Tynnu’ch sylw …

Mae Glyn Adda am dynnu eich sylw  at waith llenorion llawer mwy nag ef ei hun, sydd ar gael bellach yn y gyfres ‘Cyfrolau Cenedl’.  Cyhoeddwyd eisoes:

1.   Canu Twm o’r Nant   £15
2.   Twm o’r Nant : Dwy Anterliwt   £15
3.   William Williams : Prydnawngwaith y Cymry  £10
4.   Emrys ap Iwan : Breuddwyd Pabydd wrth ei Ewyllys   £8

Llawer rhagor i ddod. Os methwch â’u gweld yn eich siop lyfrau, cysylltwch â:    dalennewydd@yahoo.com

Mae rhifau 1 a 2 ar gael gyda’i gilydd fel PECYN TWM O’R NANT. Bargen i chi am £25 (yn lle £30).

Hefyd PECYN LLANDYGÁI, sef Prydnawngwaith y Cymry ynghyd â chofiant yr awdur, Un o Wír y Medra (Gwasg Gee, 1999) am y pris manteisiol o £20 (yn lle £27.50).

Ymlaen wysg ein cefnau?

Dyma bôl Gŵyl Ddewi’r BBC yn mesur agweddau’r Cymry at wahanol raddau o ymreolaeth. Bron i draean yr etholwyr (64%) yn credu y dylai Llywodraeth Cymru gael yr hawl i amrywio trethi – hawl i bennu pob treth medd 28%, hawl i bennu rhai trethi medd 36%.  Ond yr un pryd, dim ond 7% yn ffafrio annibyniaeth  – yn codi i 12% petai’r Alban yn dod yn wlad annibynnol.

Stori ddigon cyson oedd gan arolwg YouGov fis ynghynt, dim ond 33 y cant o gefnogwyr Plaid Cymru o blaid annibyniaeth, hyd yn oed petai’r Alban yn ei chael.   Yr oedd 42 y cant o’r Pleidwyr am weld ‘mwy o bwerau’, ond nid annibyniaeth. Ni ddywed YouGov ddim byd pellach am natur na graddfa’r pwerau hyn. Pe byddid yn pwyso ar y Pleidwyr, y peryg yw y byddai cyfran ohonynt yn dweud ‘senedd lawn’, – ymadrodd yr un mor ddiystyr â’r enw ‘Plaid’ ei hun.

O ffigurau YouGov eto, tynner allan y 33% (annibyniaeth) a’r 42% (mwy o bwerau), a dyna adael 25% o Bleidwyr heb awydd am ddim byd yn rhagor. Tybed, tybed ai cofio y mae’r rhain rybudd Saunders Lewis, fod yr iaith yn bwysicach na hunanlywodraeth, ac y byddai ei thranc, o fethu â chwrdd â rhai amodau,  yn gynt dan ymreolaeth na than lywodraeth Loegr?  Ai am ohirio y maent tan y dydd y bydd ‘arddel ac arfer yr iaith Gymraeg yn iaith swyddogol yn holl weinyddiad yr awdurdodau lleol a gwladol yn y rhanbarthau Cymraeg o’n gwlad’?  Na, tynnu coes yr wyf wrth ofyn y cwestiwn. Yn yr hanner can mlynedd oddi ar Tynged yr Iaith ni chwrddais erioed ag un etholwr o unrhyw blaid, ac ni chlywais am yr un, a oedd yn ymwrthod â mesur o ymreolaeth am y rheswm hwn, neu a bleidleisiodd ‘na’ mewn un o’r tri refferendwm am yr un rheswm.

A barnu wrth arolwg YouGov eto, daeth ‘mwy o bwerau’ yn ddewis mwyfwy poblogaidd ar draws y pleidiau, gyda 42% drachefn o’r holl atebwyr, meddir, yn cefnogi ‘datganoli pellach’; a dim llawer llai, 39%, o bleidleiswyr Llafur yn ffafrio’r un peth.

Rywle rhwng ‘datganoli’ ac ‘annibyniaeth’ fe ddylai fod y dewis ffederal.  Ymddengys nad oedd yr un o’r ddau arolwg hyn wedi holi dim yn ei gylch.

Yn draddodiadol, polisi’r Rhyddfrydwyr oedd ffederaliaeth. Faint ohono sydd wedi ei etifeddu gan y Democratiaid Rhyddfrydol, mae’n anodd dweud. Y dyddiau hyn ni chlywir hwy yn ei annog gydag unrhyw eiddgarwch, ac mae’n arwyddocaol mai o fewn y ffrynt Unoliaethol y cyfrifir Democratiaid Rhyddfrydol yr Alban yn ystod y drafodaeth bresennol.  Charles Kennedy (3 Mawrth) yn galw ar Lafurwyr a Thorïaid i ymuno ag ef yn yr ymgyrch ‘Na’, – ond yn addo ymgyrchu dros fwy o bwerau i Senedd yr Alban ar ôl cael y  ‘Na’. Dyma inni Ddemocrat Rhyddfrydol i’r gwraidd.

Anfarwol!

Drigain mlynedd yn ôl, yr oedd carfan fechan o ffederalwyr o fewn y Blaid Lafur yng Nghymru. Y rhain oedd cefnogwyr ‘Ymgyrch Senedd i Gymru’ a  ‘Mesur S.O. Davies’, ddechrau’r 1950au. Ni ddaeth dim o’r mesur, fel y gwyddom, ac ni bu ‘ffederal’ yng ngeirfa Llafur wedyn.  Ond ddiwedd Ionawr fe ddywedodd y Prif Weinidog, Carwyn Jones, ‘bod angen dechrau paratoi’n awr ar gyfer y posibilrwydd o Alban annibynnol’, ac y ‘dylai’r ddadl am ddyfodol yr Alban fod yn fater i wledydd Prydain i gyd’ (adroddiad GOLWG).  Mae’r Sefydliad Materion Cymreig yn trefnu cynhadledd ddiwedd Mawrth dan yr enw ‘Wales and the Changing Union’.

Yn ddiddorol iawn, lleisiau Ceidwadol y dyddiau hyn sy’n ceisio ennyn trafodaeth ar yr ateb ffederal. Dyma fyrdwn Paul Davies mewn datganiad diweddar, a David Melding mewn llyfr yn 2009. Pam y diddordeb, a all ymddangos yn annisgwyl, o’r cyfeiriad hwn?  Beth yw prif apêl ffederaliaeth y dwthwn hwn i ddau Geidwadwr, sydd hefyd yn ddau o ddynion callaf y Cynulliad? Y byddai’n rhoi pwerau ychwanegol i Gymru, ynteu y byddai’n fodd o ddiogelu’r Undeb ar sylfaen newydd? Tra fydd ‘Ceidwadwr’ yn gyfystyr ag ‘Unoliaethwr’ (a chofiwn nad oes raid i hynny barhau’n dragwyddol), rhaid casglu mai’r ail; ond ni olyga hynny nad ydynt yn ddiffuant ynghylch y cyntaf. (Gwahanol yw barn trwch eu pleidleiswyr, os coeliwn ffigurau YouGov: 30% o Geidwadwyr Cymru am barhau â’r system bresennol petai’r Alban yn ymadael, a chymaint â 40% am ddileu llywodraeth Cymru yn llwyr, — peth y mae gan lywodraeth y Deyrnas, cofiwn bob amser, yr hawl i’w wneud unrhyw adeg y mae’n dewis.  ‘Grym a ddatganolir, grym a gedwir,’ ys dywedodd J.Enoch Powell flynyddoedd lawer yn ôl.)

