrau. Gosodwyd cyfeiriad Gwynedd 1973 gan arweinwyr blaengar, gwlatgar, heb fod oll o’r un blaid; daeth  i fod yr awdurdod mwyaf llwyddiannus  erioed ym mater y Gymraeg.  Trobwynt yn wir oedd llefaru un frawddeg, yng nghyfarfod cyntaf yr awdurdod newydd,  gan y diweddar Wmffra Roberts: nad oedd yn bwriadu siarad yr un iaith ond Cymraeg yn y cyfarfodydd.  A oes yna arweiniad o’r ansawdd hon heddiw?

(3)     Ai gormod o gynghorau yw’r wir broblem?  Beth petaem yn enwi peth arall: gormod o swyddi di-fudd, diystyr, dialw-amdanynt, a gormod o swyddogion yn eu llenwi?  I rai, ni wiw sôn am hyn. Gyda Chyngor Gwynedd, dyweder, yn gyflogwr mor fawr, onid yw’r cyfan er lles i economi cylch Caernarfon, ac yn ffactor mewn cynnal y Gymraeg?  A chymryd golwg agos, ydyw y mae. Ond sefyllfa annaturiol yw hon lle mae gweinyddiaeth agos â bod yn brif gyflogwr, a sefyllfa na ellir dibynnu arni yn y tymor hir. Gyda phob un ad-drefniad addewir llai o fiwrocratiaeth, ond creir mwy. Rhaid torri ar y patrwm hwn. Dan y math o drefn a awgrymir uchod, yn cyfuno ‘siroedd’ a ‘thalaith’, byddai cyfle i ofyn pa swyddi a fyddai’n dal yn wir angenrheidiol, a’u llenwi’n unig â rhai cwbl gymwys i weinyddu trwy’r Gymraeg.

Mi garwn pe bai rhywrai mwy gwybodus a phrofiadol na mi yn edrych ar fanylion a chyllid rhyw batrwm fel hyn. Byddai’n ganolog mewn cynllunio ieithyddol.

Yn ôl at y Grŵp Gorffen

Cyn gorffen â’r “Grŵp Gorffen”, tair agwedd arall ar y mater hwn.

1.    Cymdeithas wirfoddol

Yn y blogiad diwethaf ond un, mi ysgrifennais hyn am natur a statws yr Eisteddfod Genedlaethol:  “Cymdeithas wirfoddol ydyw, yn gweithredu dan ei chyfansoddiad ei hun. Mae’n elusen gofrestredig, a than y ddeddf yn ‘Gwmni Cyfyngedig dan Warant’: ond nid yw hyn oll yn ei gwneud yn gorff statudol, sefydledig gan lywodraeth ac atebol i lywodraeth.”

Ond os cymdeithas wirfoddol, mae’n gyfrifoldeb ar ei haelodau ailystyried o bryd i’w gilydd eu buddsoddiad yn ei pharhad a’i llwyddiant. O edrych fy adroddiad banc, gwelaf fy mod yn mentro’r swm o ddwybunt yr wythnos (£104 y flwyddyn) ar y lotri Hapnod, a’i helw tuag at gynorthwyo’r Eisteddfod. Un waith yn y pedwar amser bydd yr hap yn fy ngwobrwyo â rhyw wobr megis £25. Faint ohonom sydd bellach yn cymryd y gambl fawr hon yn wythnosol, a beth yw ei gwerth i’r Eisteddfod, ni wn. Mae’n siŵr bod yr ateb yng nghyfrifon y Llys. Ym mhen hyn, gwelaf fy mod, bob mis Ebrill, yn talu’r swm aruthrol o ddegpunt, fy aelodaeth o’r Llys. Dylwn – dylem – fod yn cyfrannu llawer mwy.

