Pwy gawn ni ?

Yn gyfansoddiadol, gall y Frenhines wahodd unrhyw aelod o Dŷ’r Cyffredin neu o Dŷ’r Arglwyddi i ffurfio llywodraeth. Hwyrach yr hoffech chi, ddarllenwyr y blog, gynnig ambell enw iddi.

Ar y llaw arall, mae confensiwn wedi rheoli’r dewisiadau drwy’r blynyddoedd, ac mae gwahaniaeth rhwng (a) dewis prif weinidog hanner ffordd drwy dymor seneddol a (b) dewis arweinydd gwrthblaid.

O ran (a) fe ddywedir mai olynydd Theresa fydd y prif weinidog cyntaf i’w ddewis drwy bleidlais gyffredinol aelodau taledig ei blaid. Edward Heath yn 1965 oedd y cyntaf i’w ddewis drwy bleidlais Aelodau Torïaidd Tŷ’r Cyffredin; drwy ddewisiad yr un rhai y disodlwyd ef gan Thatcher, ac y gwthiwyd hithau allan yn y man. Beth oedd y drefn cyn hynny? Gallai fod angen arweinydd newydd ganol tymor ac ar frys oherwydd (i) afiechyd difrifol neu farwolaeth (Campbell-Bannerman, Bonar Law); (ii) penderfyniad i ymddeol (Baldwin, Churchill, Macmillan, Wilson, Blair, Cameron); (iii) disodli neu fethiant neu bwysau i fynd (Asquith, Chamberlain, Eden, Heath, Thatcher). Tan y 1960au o leiaf, fe ddôi enw’r olynydd allan o’r ‘Cylch Hud’, na wyddai neb yn iawn pwy oedd ei aelodau na sut i gael perthyn iddo, dim ond ei fod yn cynrychioli’r Sefydliad mewn rhyw ffordd; ac fe gyflwynid yr enw, rywfodd neu’i gilydd, i’r brenin neu’r frenhines. Fel hyn y penodwyd Balfour, Asquith, Lloyd George, Baldwin, Chamberlain, Churchill, Eden, Macmillan, Home.

O ran (b), dewis arweinydd gwrthblaid, ag arweinwyr Llafur y mae a wnelom yn bennaf. Corbyn yw’r cyntaf i’w benodi drwy bleidlais gyffredinol aelodau’r blaid, ac fel y gwyddom fe bair hyn anesmwythyd mawr i’r Blaid Lafur Seneddol ac i drwch ei phleidleiswyr. Hyd at hynny fe ddewisid yr arweinydd drwy ryw gonsensws o Aelodau Seneddol y blaid a’i Phwyllgor Gwaith Cenedlaethol. Yn wir mae rhyw stori’n gwrthod marw fod Attlee wedi ei ddewis yn 1935 oddi fewn i Transport House gan gyfrinfa o frawdoliaeth arbennig a nodweddid gan ryw anwastadrwydd bach coes trywsus; dywedir iddo drechu Arthur Greenwood (yntau’n un o’r Brodyr) a Herbert Morrison (nad oedd).

Dywed rhai heddiw fod 124,000 aelod taledig y blaid Geidwadol yn etholaeth rhy gul i gael dewis prif weinidog Prydain. Ond ystyriwch yr etholaeth mewn blynyddoedd a fu: llond llaw o’r Brodyr; neu etholaeth o un, sef y brenin neu’r frenhines.

A fydd dewis y 124,000 yn ddoethach na’r dewisiadau o’r blaen, dyn a ŵyr. Dewisiad darllenwyr y Mail a’r Express fydd hwn. Byddid yn disgwyl iddynt ddewis y clown gwirionaf, a dyna’r argoel medd y bwcis heddiw. Ond rai troeon yn y gorffennol colli a wnaeth y ceffyl blaen ymhlith y Torïaid (Butler ddwy waith, a Heseltine).

Pa un bynnag, y peth mawr dros yr wythnosau a’r misoedd nesaf yw bod y rhain yn gwneud y llanast mwyaf posibl a bod cenedlaetholwyr yr Alban yn gallu troi hynny’n gyfle. Hynny fydd ein gwaredigaeth.