Adolygiad ar lyfr diddorol David Melding yw’r eitem ‘Ffederaliaeth: Cyfle ynteu Magl?’ yr wyf yn ei hatgynhyrchu yma gyda chaniatâd Y FANER NEWYDD.  Ysgrifennais yr adolygiad cyn etholiad diwethaf Senedd yr Alban, a chyn y refferendwm yng Nghymru, heb ragweld canlyniad y naill na’r llall.  Mae’r hen ysgrif felly wedi ei goddiweddyd gan ddigwyddiadau, ond gadawaf hi fel yr oedd, gan obeithio bod ynddi rywbeth a ddeil o ddiddordeb.

Dau sylw cyn gorffen.

Yn gyntaf, sylwn nad yw ffederaliaeth ar agenda Cenedlaetholwyr yr Alban o gwbl. Annibyniaeth neu ‘eithaf datganoli’ yw’r ddau ddewis. Daliaf i feddwl mai’r ateb ffederal fyddai’n mynd â hi yn yr Alban petai’n cael ei gynnig, a daliaf i feddwl hefyd y gallai ddechrau cydio yng Nghymru. Onid i’r cyfeiriad hwnnw, heb roi enw ar y peth, y mae’r 64% yna yn y pôl Gëyl Ddewi yn cyfeirio?  Ond tebyg fod gan Alex Salmond ei reswm da ei hun dros beidio â’i gynnwys. Fel rwyf yn awgrymu yn yr adolygiad, fe allai brofi’n ateb rhy rwydd, rhy gyfforddus. A gallai ‘devo max’, drwy fod yn ateb dros-dro, llai sefydlog, baratoi’r ffordd yn well ar gyfer y nod o annibyniaeth.

Yn ail, a allwn ni gytuno, unwaith y byddai’r Alban wedi mynd, mai gwastraff amser fyddai unrhyw drafod ar ffederasiwn o’r hyn a fyddai ar ôl?  Undeb o Loegr, Cymru a rhan o dalaith Wledd?  Mae’n swnio’n rhyw greadur ungoes, unglust, hynod ansefydlog. Anodd ei ddychmygu’n ateb unrhyw bwrpas; ac un o ganlyniadau mwyaf tebygol annibyniaeth i’r Alban fyddai gorfodi Protestaniaid Gogledd Iwerddon i ailystyried eu sefyllfa, ac edrych i gyfeiriad arall am ateb.  Ac am Gymru, onid ei thynged  fyddai gwybod ei lle fel yr hyn a fu, a’r hyn ydyw, oddi ar Ddeddfau 1536-42, sef rhan o Deyrnas Loegr?  Tybed nad y 40% yna o bleidleiswyr Ceidwadol sy’n iawn yn hynny o beth?

A fyddai dewis arall?  Mae rhai cenhedloedd a enir yn annibynnol, eraill yn ennill eu hannibyniaeth drwy ymdrech, ac eraill eto y gwthir annibyniaeth arnynt gan amgylchiadau. Soniodd Harri Webb am Gymru’n ‘ymdeithio tuag at annibyniaeth wysg ei chefn’.  Ai ar gyfer hynny y dylem ddechrau paratoi?

Ond gweler yr hen adolygiad eto, rhag ofn ei fod yn taflu peth goleuni.

Ffederaliaeth: Cyfle ynteu Magl?

Yn Sylw, rhif 1 (Awst 2009) mae Cynog Dafis yn trafod llyfr newydd David Melding AC, Will Britain Survive beyond 2020? ac yn gweld rhai pethau yn ei ddadl yn adleisio rhyw bethau a ddywedais innau ychydig flynyddoedd yn ôl.  Gallwn ddadlau ynghylch ystyr ‘adleisio’: go brin fod Mr. Melding yn gwneud ei bwyntiau am fy mod i wedi eu gwneud eisoes; ond os golygir fod y ddau ohonom, yn dod o gyfeiriadau gwahanol iawn a chydag amcanion gwahanol, wedi digwydd taro ar rai o’r un pethau, mae hynny’n berffaith bosibl.  Beth bynnag, dyma archebu’r llyfr yn syth gan y Sefydliad Materion Cymreig (pris £11.99 a’r cludiant), a’i ddarllen â diddordeb mawr. Ailddarllen rhai o’m hen ysgrifau fy hun hefyd, yn y gyfrol Agoriad yr Oes: copïau’n dal ar gael o’r Lolfa, pris £14.95.  Diolch am y geirda, Cynog!

Cynnyrch y cyfnod rhwng dau refferendwm oedd y rhan fwyaf o’m hysgrifau i, a’r cymhelliad yn gymysgedd, ar y naill law, o ddiddordeb mwy-neu-lai academaidd yn esblygiad syniadau’r Cymry amdanynt eu hunain ynghyd â’r mynegiant llenyddol ohonynt, ac ar y llaw arall awydd i ganfod rhyw ffordd ymlaen dros fryniau tywyll, niwlog y blynyddoedd 1979-97.  Yn sicr nid fy mwriad oedd bwrw’r mudiad cenedlaethol a’r mudiad ymreolaeth yn eu holau, ond y gwrthwyneb.  Rwyf am gofnodi eto na ddywedais air yn erbyn annibyniaeth i Gymru, ar dir moesol, gwleidyddol nac economaidd.  Awgrymais yn unig fod rhyw bethau – pethau dwfn a gwydn iawn –  yng ngolygwedd y Cymro arno’i hun a oedd yn awgrymu y byddai rhyw  lun ar ffederaliaeth o fewn Ynys Brydain yn nod ymarferol i gyrchu ato.  A fyddai’n ateb terfynol, ni ddywedais.  Oherwydd, yn un peth, byddem yn sicr, hwyr neu hwyrach, o ddod wyneb yn wyneb â ‘gwir broblem Ynys Brydain’ (AYO, t. 97). Hanfod y broblem honno yw bod esblygiad, hunaniaeth a hunanganfyddiad yr Alban yn dra gwahanol i eiddo Cymru, ac yn cyfeirio’n fwy diamwys tuag at annibyniaeth.  Cwestiwn pellach yw sut y byddai Lloegr yn cymryd at undeb ffederal neu led-ffederal.  Wedi pallu o’r wladwriaeth unedol a sicrhaodd lwyddiant Lloegr dros nifer o genedlaethau, onid annibyniaeth fyddai ei dewis hi?  Y rhai ohonom a fu’n darllen tipyn ar y Daily Telegraph dros y blynyddoedd diwethaf, gwelsom arwyddion o duedd i feddwl felly.  Pen draw’r duedd fyddai cicio’r Cymry allan.  Fe enir rhai cenhedloedd yn annibynnol, mae eraill yn ennill annibyniaeth drwy ymdrech, ac mae eraill eto y gwthir eu hannibyniaeth arnynt gan amgylchiadau. Un pryder sy’n codi ei ben weithiau yw a fyddai Cymru’n seicolegol barod ar gyfer amgylchiadau felly pe baent yn ei goddiweddyd.