Pwy yw’r “ni” yn “dylem”?  Pawb sydd am weld ffyniant yr Eisteddfod, ac yn gallu fforddio.   Pwy, a faint, sy’n gallu fforddio, ni wn, ond daw un categori i’r meddwl ar unwaith. Ni, y dosbarth proffesiynol Cymraeg-ddibynnol. Efallai nad oes gennym y moddion i gyflawni dim byd mawr iawn (er, synnwn i ddim nad oes gan rai ohonom); ond rydym yn fwy cysurus nag y bu neb o’n tadau a’n teidiau erioed o’r blaen mewn hanes.  Cryn gyfran ohonom yn deuluoedd dau gyflog, dau bensiwn.  Oll oherwydd ein bod yn Gymry.

Faint ohonom sydd, i gyd? Mil? Pum mil? Mwy?  Wn i ddim, ond byddai arolwg trefnedig yn sicr o gynnwys y rhain:

Yr academwyr Cymraeg.
Athrawon a phrifathrawon ysgolion cynradd ac uwchradd Cymraeg, ac athrawon mewn ardaloedd Cymraeg.
Darlledwyr a staff Cymraeg y corfforaethau darlledu.
Perchenogion a staff y cwmnïau teledu annibynnol.
Staff Cyngor Gwynedd.
Gweinyddwyr o Gymry yn y colegau (nifer bychan).
Staff y Llyfrgell Genedlaethol, a rhai llyfrgellwyr eraill.
Staff y Cyngor Llyfrau.
Staff Llenyddiaeth Cymru.
Staff tai cyhoeddi Cymraeg.
Y Cyfieithwyr (rhai cannoedd).
Staff y Comisiwn Iaith (!!).
Gweision Sifil eraill o Gymry.

Dyna dipyn. Beth am gyfreithwyr, penseiri, meddygon, deintyddion, cyfrifyddion, peirianwyr?  Ie, pobl broffesiynol, a rhai yn eu plith a fyddai’n dymuno cael eu cyfrif, mae’n ddiamau. Ond nid pobl ddibynnol ar y Gymraeg fel y rhestr uchod.

Bwriwch fod Llys yr Eisteddfod yn pennu tâl aelodaeth newydd, realistig. I ddechrau, gosodwn y Gorseddogion o’r naill du, gan eu bod hwy’n aelodau ar delerau gwahanol, eu cydnabyddiaeth am mai nhw (wel, rhai ohonyn nhw) sy’n cynnal y sioe drwy’r wythnos.  Ar gyfer yr aelodau “dillad eu hunain”, faint ddywedwn ni?  Beth petaem ni’n ei seilio hi ar aelodaeth nodweddiadol cymdeithas wirfoddol arall, gyfarwydd a phoblogaidd yn ein gwlad, ac un y mae gan rai o’r Eisteddfodwyr brofiad helaeth ohoni?   Beth petai’r hen Glyn Adda, yn sydyn reit yn ei henaint, yn magu rhyw awydd i golbio pêl o gwmpas Maes Golff Aberadda?   Cynghorir fi y costiai iddo bedwar can punt y flwyddyn mewn tâl aelodaeth o’r clwb. Wedyn byddai’r dillad a’r offer cymwys. Gwersi, efallai, mewn crefft a fyddai’n hollol newydd iddo. Mynd a dod i’r fangre. A threuliau anodd eu hosgoi “y pedwerydd twll ar bymtheg”, fel y dywedir.  Mewn clwb cyfagos, câi dalu llai, £280.  Ond mewn rhai nid nepell gofynnid ganddo lawer mwy. A beth petai, fel Eisteddfodwr da, am berthyn i ddau neu dri o glybiau yr un pryd?

Dywedwch ein bod yn meddwl am ryw hicyn fel yna. Mil o aelodau yn talu pum can punt yr un? Neu ddwy fil yn talu dau gant a hanner?  Ni byddid fawr o dro’n codi’r hanner miliwn blynyddol y mae Leighton yn ei warafun, ac fe gâi’r llywodraeth roi hwnnw at rywbeth arall.