Y bore wedyn

Dau sylw brysiog.

(1) Rhan o ddoethineb traddodiadol gwleidyddiaeth yw fod rhaid ‘meithrin yr etholaeth’. Mabwysiadu ymgeisydd mewn da bryd, hwnnw neu honno’n rhywun gweithgar, ymroddedig, gorau oll os yw’n adnabyddus (lleol os oes modd). Trefnu’n drylwyr. Dod i adnabod pobl. Eu helpu. Eu gwasanaethu. Gweithio’n galed ar faterion lleol. Meithrin amynedd lle mae pethau’n anodd. Dal i gredu. Cynnydd graddol ond sicr …

Ddoe dyma inni etholiad a enillwyd yn ysgubol drwy hyd a lled Cymru a Lloegr gan blaid nad oedd yn bod ddeufis yn ôl, gan ymgeiswyr nad oedd neb wedi clywed amdanynt tan ddoe ac y mae eu henwau (ac eithrio un neu ddau) yn gwbl anghofiedig y bore ’ma gan y rhai a bleidleisiodd iddynt. Un gair. Un peth. Prydeindod.

Ond dyma ichi beth arall sydd wedi gwrthbrofi’r doethineb traddodiadol a grynhoais uchod. Yng Ngwynedd a Môn roedd Plaid Cymru wedi gweithio mor galed ar drio colli. Mynd ati i dramgwyddo’i ffyddloniaid ei hun mewn rhai pethau, tramgwyddo trwch yr etholwyr mewn pethau eraill: cefnogi tai diangen, cefnogi Wylfa B yn groes i’w pholisi ei hun, cefnogi’r Ysgol Ddrôns, gwagio’r biniau bob tair wythnos, cau ysgolion. Ac yn y diwedd, top y pôl ! Methiant !

(2) Ond o gwr arall y wlad, stori wahanol. Yng Nghaerdydd, trydydd da iawn, o fewn dim i ennill, a’i phleidlais orau mewn unrhyw sir yng Nghymru ! Canlyniad syfrdanol, a thybed a yw’n ddyledus mewn unrhyw ffordd i weithgarwch Aelod Cynulliad sydd ar hyn o bryd wedi ei dorri allan o’r seiat? Unrhyw sylw gan arweinyddiaeth y Blaid ?

Yr ‘adolygiad’ eto

‘Nac ateb yr ynfyd yn ôl ei ynfydrwydd,’ rhybuddir ni yn llyfr y Diarhebion.

Ond mae’r ‘adolygiad’ (blog echnos) yn gwrthod mynd o fy meddwl, gan ei bwysiced i efrydwyr ein llên.

Yn y pedwar darn bach a ddyfynnais, mae o leiaf bump o FFEITHIAU HOLLOL NEWYDD am hanes llenyddiaeth Gymraeg. Ai yn yr ‘adolygiad’ y ceir hwy gyntaf, ynteu yn y llyfr a ‘adolygir’, ni allaf ddweud nes darllen y llyfr – ‘superbly researched’, fe’n sicrheir. Ond rhaid yw gofyn cwestiwn, a’i ofyn yn ddifrifol: John Morris-Jones, Ifor Williams, W.J. Gruffydd, Thomas Parry, G.J. Williams – ble roeddech chi na ddatgelasoch inni’r wybodaeth y mae’r ‘adolygydd’ hwn yn ei harlwyo mor hael? Sut na roesoch fys ar DDIM UN o’r pum ffaith?

A cherydd i haneswyr mwy diweddar hefyd. Pam nad ydych eto wedi trafod arwyddocâd Richard Burton a Stanley Baker mewn llenyddiaeth Gymraeg ac iddi? Dowch o’na’r pwdrod !