Mae amcan Mr. Melding yn wahanol, sef diogelu’r undeb. Cred fod y wladwriaeth unedol bellach yn ansefydlog, ac mai cofleidio rhyw ffurf ar ffederaliaeth yw gobaith y Deyrnas os yw i oroesi ‘tymestl o genedlaetholdeb’.  A siarad o’r ochr hon, ni allaf ddweud fy mod yn clywed dim o sën y dymestl ar hyn o bryd, ond fel y pwysleisia Mr. Melding mae grymoedd yn gweithio dan yr wyneb drwy’r adeg, a gall pethau ddigwydd yn sydyn weithiau.  A rhoi un enghraifft yn unig, pan gyhoeddodd Gwynfor Evans Diwedd Prydeindod yn 1981, pwy fyddai’n proffwydo yr ysgrifennid y llyfr nesaf ar yr un testun gan wleidydd Ceidwadol, aelod o Gynulliad Cenedlaethol Cymreig, yn ei ddisgrifio’i hun fel ‘cenedlaetholwr’ ac yn annog ei gyd-Dorïaid i wneud yr un modd?

Gobaith gwreiddiol Mr. Melding, meddai, oedd ‘hyrwyddo dehongliad Torïaidd o hanes y genedl Gymreig o fewn y wladwriaeth Brydeinig’.  Ond wrth ddarllen y llyfr, ac yna wedi ei orffen, yr hyn a welaf i yw dehongliad a fydd yn newydd, yn anghyfarwydd ac yn agoriad llygad i Dorïaid yn anad neb. Dyma inni Gildas, Beda, Pelagius, Gwrtheyrn, Sieffre o Fynwy, Gerallt Gymro, y Gododdin, y Mabinogi, Armes Prydain, Richard Price, Iolo Morganwg, David Jones, John Davies, R.R.Davies a Gwyn Alf Williams; rhyngddynt yn cyflwyno stori go wahanol i honno lle mae ‘Lloegr Eingl-Sacsonaidd’ yn dilyn ‘Prydain Rufeinig’, a lle’r arweinir ymlaen drwy Alfred a’r Cacennau, Magna Carta a Gwragedd Harri VIII at ‘eu Godidocaf Awr’. Yn gynyddol wrth ddarllen ymlaen, cefais fy hun yn gofyn cwestiwn, ac efallai y bydd rhai o’r darllenwyr Ceidwadol yn ei ofyn hefyd:   ble mae’r Dorïaeth?  Gyda phob tudalen disgwyliwn ryw chwiff o’r  brandi a’r sigârs, rhyw gip ar y bochau cochion dicllon, rhyw ebwch gan y Llew Prydeinig – neu man lleiaf rhyw amddiffyniad go egnïol o’r farchnad rydd a threthi isel ynghyd ag ymosodiad ar ‘ormod o lywodraeth’. Ond dim o’r pethau hyn: sy’n awgrymu y bydd gan dipyn o Dorïaid Cymru dipyn o ffordd i’w thrafaelio eto os ydynt am gofleidio Torïaeth Mr. Melding.  Faint ohonynt fydd yn darllen y llyfr, nis gwn.  Ond gan mai yr awdur yw eu cyfarwyddwr polisi, byddai’n well iddynt wneud. Yn wir, rwy’n gobeithio y gwnânt, oherwydd fe gânt drafodaeth olau, ddiddorol, adeiladol, un sy’n rhydd o rai o’r  rhagdybiau mwyaf llyffetheiriol ynghylch sefyllfa’r Cymry.

Mae rhai o’r dyfarniadau yn gonfensiynol, ond nid llai cywir am y rheswm hwnnw cofier.  Mae hefyd nifer o ddyfarniadau sydd yn ffres ac annibynnol ac wedi eu mynegi’n fachog.  Rhaid croesawu’r gweld clir a’r dweud croyw ar sawl testun.  Amheuir y ddogma gyffredin nad oedd y fath beth â  ‘chenedlaetholdeb’ cyn y Chwyldro Diwydiannol, neu cyn y Diwygiad Protestannaidd.  Gwrthodir rhoi unrhyw goel i’r enllib Llafuraidd cyfarwydd fod Saunders Lewis yn ‘pro-fascist’.  Cydnabyddir athrylith Iolo Morganwg a phwysigrwydd gwleidyddol creu Gorsedd y Beirdd, ‘an act of  towering genius’.  Dywedir y gwir am gomisiwn Kilbrandon, rhagredegydd refferendwm 1979, ‘its chaotic and prolix report’.    Atgoffir ni peth mor ddiweddar mewn hanes yw’r Deyrnas Gyfunol fel yr ydym ni’n ei hadnabod, mor fyr fu einioes yr Ymerodraeth Brydeinig, a chyn lleied hefyd y galar ar ei hôl. Ond pwysleisir yr un pryd mai’r Cymry oedd awduron y syniad o un wladwriaeth yn Ynys Brydain, gwirionedd a anghofiwn yn rhy aml.  Teflir heibio’r ofergoel bod rhyw ‘werthoedd democrataidd creiddiol’ yn diffinio Prydeindod; nid yw’r rheini, medd Mr. Melding yn hollol gywir, ond gwerthoedd unrhyw wladwriaeth ryddfrydol fodern.  Mae ganddo hefyd bethau na allant ond bod yn gaswir i’w blaid ei hun, mwyaf arbennig ei chyfraniad alaethus  yn nghyfnod Salisbury, Balfour, Bonar Law a Carson, sef can mlynedd union yn ôl, tuag at ddwysáu problem Iwerddon:   ‘awr dduaf a mwyaf dinistriol y Blaid Geidwadol’. O na bai rhyw Dori wedi cyhoeddi’r gwirionedd hwn ddechrau’r 1970au, fel ag i osgoi ailadrodd rhai o’r un camweddau gan lywodraeth Heath.

Yn gynnar iawn yn y llyfr (t. 4) fe welir yn glir ac fe ddatgenir yn groyw un ffaith sylfaenol am ymwybyddiaeth Brydeinig a pherthynas pobloedd Prydain.  Y ffaith honno, a ddylai fod yn fan cychwyn pob ystyriaeth bellach, yw mai yr un peth yw Prydeindod a Seisnigrwydd i’r Sais, ac mai  rhywbeth i’r bobloedd Geltaidd yn unig yw’r ‘cenedligrwydd dwbl’. Bydd rhai ohonom yn adnabod hon yn syth fel ‘dadl J.R.Jones’ (awdur na chyfeirir ato, a hynny’n rhyfedd braidd, o sylwi ar amrywiaeth ac addasrwydd ffynonellau’r ymdriniaeth).  Ys gwn-i a gytunai Mr. Melding â cham nesaf ymresymiad JRJ, mai dim ond un wir genedl sydd yn Ynys Brydain, cenedl y Saeson?

Cloriennir annibyniaeth a ffederaliaeth, y ddwy yn eu tro, a’r un mor ystyriol y ddau dro, heb chwythu na rhefru.  Y casgliad dan y pen cyntaf yw nad oes dadl absoliwt yn erbyn annibyniaeth, ac y gallai fod yn iawn mewn amgylchiadau arbennig petai’n ddewis pendant y bobl.  Am ffederaliaeth, dodir o’r neilltu yn deg ac yn daclus y gwrth-ddadleuon mwyaf cyffredin:  nad yw’r bosibl rhwng unedau anghyfartal eu maint; ei bod yn groes i gymeriad ‘organaidd’ cyfansoddiad anysgrifenedig Prydain; ei bod yn gymhleth; y byddai’n arwain at chwalfa.  Ni saif yr un o’r gwrthwynebiadau hyn, medd Mr. Melding.  Ei gasgliad hollol deg yw nad oes dim o’i le ar annibyniaeth o ran egwyddor … ond bod yn well ganddo ffederaliaeth.