Realistig?  Fe ddylai fod, ond mae llawer i “ddylai” yn y byd hwn.  Dywed llais yr Hen Amheuwr:   “Rydym yn sôn yn awr am awduron methiant hanesyddol, gwaradwyddus.  Dyma’r union bobl, yr union ddosbarth, sydd newydd fethu yn y dasg gwbl angenrheidiol o greu gwasg ddyddiol Gymraeg.”   Problem pobl fel ni yw nad oes raid inni lwyddo. Rydym wedi llwyddo dipyn bach. Rydym yn ôl-reit. Petaem yn bobl wedi cyrraedd yma o Bangladesh heb ddwy gragen i’w crafu yn ei gilydd, byddai’n rhaid inni wneud rhywbeth ohoni. Ond nid oes unrhyw reidrwydd felly arnom ni, ac am hynny chwarae plant yr ydym gyda phob achos, yn cynnwys achos ein parhad ein hunain.

2.     Arbed costau

Yn ôl y sibrydion mae’r Dwsin Doeth yn meddwl am ryw gynllun a fyddai’n golygu dwy safle barhaol i’r Eisteddfod, un yn y Gogledd ac un yn y De, i’w defnyddio bob yn ail â theithio. Rhaid imi gyfaddef y gwir. Ymhell, bell yn ôl, yn y 1970au, bûm yn ffansïo rhyw syniad tebyg i hyn, meddwl y byddai’n arbed rhyw dipyn, rhyw ychydig ddegau o filoedd o bunnau’r flwyddyn  fel yr oedd yr adeg honno. Rwyf wedi hen, hen newid  fy meddwl. Byddai angen prynu’r safle barhaol, ac wedyn ei chynnal ochr yn ochr â safleoedd eraill. Gall na byddai’n arbediad o gwbl. Tebycach y byddai’n golled.  A pha un bynnag mae dyddiau arbed ychydig ddegau, a hyd yn oed  hanner miliwn, wedi mynd heibio. Wrth lywodraeth sy’n grwgnach ei chyfraniad, neu am osod telerau wrtho a fyddai’n newid natur yr Eisteddfod, gallwn awgrymu pethau fel hyn.  I wneud rhyw arbediad bach, beth am gynnal “Changing the Guard” dridiau’r wythnos yn lle bob dydd?  Neu beth am i’r Saethau Cochion beintio’r awyr mewn dau liw yn lle tri?  Dyna ichi arbediad. Neu oni fyddai rhyw ddwy long Trident yn ddigon, yn hytrach na’r pedair y mae’r llywodraeth Lafur yn awyddus i’w cael i Gymru?

3.     Carwyn a Trident

Daw hyn â ni at rai ystriaethau cefndirol, sylfaenol. Yr haf diwethaf, pan gyhoeddodd Carwyn Jones, a’i ddweud ddwy waith, y byddai “mwy na chroeso” i lynges Trident angori yng Nghymru petai ryw ddydd yn gorfod gadael yr Alban, rhaid ei fod yn gwybod ei fod, o fewn ychydig wythnosau, i gael ei urddo’n aelod o Orsedd y Beirdd.  A oedd yn ymwybodol o gwbl o draddodiadau, neu o leiaf honiadau, hedd-garol yr Orsedd?   (Ac os mai dim ond honiadau fu’r rhain dros y blynyddoedd, cofiwn bob amser yr hen wirionedd  fod “rhagrith yn gompliment i rinwedd”.)  Ceisiodd yr Archdderwydd ei atgoffa gyda’r anogaeth “Cod ni i fro’r awelon pur” &c &c, ond ni fyddai waeth dweud “carreg a thwll” mwy na dyfynnu Waldo yn y fath sefyllfa. Dylai’r Orsedd fod wedi tynnu’n ôl y gwahoddiad iddo.  Ai ddim yn cofio, neu ddim yn deall, yr oedd Carwyn?   Neu ddim yn malio?  Mwy na thebyg fod yr esboniad yn y fan yna yn rhywle.  Ond beth ddywedech chi ddarllenwyr am ddamcaniaeth arall?  Rhown hi ar ffurf cwestiwn, gan y byddai ei rhoi fel gosodiad yn priodoli gormod o gyfrwystra, neu o ddealltwriaeth, i’n Prif Weinidog.  Ai herio’r Eisteddfod yr oedd Carwyn drwy ddweud peth mor wrthnysig ar ei throthwy?  Ei phrofi, drwy’r Orsedd (sy’n gyfystyr â hi yn y meddwl poblogaidd), i weld faint gymerai?  Paratoad ar gyfer bygythiad Leighton, a ddaeth ar faes Bro Morgannwg?