Duw’n dal i drio (2)

Fel rwyf wedi dweud droeon ar y blog, bydd Rhagluniaeth, yn weddol reolaidd, yn gyrru pethau i geisio gwylltio’r Cymry a’u deffro i wneud rhywbeth ohoni. I’r pwrpas hwn, un dyn y mae’n defnyddio ychydig arno y dyddiau hyn yw’r colofnydd Roger Lewis. Wele ef ddydd Sadwrn diwethaf, 11 Mai, yn y Daily Telegraph yn ‘adolygu’ llyfr Saesneg newydd ar hanes llenyddiaeth Gymraeg.* Tynnodd cyfaill fy sylw at yr ‘adolygiad’, a dyma bedwar dyfyniad ohono i roi blas.

● ‘The trouble with classic Welsh literature, as expounded in this magisterial volume, is that on the whole it does lack vibrancy and humour, preferring to be dank and dark. The medieval minstrels, such as Dafydd ap Gwilym, Llywelyn Goch ap Meurig Hen and Bleddyn Fardd, for instance, were grim creatures, banging away in their “frontier world” about heroic defeats, loss of land and princely leaders, and the foggy complexity of feudal dynasties.’

● ‘After the Norman Conquest, when castles and monasteries popped up faster than affordable homes, bards were required to sing the praises of victors in battle, a propitiation of warlords. What a horrible place it must have been, with famines and plagues and having to listen to endless sagas about tribal uprisings. Surviving manuscripts, of which The Mabinogion is the best known, contain genealogies of Welsh princes, Latin verse, accounts of saints’ lives, and sundry items of Arthurian magic. “Its atmosphere is melancholy,” we are told – no happiness or whimsy.

● ‘Looked at in a panoramic fashion, the pernicious nationalism of Saunders Lewis – a graduate of Liverpool University who wanted a “politicisation of the language” and who deemed Anglo-Welsh authors, such as Dylan Thomas or David Jones, not authentically Welsh – seems absurd, like insisting that natives of Grimsby communicate in Old Norse.’

● ‘… while I would have welcomed a discussion of Richard Burton and Stanley Baker in the cultural firmament – none the less, it is as crammed with as many riches as a dragon’s cave. Objective, superbly researched, it is the best book ever published about my homeland.’

§

Yn wir, os yw’r llyfr mor ardderchog ag y dywed Mr. Lewis wrth gwt sylwadau fel yr uchod, bron nad yw dyn yn dechrau magu amheuon yn ei gylch. Oes beryg, dywedwch, mai o’r llyfr ei hun, ac nid o ddychymyg rhyfeddol yr ‘adolygydd’, y tardda rhai o’r pethau yr ydym newydd eu darllen? Pe gwir hynny, rwy’n ofni y gallai rhai ohonom warafun y canpunt y mae Gwasg Prifysgol Caergrawnt yn ei ofyn amdano.
* The Cambridge History of Welsh Literature, ed. Geraint Evans and Helen Fulton, 825 pp., Cambridge University Press, £100.

Trwy’r drws heddiw …

Trwy’r drws y bore ’ma, taflen etholiad Ewrop Plaid Cymru, etholaeth Arfon. ‘Mae gan Theresa May, Jeremy Corbyn a Nigel Farage un peth yn gyffredin; yn erbyn dymuniadau pobl Arfon maent eisiau gadael yr Undeb Ewropeaidd.’ Ffeithiol gywir, ond beth a ddywedir wrth bobl Môn, a Brexitwyr brwd y Cymoedd, ac yn wir mwyafrif pobl Cymru? Y neges briodol fuasai: ‘Rydym ni, Plaid Cymru, yn erbyn Brexit am mai dyna’r polisi’; a gellid ymhelaethu ychydig, sut y daethpwyd at y polisi hwnnw. Onid yw neges y daflen dipyn bach fel eiddo’r blaid honno sy’n wrth-niwclear ac eithrio yn y ddwy etholaeth lle mae sôn am atomfeydd newydd?

Buan y daw’r diwrnod i roi croes. ‘Mae wythnos yn amser hir mewn gwleidyddiaeth’, ond y funud hon, gan leied fy awydd i roi calondid i bleidiau adain-dde, rwy’n fy ngweld fy hun yn ymlwybro tua’r bwth, llyncu’n galed a phleidleisio unwaith eto i blaid sylfaenol wan ac anonest. Gorymdaith Caerdydd yn arwydd o bethau gwell i ddod? Gobeithio’n wir. Ond i droi gobaith yn bolisi ac yn weithredoedd mae angen plaid sy’n eglur ei meddwl ac yn onest â hi ei hun a phawb arall.