Gofyn wedyn (t. 215), pam y mae cenedlaetholwyr yn ofni’r ateb ffederal?  Mewn ateb i’r cestiwn, dywedaf ddau beth. Yn gyntaf, nid wyf mor sicr eu bod.  Dyfalaf yn hytrach nad gwrthwynebus ydynt, ar hyn fel ar bethau eraill, ond rhy ddiog i feddwl rhyw lawer. Yn ail, ceisiaf osod, mor glir ag y gallaf, yr hyn sydd, neu a allai fod, yn wrthwynebiad dilys a sylfaenol o du cenedlaetholwr. Ar fwy nag un cyfrif byddai ffederaliaeth yn ateb atyniadol, yn cynnig setliad y gallai mwyafrif da o’r etholaeth Gymreig fod yn gysurus gydag ef, yn dod ag amrediad o bwerau gwir fuddiol, ac yn gosod statws Cymru fel cenedl tu hwnt i bob amheuaeth.  Yn erbyn hynny mae’r pryder y byddai’n ateb rhy braf, ac y byddai’n gosod atalfa ar ‘y broses’, proses a allai, mewn amgylchiadau arbennig, arwain at rywbeth mwy a gwell.  Ai cyfle a fyddai, ynteu magl?  Yn rhan o wladwriaeth ffederal,  ni byddai Cymru’n aelod o’r Gymuned Ewropeaidd nac o’r gymuned fyd.  I genedl-wladwriaethau annibynnol yn unig y mae’r aelodaeth honno’n agored.  Mae Luxembourg yn aelod, nid yw Catalunya  – mae mor syml â hynny.  Byddem, drwy dderbyn ffederaliaeth, yn fforffedu’r hawl i unrhyw bresenoldeb rhyngwladol; yn gyfnewid byddem yn prynu’r moddion a’r rhyddid i drefnu’r rhan helaethaf o fywyd Cymru yn ôl ein goleuni ac i gwrdd â’n hangen.  Pe bai hynny’n cynnwys y moddion i ddiogelu’r Gymraeg a rhywsut yn y byd i’w hadfer, a fyddai’n ddigon o gyfnewid am bopeth arall?  Daliaf i gael pyliau o feddwl felly.

Soniaf cyn terfynu am rai cwestiynau a rhai anawsterau eraill y mae darllen y llyfr wedi fy ngyrru i’w hailystyried.  Hwyrach y gall rhai o’r darllenwyr  gynnig atebion lle rwyf yn anwadalu.

Trefn ffederal ar sail sofraniaeth gwahanol genhedloedd Prydain, dyna weledigaeth Mr. Melding, ac nid wyf yn amau dim ar ei diffuantrwydd. Un o broblemau Cymru, hyd y gwelaf i, yw sut i ddatgan y sofraniaeth.  Nid yw’n broblem i’r Alban, gyda’i chyfundrefnau cyfreithiol ac addysgol ar wahân, ei chof am senedd a brenhiniaeth, ei hamrywiaeth o symbolau poblogaidd.  Am Loegr, mae hi’n cyhoeddi  ei sofraniaeth bob dydd o’r flwyddyn drwy ryw ddefod neu’i gilydd, ac yn cyflogi teulu brenhinol i fod yn ganolbwynt y ddefodaeth.  Er mor gyfoethog yw Cymru mewn rhai cyfeiriadau, mae hi’n dlawd o symbolau a sefydliadau i’w hatgoffa iddi fod, rywdro cyn 1997, yn genedl wleidyddol  – cred rhai na fu.  Wn i ddim a allwn yn ddiogel fynd yn ôl i’r flwyddyn 383, pan ‘aeth Macsen Wledig o Gymru a’n gadael yn genedl gyfan’; peryg y byddai rhywun yn gofyn ble mae’r dystiolaeth.  Ond yn sicr gallwn fynd yn ôl i 1404. Ailagor Senedd Machynlleth, ar ôl sicrhau iddi sylfaen ddemocrataidd a demograffaidd briodol, a rhoi iddi ran yn llywodraeth Cymru, dyna, fe ymddengys i mi, y ffordd orau ac efallai’r unig ffordd o gyhoeddi’r sofraniaeth honno sy’n beth mor ganolog yng ngweledigaeth a strategaeth wladgarol Mr. Melding.  Byddai’n fodd o ddatgan nad datganoli yw’r cyfan o ymreolaeth; byddai’n rhywbeth gweladwy, diddorol, hanesyddol, gyda’r elfen o ramantiaeth sydd, fel y gŵyr y sefydliad Seisnig yn well na neb, yn un o anhepgorion gwleidyddiaeth lwyddiannus.

Cymru, Lloegr a’r Alban, ie, iawn.  Ond beth am Ogledd Iwerddon?   Byddai raid i unrhyw Geidwadwr feddwl a llyncu’n galed iawn cyn hepgor honno o’r undeb ffederal; ar y llaw arall, sarhad ar yr Alban a Chymru, heb sôn am Loegr, fyddai eu gosod mewn unrhyw fodd ar yr un gwastad â’r Chwe Sir. Os cenedl ddiwladwriaeth fu Cymru, gwladwriaeth ddigenedl fu, ac yw, Gogledd Iwerddon fel yr ydym wedi ei hadnabod oddi ar 1920. Nid oes ateb yn y pen draw ond i Ulaidh helaethach, y dalaith hanesyddol, ddod o hyd i’w dyfodol mewn undeb arall.

Down yn awr at anawsterau creiddiol, bron na ddywedem ‘clasurol’, sef y rhai y mae a wnelont â rhannu cyfrifoldebau.  Wedi cytuno mai’r llywodraeth ganolog, neu ffederal, sy’n rheoli mewnfudiad, fe’n gadewir ni Gymry â chwestiwn caled, pwy sy’n rheoli mewnlifiad?  A fu cwestiwn llai academaidd erioed? Cyn bwysiced, pwysicach fe ddywedai rhai, yw cwestiwn ‘amddiffyniad Ynys Brydain rhag estron genedl’, a dyfynnu testun awdl un o hen eisteddfodau’r Gwyneddigion.   Ganed Plaid Genedlaethol Cymru o’r Rhyfel Byd Cyntaf, gyda’r egwyddor ‘martsied Lloegr ffordd y myn y tro nesaf, peidied â disgwyl i ni fartsio gyda hi’, egwyddor leiafrifol a hynod amhoblogaidd, ond un ddiosgoi wrth ddiffinio cenedlaetholdeb Cymreig modern. O fudiad a fu’n hynod  eclectig ar nifer o bethau eraill, fe gadwodd y Blaid yn bur gyson at yr egwyddor hon, tan y diwrnod ychydig dros ddwy flynedd yn ôl pan estynnodd yr arweinyddiaeth groeso brwd i Academi Filwrol Sain Tathan. Yr unig reswm y gallaf feddwl amdano pam nad yw trwch yr aelodau eto wedi galw’r arweinwyr yn chwyrn i gyfrif yw eu bod yn methu â choelio’u clustiau.