A oes rhyw Agenda ar waith yn y fan hyn, rhyw Bwrpas Cyffredin?  Tan gochl datganoli, mae’n gwbl bosibl tanseilio’r gwir sefydliadau cenhedlig.  Edrychwch ar hanes Prifysgol Cymru.  Meddyliwch eto am yr adroddiad ar y Gymraeg fel pwnc Lefel A. Ymosodiad yw hwn ar ysgolheictod Cymraeg, ac ar yr iaith ei hun, ac ar ei llenyddiaeth. Darllenwch flog echdoe.

Os mai denu’r llongau tanfor i Gymru yw uchafbwynt gweledigaeth economaidd, gymdeithasol a gwleidyddol y llywodraeth hon – a gallwn gymryd mai dyna yw nes clywn yn wahanol – pa ddiben trafod unrhyw beth â hi, yr Eisteddfod, y Gymraeg, unrhyw beth?  Maddeuer hefyd radd ddofn o sgeptigiaeth ynghylch lobïo (un o eiriau mawr y dydd) ar unrhyw bwnc.

“Ddim yn bwnc poblogaidd”

Stori flaen Y CYMRO ddoe (Gŵyl Ddewi 2013): “Cymraeg Ddim yn Bwnc Poblogaidd i Fyfyrwyr Lefel A”.  Gwell i’r hen G.A. ddweud gair efallai, gan fod a wnelo’r stori â’r hyn a fu’n fywoliaeth iddo drwy’r blynyddoedd.   Crynhoi y mae Karen Owen sylwedd adroddiad wedi ei gomisiynu gan Y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, ac iddo’r “teitl hirfaith”: “Y canfyddiad o’r Gymraeg fel pwnc academaidd a’r ffactorau sy’n cyflyru dewisiadau yn ei chylch”.

Mae darllen yr ysgrif yn galw i’m cof i ddau ddiwrnod o’m gyrfa fel darlithydd ar Iaith a Llenyddiaeth Gymraeg, sef y diwrnod cyntaf a’r hyn a fu, yn ymarferol, y diwrnod olaf.

Ar ôl brecwast brysiog o afal a darn o gaws, brysiais i Neuadd Prichard Jones yng Ngholeg Bangor ar fore o Hydref 1966 i ymuno am y tro cyntaf yn y gwaith o gofrestru myfyrwyr newydd y sesiwn hwnnw.  Ar ddiwedd y dydd yr oedd fy nghydweithwyr — pump o’r saith yn gyn-athrawon arnaf — yn eithaf siomedig ynghylch yr helfa ac ychydig yn bryderus am ddyfodol y pwnc a’r adran. Ni chofiaf yr union ffigur, ond rhaid ei fod beth i lawr ar y nifer arferol yn y flwyddyn gyntaf, sef rhyw ddau ddwsin i ddeg ar hugain. Nid oedd dim amdani, wrth gwrs, ond bwrw ymlaen â  gwaith y tymor, a dyna a wnaed. Ond yn ystod gwyliau hir yr haf hwnnw, digwyddasai rhywbeth a oedd i gael effeithiau llesol a bywiocaol mewn amryw feysydd yng Nghymru, yn cynnwys (mi gredaf) effaith ar apêl y Gymraeg fel pwnc. Ar 14 Gorffennaf 1966, yn etholaeth seneddol Caerfyrddin, dechreuodd cyfnod o ymysgwyd gwladgarol Cymreig.  Rwy’n eithaf sicr i’r effaith ddechrau dangos, ymhen rhyw ddwy neu dair blynedd, yn y niferoedd a ddymunai astudio’r Gymraeg mewn coleg. I ni yr academwyr Cymraeg, pobl yr “academig dost” fel y’n diffiniwyd gan un ohonom mewn cenhedlaeth gynt (er na chofiaf, yn ystod 34 mlynedd o ddarlithio, erioed fwyta darn o dost yn y Coleg), bu’r ymysgwyd yn gryn embaras ar rai adegau, yn enwedig pan ddôi yn agos atom gan ysgwyd ein hoff eisteddle, sef pen llidiart.  Ond fe’n cadwodd mewn busnes, a chynnal rhai ohonom hyd at ein pensiwn. Bu adegau yn ystod yr 1970-80au pan oedd nifer dosbarth Cymraeg y flwyddyn gyntaf, iaith gyntaf, yn hanner cant a mwy – dwbl yr hyn oedd, er enghraifft, yn fy mlwyddyn gyntaf i fel myfyriwr, 1959-60.  Diamau fod a wnelo’r cynnydd ag amryw ffactorau, ie personoliaethau i raddau, a’n parodrwydd ni fel tîm i fynd allan a chenhadu yn y gymdeithas. Ond daliaf i feddwl bod a wnelo rywbeth, o leiaf, â’r ffaith fod morál cyfran o’r Cymry, o leiaf, yn weddol uchel, a’i bod hi’n dipyn bach o hwyl, am rai blynyddoedd, bod yn Gymro.