Ac o’r un daflen dyma eitem aruthrol arall o bolisi: ‘Grymuso Pobl Ifanc – sicrhau mynediad parhaus i gynllun cyfnewid Erasmus + sicrhau mynediad i’r Cynllun Gwarant Ieuenctid a cherdyn rheilffordd yr UE.’ Chwedl Wmffra, tad Wil Cwac Cwac, ‘Rasmws Dafydd!’

§

Marw Doris Day. Ie, ‘Take me back to the Black Hills’. Y tomboi ‘Calám’ yn ailymddangos yn sydyn fel y ferch harddwych, oleudeg, yn canu’r ddeuawd beraidd gyda Howard Keel ar ben y cerbyd, ar ei ffordd i fywyd newydd. Telynegrwydd. Rhamant. Glamor. Hollywood pur. Rhaid eu cael weithiau ar daith bywyd. Ym marn un edrychwr (nid edrychwr mawr, mae’n rhaid cyfaddef), dyma un o chwe golygfa orau byd y ffilm.

Gweledigaeth Blair a phethau eraill

1. Dyma Tony Blair yn ei ôl o rywle, yn pryderu’n fawr am undod Prydain. Yr Albanwyr sy dros annibyniaeth, meddai, mae’r rheini fel y Brexitwyr. (TROEDNODYN: Fel mae’n digwydd, mae’r rhan fwyaf o ddigon o genedlaetholwyr yr Alban yn wrth-Frexitwyr cryf. Ond hidiwch befo pethau felly …) Syniad Mr. Blair i gryfhau’r wladwriaeth unedol: cael un cynghrair pêl-droed i Brydain gyfan. Ardderchog yntê, ac yn wir mae Cymru wedi cychwyn y ffordd iawn drwy fod ein prif dimau eisoes yn chwarae yng Nghynghrair Lloegr. Rwan dowch chwithau, Rangers, Celtic, Partick Thistle, Queen of the South, Heart of Midlothian, Dundee United, Alloa Athletic, Hamilton Academicals … Efo’n gilydd!

Ond mae eisiau mynd ymhellach. Rhwystr mawr ar undod y Deyrnas yw’r timau rygbi ‘cenedlaethol’ fel y’u gelwir. Beth am ddileu’r rhain i gyd a chadw dim ond y British Lions? Er mwyn rhoi’r GREAT yn ôl ym Mhrydain, ymaith â thîm rygbi Cymru!

2. Harry Belafonte’n canu yn 1956: ‘Hide the deadly black tarantLAAA’. A bellach – inni gael cymysgu ffigurau’n ofnadwy – dyma TartantlAAA wedi cael yr hwi ar gyhuddiad o ollwng y gath. Ac yn ei le, ein Gweinidog Amddiffyn fenywaidd gyntaf. A fydd Ms. Mordaunt, fel yr hen Thatcher gynt, am ei phrofi ei hun yn fwy o ddyn na neb o’r dynion? Pwy gaiff ei fomio gyntaf? Gwyliwch eich pennau, bawb!

3. Etholiadau lleol Lloegr ddoe, Tori a Llafur wedi cael colledion go drwm, a’r Democratiaid Rhyddfrydol ar eu hennill. Fel rheol nid yw trwch pleidleiswyr y D.Rh. yn uniaethu ag unrhyw bolisi, ond y tro hwn mae’n ddigon posib eu bod wedi hel tipyn o wrth-Frexitwyr oddi ar y ddwy blaid fawr. A dyma esiampl i Blaid Cymru, os oes rhaid inni gynnal etholiad Ewrop: nid y byddai’n ennill rhyw lawer, ond ni byddai ganddi ddim i’w golli o apelio’n gryf at yr ‘Arhoswyr’. Etholiad San Steffan, dyna stori arall: bydd myfyrwyr Bangor ac Aberystwyth yn pleidleisio’n ethnig, a dyna hi.