Rwy’n credu ein bod yn dod yn awr at y fan lle mae’r llwybrau’n gwahanu. Mae hyn nid am fod Mr. Melding yn Dori; byddai unrhyw wleidydd Llafur llwyddiannus yn cymryd yr un safbwynt yn union.  Ysgrifenna (t. 219): ‘There are too many grey areas where devolved administration can compete for jurisdiction with Westminster.  The SNP’s anti-nuclear stance on defence illustrates the danger.’   Gobaith Mr. Melding yw y byddai trefniadaeth ffederal dan gyfansoddiad ysgrifenedig yn symud yr amwysedd hwn gan adael cyfrifoldeb amddiffyn yn derfynol ddiamwys yn nwylo’r llywodraeth ganolog.  Darllenwn yn wir am ddadl ddicllon (‘angry exchange’, fel y dywedir) yn San Steffan yn ddiweddar: David Cameron yn haeru, ‘fe all llywodraeth y DU leoli Trident ym mha fan bynnag y myn’, ac Alex Salmond yn ateb, ‘ddim yn yr Alban’.  Dros yr hanner can mlynedd diwethaf, ac yn brigo i’r wyneb bob hyn a hyn, bu traddodiad ymhlith cenedlaetholwyr Cymreig ar yr adain dde o fynnu nad yw pwnc arfau niwclear yn berthnasol o gwbl i’r achos cenedlaethol, ac y dylid gwahaniaethu rhyngddo a mater Penyberth, a oedd yn effeithio’n uniongyrchol ar dir Cymru ac ar y Gymraeg. Nid wyf erioed wedi cytuno. Oherwydd yn union fel y crewyd yr undeb i fod yn galon ymerodraeth, yr un modd fe gynhelir y rhwysg milwrol er mwyn parhau’r undeb.  Os gall cenedlaetholwyr yr Alban a Chymru gyfrannu rhywbeth, bach neu fawr, tuag at amddifadu Lloegr o’i harf niwclear, rhaid ystyried hynny’n  rhan o’u cenhadaeth  hanesyddol. I’r Cymry, dyma’n wir fyddai Dial Dafydd ap Gruffydd.

A ydym i’w chrynhoi hi felly:  annibyniaeth, diwedd Trident; ffederaliaeth, cadw Trident? Ac ai dyma’r pwynt lle mae cenedlaetholwyr yn ffarwelio â Mr. Melding gan ddiolch iddo am lawer o bethau difyr a chall? I awgrymu ateb, rwyf am fentro nid yn unig y peth ofer hwnnw, dyfalu, ond hefyd ac am y tro y peth gwirion hwnnw, darogan.  Mae’n ymddangos i mi y gallai llywodraeth Albanaidd ffederal, ddim llai na llywodraeth annibynnol, petai’n dewis, ei gwneud hi’n amhosibl cadw Trident yn Aber Clud.  Ond cyn i hynny ddigwydd, peidier â synnu gormod ped achubid y blaen, ac osgoi’r  embaras mawr yng nghoridorau grym, drwy benderfyniad i beidio ag adnewyddu’r arf drudfawr.  Rhydd i bawb ddehongli’r penderfyniad wedyn, yn ôl ei chwaeth ei hun, fel un mawrfrydig gan Brydain (cyffelyb i derfynu’r gaethfasnach ers talwm), neu fel un pragmataidd i ailddosbarthu costau arfogaeth.  Na synner, ymhellach, os bydd y Ceidwadwyr wedi deall hyn o flaen Llafur.  I ddarllenwyr y Telegraph mae arwyddion bron bob dydd.  Yr hyn sydd wedi rheoli ymddygiad Llafur mewn swydd, bron o’r cychwyn cyntaf, yw ofn colli Lloegr Ganol, neu a’i roi fel arall, ofn y Torïaid.  Yr oedd yr un peth yn union yn wir am y Rhyddfrydwyr o’u blaenau.  Nid oes raid i’r Torïaid ofni’r Torïaid, oherwydd hwy yw’r Torïaid.

Heddiw, 18 Tachwedd 2009, dyma adroddiad Confensiwn Cymru Gyfan i law.  Gwelaf fy enw fel un o’r tystion drwy’r Rhwydwaith.  Yr hyn a anfonais fel tystiolaeth oedd drafft cynharach o’r hen ysgrif hon, a sgrifennais ddechrau Awst.   Dof yn ôl hefyd, yn fyfïol, at fy hen lyfr Agoriad yr Oes, y cyfeiriodd Cynog Dafis mor garedig ato.  Ryw ddiwrnod ym mis Chwefror mi es â bwndel bach o gopïau i gyfarfod â chynrychiolwyr y Confensiwn a oedd yn cynnal eu stondin mewn canolfan siopa ym Mangor.  Nid oedd dim un ohonynt am brynu copi, pawb â’i esgus: ‘ni’n gorfod bod yn niwtral’, ‘’sdim  arian ’da fi’.  Cytunodd un ohonynt i wneud nodyn o’r teitl, y cyhoeddwr a’r pris a sôn wrth gadeirydd y Confensiwn amdano. A gafodd ef ei gopi, a’i ddarllen, nis gwn, oherwydd nid oes llyfryddiaeth o ffynonellau printiedig gyda’r adroddiad. Yr oeddwn wedi rhyw led-obeithio am Syr Emyr:

A phan ddaw ef i adrodd,
Os na wnaiff fy nghofio i,
O cofied David Melding,
Sydd, er ei fod yn Dori, yn dweud fwy neu lai yr un peth â mi.

Ond fe ddywed y Confensiynwyr, mae’n debyg, mai maes eu llafur hwy oedd pwerau’r Cynulliad Cenedlaethol, ac agweddau etholwyr Cymru tuag at helaethu’r rheini. Nid oedd disgwyl iddynt fwrw’u golygon tuag at diroedd pell ffederaliaeth ac annibyniaeth, ac nis gwnaethant.  Am annibyniaeth, y cyfan a ddywedir yw fod rhyw wyth y cant o’i phlaid, a llawer yn ei hofni, neu, a bod yn fanylach, yn ofni bod ‘pwerau llawn’ yn gyfystyr â hi.  Wrth ddarllen yr adroddiad yn gyflym heddiw, methaf â gweld yr un gair yn dechrau â ‘ffed-‘.

Pwnc at rywdro eto, mae’n ddiau.  Popeth a ddywedaf o hyn i’r diwedd, fe’i dywedaf fel un na waredodd byth ei ffobia o refferenda oddi ar yr ail o Fawrth, 1979.  Pan ac os daw dydd ceisio barn y Cymry mewn refferendwm eto, ni bydd prinder o ddewisiadau posibl, ond faint ohonynt a fydd yn cyrraedd y papur pleidleisio sy’n gwestiwn arall. Am ddewis (1),   cau’r Llywodraeth a’r Cynulliad a phopeth sydd yn y Bae, a throsglwyddo’r siop, y merlyn a’r drol unwaith eto i ofal rhyw William Hague neu ryw John Redwood, fel y bu yn y dyddiau gynt, fe awgryma’r adroddiad fod y gefnogaeth iddo yn llai nag y byddwn i wedi disgwyl.

Mae’n debyg y bydd yno’r dewis (2) o aros yr un fath.  (3) ‘Senedd lawn’?  ‘Yn aml,’ medd yr adroddiad (adran 6.2.6) , ‘câi “pwerau llawn” ei gamddehongli gan godi ofn ar rai a oedd yn cysylltu’r term ag annibyniaeth.’   Ond, Gonfensiynwyr, mae ‘pwerau llawn’ yn gyfystyr ag annibyniaeth; neu fe fyddant, hyd oni rowch chi ddiffiniad o ‘pwerau llawn’ sy’n dangos y gwahaniaeth.   Beth am (4) cydraddoldeb â’r Alban?  Diddorol fyddai cael ymateb y Cymry i hwn.  Os oes dadl yn ei erbyn, pwy sydd am godi ar ei draed i’w rhoi? Ac a oes rhywun am sbelio’r cwestiwn yn gwbl eglur?  – ‘a hoffet ti, Gymru, fod yn gydradd â’r Alban ond gan barhau, wrth gwrs, yn israddol ac atebol i Loegr?’.   Dyna ichwi bedwar dewis.  Ond daliwch arni … mae yna un posibilrwydd arall (5) a fyddai o leiaf yn werth ei ystyried.  Cydraddoldeb rhwng Cymru, yr Alban a Lloegr, oll o dan y goron  — neu, a dilyn awgrym gogleisiol ond nid disynnwyr Mr. Melding yn ei Brolog, o dan ddwy goron?  Nid oes dim yn yr adroddiad i awgrymu y bydd y cwestiwn hwn ar y papur pleidleisio.  Ond dyma’r cwestiwn a fyddai’n ei setlo-hi, ac efallai y daw ei awr.