Gallem osod stori’r CYMRO mewn cyd-destun eang, fel hyn. Llai o astudio’r Gymraeg ar gyfer Lefel A? Wel, fe ddylai fod, oherwydd mae llai ohonom, llai o Gymry. Ddim yn bwnc poblogaidd?  Wel nac ydyw, oherwydd  ’dyw’r Gymraeg ei hun ddim yn beth poblogaidd ymhlith y Cymry. Yn wir hi yw rhif 2 yn rhestr eu Pethau Mwyaf Amhoblogaidd.  A rhif 1 yn y rhestr honno? Hwy eu hunain wrth gwrs!   Oherwydd crynhoir dymuniad calon Cymro, heddiw fel mewn sawl cenhedlaeth o’r blaen, yn y pedwar gair “Isio Bod yn Sais”.  Nid awn heddiw ar ôl y rhesymau oesol pam y mae hyn. Weithiau, am gyfnodau byr, fe wanheir y dymuniad hwn, gan roi lle i rai ohonom gredu eto y gallwn wneud rhywbeth ohoni, ac adeiladu yng Nghymru genedl fodern hyderus. Ond i gynnal y gobaith hwnnw, a newid y cywair, mae angen rhyw “sgŵd” neu ryw “shiglad” o hyd ar y Cymry, peth anodd i’w drefnu a pheth sy’n dibynnu llawer ar hap a damwain. Rwy’n meddwl eto am ystadegau iaith affwysol 2011.  Ni allaf yn fy myw beidio â meddwl bod a wnelo’r rhain rywbeth ag ysbryd isel y mudiad gwleidyddol cenedlaethol dros y degawd diwethaf, y gwendid, yr ansicrwydd  a’r diffyg arweiniad.  Gall pobl feddwl eu bod yn medru Cymraeg pan fydd tipyn o hwyl yngl^yn â hynny, a meddwl y gwrthwyneb ar adegau di-hwyl.  (Os ydych yn credu nad oes dim byd yn y ddamcaniaeth hon, gofynnwch pam yr aeth cymaint o bobl ifainc yn “former Welsh-speakers”, chwedl newyddion Saesneg y BBC,  rhwng 2001 a 2011.)