(Y FANER NEWYDD, rhifyn 50, Gaeaf 2009.  Diolch i’r golygyddion am ganiatâd caredig i ailgyhoeddi’r ysgrif hon.)

Stori Fer: Vicky, Calvin a Danielle

Doeddwn i ddim wedi arfer ymddiddori mewn hanes teulu, fy nheulu fy hun na theulu neb arall. Cael fy nhynnu i mewn wnes i – neu gael fy ngwthio efallai – gan fy mherthynas Americanaidd ifanc, Calvin. Mae’n debyg mai fy nghamgymeriad – os camgymeriad hefyd – oedd mynd ar Wyneblyfr, dweud tipyn bach amdanaf fy hun, fy nghartref yma yn Guildford, fy ngwaith fel ymgynghorydd cysylltiadau cyhoeddus, gwaith fy nhad yn y Ddinas, gwaith fy mam fel bargyfreithwraig, fy chwaer Candida, fy mrodyr Alex a Boris, fy merlen Pippa, fy llwyddiant ar y soddgrwth, fy ngwersi Mandarin, fy anturiaethau hwylio a neidio-bynji, fy addysg yn Downe House,  Marlborough a Choleg Brenhinol Holloway, rhai o’m cyfeillion o ddyddiau ysgol a choleg ac wedyn. Yna ryw ddiwrnod dyna neges gan Calvin K. Abel. ‘Hai, Vicky!’ meddai.

Roedd Calvin y pryd hwnnw yn bedair ar bymtheg oed, yn byw yn Des Moines ac yn fyfyriwr ym Mhrifysgol Talaith Iowa. Roedd yn Phi Beta Kappa, yn gapten ail dîm pêl-droed y brifysgol ac wedi ei ethol yn llywydd ei frawdoliaeth golegol ar gyfer y flwyddyn nesaf. Enw’i chwaer oedd Deborah (Debbie), ac enwau ei frodyr oedd Jefferson (Jeff) a Clayton (Chuck). Roedd ei dad, Franklin (Frank) ‘mewn eiddo real’ ac yn awyddus i Calvin ei olynu yn y busnes; ond efallai y byddai Calvin yn dilyn ei gwrs ei hun. Roedd prom olaf yr ysgol uwchradd wedi mynd yn wych, ac yna cafodd y teulu wyliau difyr iawn yn Alaska, lle gwelodd Calvin ddwy arth a dal tri samon.

Wedyn daeth y sioc. Roedd Calvin am fetio, meddai, fy mod i fel yntau yn wir falch o’n gwreiddiau Cymreig!  Y fi, Victoria (Vicky) Lewis-Bryan!  Yn gyntaf, doeddwn i ddim yn ymwybodol fod gen i unrhyw ‘wreiddiau Cymreig’, er y gallai’r ‘Lewis’ fod yn rhyw arwydd; ac yn ail doeddwn i ddim yn meddwl bod hynny’n destun unrhyw falchder.  Doeddwn i’n nabod fawr neb o Gymru, fûm i erioed yno, ac roedd yn anodd gen i feddwl fod yno unrhyw beth o ddiddordeb i mi. Ac am fy mherthynas â Calvin, dyna rywbeth newydd sbon.  Mi holais fy nhad a’m mam, doedden nhw erioed wedi clywed am yr hogyn, nac am unrhyw deulu i ni yn America. Roedd fy nhad yn meddwl efallai iddo glywed ryw dro fod yna waed Cymreig yn ‘yr hen gadfridog’, oedd yn daid neu’n hen daid neu rywbeth iddo – doedd neb yn sicr iawn.

Yn ôl Calvin yr oedd ein teulu ni, y Lewis-Bryans, o’r un cyff â’i deulu yntau, teulu Abel, ac yn tarddu o rywle yng Nghymru.  Ai ei hen daid, Bryan Abel Jones, oedd y cysylltiad?  Nefoedd fawr, wyddwn i ddim!  Hefyd, a fedrwn i esbonio’r berthynas ddwbl rhwng yr Abels a’r Kanes?  Na fedrwn, siŵr iawn. Ond o ran poleitrwydd, mi ddiolchais i Calvin am gysylltu â mi, a dweud bod yr wybodaeth yn newydd i mi, ac yn ddiddorol. Peth gwirion i’w wneud, mae’n debyg.

Fyddai dim gwahaniaeth gen i pe na chlywn gan Calvin byth eto, ond er fy ngwaethaf fy hun mi ddechreuais feddwl a dyfalu tipyn bach am fy nisgyniad fy hun ar y ddwy ochr.  Allai fy mam ddim mynd yn ôl ond rhyw ddwy genhedlaeth, meddai hi, ond roedd hi’n sicr fod y gwreiddiau’n ddigon diogel yma yn Surrey, heblaw rhyw stori am gysylltiad â’r Huguenots. Dyna efallai pam roedd mam yn ‘Frances’. Wedyn pam roedd fy nhad yn Montgomery (Monty)?  O, oherwydd y traddodiad o Wasanaeth yn y teulu. Rees Lewis-Bryan oedd enw taid, tad fy nhad, uwch-gapten yn y Peirianwyr Brenhinol cyn dychwelyd i fywyd sifil  a mynd yn werthwr stoc. Holais fy nhad yn daerach am ‘yr hen gadfridog’. Taid neu hen daid i ’nhad, doedd neb yn siŵr. Ond wir, fe gododd hyn ryw awydd yn fy nhad i gael arfbais i’r Lewis-Bryans, i’w gosod uwchben y drws. Fe allech gael gwneud un yn ddigon rhad, ond arfer coman yn fy marn i; cofio am fy ffrind Honoria Brown ag arfbais y Browns!

Gyda chefnogaeth fy nhad, felly, a digon o gymorth hawdd ei gael gan y Rhyngrwyd, mi es ati i wneud ychydig o ymchwil. Ymddengys fod yna deulu o chwech: dwy chwaer, Mary a Gwen – ie, yr enw Cymreig eto; a phedwar brawd, Seth, Robert, William a Trevor. Lladdwyd y tri brawd cyntaf yn y Rhyfel Mawr, ond goroesodd y pedwerydd brawd, Trevor Lewis-Bryan, ganed 1895, i ddod yn gyrnol ac wedyn yn uwch-gadfridog.  Roedd cofnod ei gatrawd yn dweud eithaf tipyn amdano, ei addysg yn ‘Robyn’s Military Academy’ ac wedyn yn Sandhurst, ei waith yn yr Ail Ryfel ac wedyn ei dymor byr yn yr India cyn cymryd cyfrifoldebau yn Cenia ac wedyn Cyprus. Enillodd nifer o fedalau’r ddau ryfel, a hefyd CBE. Priododd Eva Wellesley-Boothroyd, bu iddynt dri o blant, ac yn wir un o’r rhain oedd fy nhaid, Rees Lewis-Bryan, ganed 1918. Wel wel! Rhyfeddol!  Pwy fuasai’n meddwl? Pedair cenhedlaeth!  Erbyn hyn roedd fy nhad yn hanner meddwl bod ganddo lun o’r hen gadfridog yn rhywle, ac wedi peth chwilota fe ddaeth i’r fei mewn blychaid o hen luniau brown o’r cenedlaethau o’r blaen, ambell un a allai fod yn ewyrth neu fodryb, ond wynebau anhysbys gan mwyaf, a llawer o luniau timau criced a rhwyfo o Eton, Eglwys Grist a mannau o’r fath.  O ie, rhieni’r hen gadfridog: Rees Lewis Bryan (y cyntaf, felly, ond heb yr heiffen), a’i briod Ellin.