Dychwelaf yn awr at y “diwrnod olaf” hwnnw, bron i 34 mlynedd yn ddiweddarach. Yn ystod gwyliau’r haf 2000, yn ddirybudd a heb unrhyw ymgynghoriad â ni, ei haelodau, fe gyhoeddodd awdurdodau Coleg Bangor fwriad  i gyfuno Adran y Gymraeg ag Adran gymharol newydd Cyfathrebu. Amlinellwyd y cynllun mewn dogfen neilltuol o goch ac anneallus. Yn sifalrig, arddelwyd cyfrifoldeb amdani gan y Prifathro Roy Evans, ond yr oedd bys amheuaeth yn pwyntio’n gryf iawn at … Ddyn Arall.  A thorri hyd at yr asgwrn stori waradwyddus a chwerw i’w hatgofio o hyd, rhoed y bwriad gwallgo o’r naill du, yr un mor chwap ag yr ymddangosodd, pan welwyd y gallai arwain at yr un peth hwnnw a fawr ofnir gan sefydliadau, cyhoeddusrwydd anffafriol.  Yn y cyfamser yr oeddwn i, ar ddiwrnod yn niwedd Awst, wrth sgrifennu ymateb i’r ddogfen, wedi “chwythu falf”, fel y dywedir, a dyna i bob pwrpas ddiwedd ar ddarlithio yn y Coleg ar y Bryn.

Pam y daw’r hen hanes blinderus hwn i’r cof heddiw? Am fod rhai o ymadroddion adroddiad y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, a’i agwedd a’i ragdybiau, yn swnio’n debyg iawn i rai yr hen ddogfen dila, biblyd honno dair blynedd ar ddeg yn ôl.  Llenyddiaeth Gymraeg yn “hen ffasiwn”, “sych”, “cul”, dim “byd-olwg”, gormod o waith dysgu ar y cof, gormod o reolau, Cymraeg Canol.  “Gwaith trwm” – ac eto “llai heriol”!  Mwy o apêl mewn pethau fel y goeg-wyddor, Seicoleg, a’r cymorth hawdd ei gael hwnnw, Cyfathrebu.

Mae nifer o gwestiynau y gellid eu gofyn am yr adroddiad. Pwy a’i sgrifennodd? Syniad pwy oedd ei gael?  Beth oedd a wnelo â’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol p’run bynnag?  Onid dysgu pynciau eraill trwy’r Gymraeg yw cyfrifoldeb hwnnw? Sut y cafwyd yr ymatebion? Ai drwy dicio blychau?

Gall darllenwyr Y CYMRO weld drostynt eu hunain y rhes resymau a ddyfynnir am “ddiffyg apêl” y Gymraeg. Nid wyf am ddechrau eu hateb un ac un, oherwydd mae’n amlwg nad oes dim sylwedd ynddynt.  Diddorol bod adroddiad Y CYMRO yn defnyddio’r ymadrodd “troi trwynau”.  Oes, mae tipyn o hwnnw. Troi trwyn yn llythrennol weithiau, megis yn rhai o gyfraniadau’r “ifanc” yng nghynulleidfaoedd rhaglen Pawb â’i Farn.  Fe ddaw dau beth ynghyd i gael yr effaith drwynol hon: (a) argyhoeddiad o bwysigrwydd personol, peth sy’n tueddu i nodweddu’r rhan fwyaf ohonom mewn plentyndod hwyr, er efallai ei fod yn gryfach mewn rhai sefyllfaoedd cymdeithasol nag mewn eraill; (b) y cywilydd o berthyn i grŵp ethnig yr arweinir ni gan amryw ddylanwadau, hanesyddol a chyfoes, i gredu ei fod yn israddol.

A dealler hyn cyn inni ddweud gair ymhellach. Nid oes raid i bawb, nac i’r mwyafrif, astudio’r Cymraeg – ac nid oes raid ei hastudio fel pwnc er mwyn ei  gwerthfawrogi. Mater o ddewis personol ydyw, ac astudied pawb yr hyn sy’n apelio ato. Ond y tu ôl i rai o’r ymatebion yn yr adroddiad, mae dyn yn synhwyro rhyw euogrwydd o beidio â dewis Cymraeg, –  peth cwbl ddialw-amdano. Ac o’r euogrwydd daw rhyw hel esgus, – unwaith eto a neb yn gofyn am esgus na chyfiawnhad, – onibai fod yr arolwg, drwy eiriad rhai cwestiynau, yn lled-awgrymu hynny.