Yn bur fuan, daeth neges eto gan Calvin, gyda thipyn mwy o wybodaeth. Cindy-Lou Jackson oedd enw mam Calvin, ac un o Louisiana oedd hi. Ochr ei dad, fodd bynnag, oedd y diddordeb cyffredin iddo ef a minnau. Safai’r ‘K’ yn enwau Calvin, ei ddau frawd a’i chwaer, a’u tad, am ‘Kane’. Roedd pawb wedi arfer cymryd mai enw Gwyddelig ydoedd, – fel y gwnaethwn innau, yn wir, gyda’r ‘Bryan’, pan drafferthwn i feddwl o gwbl.  Ond na, fe newidiwyd y sillafiad, meddai Calvin, yng nghenhedlaeth ei daid a’i nain.  ‘Cain’ oedd y sillafiad cyn hynny, a Deborah Cain Adams oedd enw morwynol ei nain (dyna sut y daeth fy chwaer yn ‘Debbie’) cyn iddi briodi â Matthew J.Abel.  Mab oedd yntau i Bryan Abel Jones. Yn awr, oeddwn i’n deall y berthynas rhwng Matthew a theulu fy nhad?  Nac oeddwn, Calvin bach, a chlywais i ddim am Matthew J.Abel tan heddiw. Ac yna, fedrwn i gadarnhau sut yr oedd Matthew a Deborah yn perthyn i’w gilydd?  Unwaith eto, Calvin, does gen i ddim syniad!

Beth bynnag, fe fyddai Calvin yn parhau â’i ymchwiliadau. O, ie, roedd wedi anghofio dweud wrthyf y tro o’r blaen. Fe gafodd y rhan fwyaf o’r wybodaeth hon gan ein perthynas Danielle Owen, sy’n byw yn Llundain, Lloegr.  Oeddwn i’n nabod Danielle?  Hi yw’r awdurdod ar hanes y teulu. Siŵr y byddai croeso imi gysylltu â hi.

Wnes i ddim dilyn yr awgrym hwn yn syth. Fe arhosodd yng nghefn fy meddwl, a minnau’n ddigon prysur rhwng y naill beth a’r llall – priodas fy chwaer, fy antur yn Sumatra, parti fy ffrind Adriano yn Rhufain.  Yn Rhufain y ces i drydydd e-bost Calvin. Roedd wedi cael allan fod ei hen daid, Bryan Abel Jones, yn fab i Evan Jones a Catherine Abel Bryan, y ddau o le o’r enw ‘Drevlan’ yng Nghymru. Fel rydw i wedi dweud o’r blaen, dydw i ddim yn un o’r rhai gorau am achau; ond fe ddechreuodd fy meddwl weithio. Doedd dim sicrwydd wrth gwrs, ond rhesymol tybio, a doedd dim angen bod yn roced-wyddonydd i dybio hynny, mai merch oedd Catherine i rywun o’r enw Abel Bryan.  A fyddai hwn yn hynafiad i minnau? Er y gwyddwn nad oedd o fawr bwys, dechreuais fwrw amcan, tua pryd yr oedd yn byw. Ymhell bell yn ôl. Oes Victoria, efallai? Dywedwch fy mod i … doeddwn i ddim yn dweud y gwnawn i, ond dywedwch fy mod i … yn cysylltu â Danielle Owen, tybed a allai hi ddweud rhagor?

Cyn imi allu gwneud dim, daeth neges gan Calvin eto, ei bedwaredd. Roedd rhyw reddf yn dweud wrtho yntau yr un peth yn union, fod Catherine yn ferch i ryw Abel Bryan, hen-hen-hen daid iddo, a bod ein teulu ninnau’n disgyn o’r un Bryan. A wyddwn i sut?  Na wn, Calvin. Sawl gwaith mae angen dweud?  A beth am Deborah Cain Adams? Unrhyw oleuni?   Nac oes, Calvin, dim llygedyn.  Dim eto beth bynnag …

Y tro hwn roedd Calvin wedi cael caniatâd i roi’r e-bost imi: danielle@drevlan.com. Un diwrnod, mewn rhyw hwrdd – wyddoch chi fel bydd rhywun ambell dro wrth eistedd o flaen ei gyfrifiadur – mi cefais fy hun yn anfon ati. Fy mod i wedi clywed amdani gan ein perthynas ifanc, Calvin Kane Abel, ac am ei gwybodaeth o hanes ein tylwyth. Na wyddwn i ddim o’r hanes tan yn ddiweddar, ond ei fod yn ddiddorol imi bellach, a bod ambell gwestiwn y byddai’n dda cael yr ateb iddo. Oeddwn i’n iawn mai Abel Bryan oedd fy hynafiad?  Oedd o’n hynafiad i Danielle hefyd? Pwy oedd ei rieni? Sut yr oedd Deborah Cain Adams yn perthyn, heblaw bod yn wraig i Matthew J.Abel, taid Calvin?  Gobeithio nad oedd waeth gan Danielle fy mod wedi cysylltu â hi fel hyn. Hwyrach y dôi cyfle i drafod rhai o’r pethau yma ryw dro.  Yr eiliad wedi pwyso ‘anfon’, neu yn wir wrth bwyso, daeth drosof don o bryder neu edifeirwch. Oedd arna’ i eisiau gwreiddiau Cymreig?

Roedd acw ateb y bore wedyn. Merch ifanc sengl, wedi ei geni ym 1984, pedair blynedd yn iau na mi, oedd Danielle. Cwmni cynllunio dillad oedd Drevlan, yn cael ei redeg gan Danielle o’i chartref yng Nghoed Sant Ioan, Llundain. Roedd ganddi ddau frawd. Cafodd ei haddysg mewn ysgolion dyddiol preifat nid nepell o’i chartref, a graddiodd yng Nghaergrawnt ac yn y Coleg Celfyddyd Brenhinol. Byddai, fe fyddai’n clywed yn lled aml gan ein perthynas ifanc brwd o Iowa. Iddi hi, fe ddechreuodd yr hanes teuluol fel rhan o brosiect ysgol, ac fe gydiodd ynddi wedyn.  Byddai’n dda cyfarfod ryw dro. Yn y cyfamser dyma anfon ataf, fel atodiad, siart achau led gyflawn heblaw am ambell i farc cwestiwn, o’i theulu ar y ddwy ochr ac yn ymestyn yn ôl yn bell, bell i’m golwg i, tua chanrif a hanner.  Anna oedd enw ei mam, a dangosai golwg gyflym fod ganddi hi wreiddiau Albanaidd a Gwyddelig, ynghyd â llawer yn Llundain a De Lloegr.  Roedd hi’n tybio mai ochr yr Owen, teulu ei thad, fyddai o fwyaf diddordeb i mi, ac mai yma roedd y cysylltiad. George Nathaniel Owen (ganed 1957) oedd ei thad, yn bwriadu ymddeol yn fuan o fod yn ddarlithydd ym Mhrifysgol Llundain.  Nathaniel Owen (ganed 1932) oedd ei dad yntau. Magwyd ef yng Nghymru, meddai Danielle, yn fab i George Owen (ganed 1905) ac Ann Lloyd (ganed 1909). Dyna gyfenw newydd yn y llinach. Yn awr, roedd Ann yn un o naw plentyn Thomas Lloyd (ganed 1885) a’i briod Susan Trevor Bryan (ganed yr un flwyddyn) mewn tref o’r enw Drevlan, Sir y Fflint, Gogledd Cymru.