Soniaf am un yn unig o’r “rhesymau”, sef y pwys honedig ar destunau o’r gorffennol, a’r rheini’n ymddangos yn “drwm” ac yn “anodd” ac yn “waith dysgu”. Ni wnes i erioed ymholiad systematig i’r mater, ond yr wyf wedi digwydd siarad ag ambell ddisgybl a wnaeth Gymraeg hyd at TGAU a’i gollwng wedyn. Ac un peth a glywais oedd fod peth o’r stwff “cyfoes” yn  sgrwtsh disylwedd, heb ysgogi neb i ddyfalbarhau ag ef.  Tueddaf i amau fod hynny’n wir, ac y byddem yn sicrach o’n pethau trwy gadw at y Mabinogi, y Bardd Cwsg a rhai o’r clasuron hyd at ac yn cynnwys yr ugeinfed ganrif (ond gan gofio rhoi gorffwys bach i Blodeuwedd ac Un Nos Ola Leuad).  Ar ôl golygu a chyhoeddi’r gyfrol Canu Twm o’r Nant, meddyliais y byddai’n beth da i’r gwerthiant pe dewisid hi’n destun gosod. Hefyd câi’r disgyblion ynddi “fyd-olwg” bendant iawn, beirniadaeth, dychan a hwyl, a’r oll mewn Cymraeg cyhyrog. Bûm mor hyf â sgrifennu at Gyd-Bwyllgor Addysg Cymru gyda’r awgrym.  Daeth ateb gan un o’r swyddogion: “Yn anffodus, nid wyf yn rhagweld y byddwn yn medru defnyddio’r gyfrol ar gyfer y cwrs TGAU Llenyddiaeth Gymraeg gan ein bod yn gosod cerddi o gyfnod mwy diweddar”.  Iawn, ond pam “anffodus”? Mae’n debyg y dylwn fod wedi ateb a gofyn “Pam rwyt ti’n dweud ‘yn anffodus’, yr iâr ddŵr wirion?”   Os dyna’ch penderfyniad, rhaid eich bod yn meddwl mai dyna’r peth cywir.

Tebyg na allaf egluro’n llawn heddiw, ond gwelaf yr adroddiad cynrhonllyd, niwrotig hwn fel rhan o beth mwy.  Dan gochl datganoli ac esgus creu dinasyddiaeth Gymreig, rydym yn gweld, oddi ar sefydlu’r Cynulliad Cenedlaethol, duedd – neu efallai y dylid dweud “ymgais” – i danseilio’n sefydliadau gwir genhedlig.  Nid oes angen ond dweud “Prifysgol Cymru”.  Mae dysg neu ysgolheictod Cymraeg yn un o’r sefydliadau hyn, yn rhan fechan ond allweddol o wneuthuriad cenedl.  Mae drycsawr dogfen anfad Bangor, 2000, ar yr “ymchwil” hwn.  A beth petawn i’n olrhain ei darddiad, yn y pen draw, o’r un ffynhonnell â’r ymgais i danseilio’r Eisteddfod Genedlaethol drwy ddyfais drwstan “y Dwsin Doeth”?   Efallai na bydd y cysylltiad yn amlwg i’m darllenwyr ar yr olwg gyntaf. Ond meddyliwch …   Tybed nad oes yna ryw Bwrpas Cyffredin yn rhywle tu ôl i’r cyfan?

A oes rhywun o un o adrannau Cymraeg y colegau am wrthateb yr adroddiad?  Ynteu derbyn y cyfan yn llywaeth, ddi-ddweud-dim-byd unwaith eto?  Y llynedd mi olygais Beirniadaeth John Morris-Jones yng nghyfres “Cyfrolau Cenedl”. Cyn bo hir, rwy’n gobeithio, fe ddilyn cyfrol o feirniadaeth W. J. Gruffydd.  Meddyliwch sut y byddai’r ddau foi yna’n delio â rhyw nonsens fel hyn!