Richard Trevor Bryan (ganed 1866) oedd tad Susan.

Fi gymerodd y cam nesaf, drwy awgrymu man cyfarfod, sef ffreutur Oriel Genedlaethol y Portreadau, Sgwâr Trafalgar. Sganiais lun ohonof fy hun iddi, a dywedodd hithau y byddai’n gwisgo costiwm las gyda blodyn gwyn. Doeddem ni ddim yn debyg iawn i’n gilydd, ac eto nid mor annhebyg chwaith.  Rhaid cofio’n bod ni’n mynd yn ôl bump i chwe chenhedlaeth. Roedd hynny’n sicr ddigon, meddai Danielle, yn ein gwneud ni’n berthnasau yn ôl yr arfer Cymreig, a soniodd rywbeth am ‘nawfed radd’. Unwaith eto cododd yr amheuaeth ynof i am ennyd; doeddwn i ddim yn siŵr oedd arna’ i eisiau dilyn unrhyw arfer Cymreig, na bod o fewn y nawfed radd.

Doedd dim i awgrymu, meddai Danielle, fy mod i’n disgyn o Richard Trevor Bryan. Ond digon posib fy mod i’n disgyn o frawd neu gefnder iddo. Dyna fyddai’n ddifyr ei ddarganfod, a sicr bod ateb yn rhywle. Fe hoffai hi hefyd helpu Calvin drwy ddysgu mwy am y teulu Cain Adams.

Es adref gan feddwl fy mod wedi cael ffrind newydd, un a allai ddysgu pethau diddorol imi. Eto roedd rhywbeth yn … beth ddweda’ i? … enigmatig yn Danielle Owen. Ei ffordd o wenu. Fel petai hi’n gwybod mwy nag yr oedd hi’n ei ddweud. Tipyn o wag.

Ymhen rhyw fis dyma neges gan Danielle eto, bod ganddi ychydig mwy o wybodaeth, ac yn awgrymu cyfarfod yn yr un lle.  Erbyn hyn roeddwn i, drwy ddarllen a stilio, wedi dod, ac eto’n groes i’r graen rywsut, i wybod tipyn bach am Gymru a’r Cymry. Darllenais fod gwahaniaethau enfawr rhwng Gogledd Cymru a De Cymru.  Roedd pobl y Gogledd i gyd yn siarad yr iaith Gymraeg, ac yn Gymreig iawn.  Roedd y De yn fwy rhyngwladol, a’r bobl yn siarad Saesneg. Pêl-droed oedd gêm y Gogledd, a rygbi oedd gêm y De. Roedd y gwahaniaeth rhwng Cymraeg y Gogledd a Chymraeg y De mor fawr fel nad oedd y ddwy ran yn deall dim ar ei gilydd. Roedd yr iaith lafar a’r iaith ysgrifenedig hefyd yn ofnadwy o wahanol.  Iaith farw oedd y Gymraeg, ond ei bod hi’n cael ei gorfodi. A rhyw bethau fel’na.  Pan ddechreuais i rannu peth o’r wybodaeth hon efo Danielle, gwenu’n gynnil wnaeth hi, a dweud ‘paid â choelio popeth wyt ti’n ei glywed’. Fe soniodd hi hefyd am yr enw ‘Drevlan’.  ‘Y Dreflan’ oedd y ffurf Gymraeg, gydag ‘f’ yn y canol, a sgrifennodd y gair imi.  ‘O,’ meddwn i,  ‘I Drefflan.’  Nage, meddai hithau, roedd un ‘f’ yn cael ei hynganu fel ‘v’, a dwy ‘f’ yn cael eu hynganu fel ‘ff’.Glywsoch chi’r fath beth?  Bannod bendant oedd yr ‘Y’, ac roedd yn cael ei hynganu fel ‘Y’, nid fel ‘I’. Od iawn, meddyliais innau.  Wedyn aeth Danielle â mi i ddyfroedd dyfnion iawn drwy ddweud mai ‘Treflan’ yw ffurf gysefin y gair, yn golygu ‘Treflan’, ond ei fod yn cael ei dreiglo ar ôl yr ‘Y’.  ‘Pam ar wyneb y ddaear?’ gofynnais i. ‘Am ei fod yn fenywaidd,’ oedd yr ateb.   Roedd hyn tu hwnt i mi, a doeddwn i ddim yn hoffi sain yr ‘Y’.

Ar ôl tamaid o ginio cawsom bnawn hamddenol, difyr, yn astudio wynebau yn yr Oriel, a cheisio dyfalu sut rai, mewn gwirionedd, oedd y bobl tu ôl iddyn nhw. ‘Yr hen natur ddynol,’ meddai Danielle, fwy nag unwaith.

Ond pwysicach na dim y diwrnod hwn, y ddogfen oedd gan Danielle i’w dangos. Allbrint oddi ar y We oedd hi, tudalen o Gyfrifiad 1881 yn Drevlan, Dreflan, Y Dreflan neu beth bynnag y dylid galw’r lle. Mewn annedd o’r enw ‘Siop y Groes’, a esboniwyd imi fel ‘Siop y Groes’, a minnau’n synnu braidd nad oedd gan y Cymry air am ‘siop’, roedd teulu â’r union gyfenw y buom yn chwilio amdano. Enw pen y teulu oedd William Bryan, 43 oed, a ddisgrifid fel ‘masnachwr’, ganed yn Drevlan. Susan oedd enw’i wraig, 39 oed, genedigol o’r un lle. Wedyn yr oedd Jane Bryan, mam William, 68 oed, genedigol o (?) Ruthun – gyda holnod, fel yna.  Yn dilyn  roedd enwau saith plentyn, gwas a morwyn, wedi eu dynodi yn null y Cyfrifiad:

Sarah Bryan                            18 oed              Disgybl-athrawes

Richard Trevor Bryan           16                    Clerc cyfreithiwr

Seth Bryan                              13                    Cynorthwywr

Rees Lewis Bryan                  9                     Ysgolor

Abel Bryan                              7                      Eto

Robert Bryan                          5                      Plentyn bach

Mary Bryan                             3                      Eto

Thomas Sollett                      42 oed             Gwas

Eliza Hughes                          19 oed             Morwyn

Dyma’n pobl. Doedd dim amheuaeth o gwbl. Gallai Danielle fod yn sicr mai Richard Trevor Bryan oedd ei hynafiad hi, hen-hen-hen daid felly, ar ôl cyfrif cyflym o’r cenedlaethau.  Roedd Rees Lewis Bryan o ddiddordeb mawr i  minnau: rhaid mai ef oedd tad ‘yr hen gadfridog’, Trevor Lewis-Bryan. Dyma brawf diymwad o berthynas Danielle a minnau, ond ei bod hi un genhedlaeth ar y blaen i mi. Ac yn Abel Bryan dyma rywbeth o ddiddordeb i Calvin draw dros y dër; gwell i hwn fod yn dad i Catherine Abel Bryan.  A dyna osod Calvin, hi a minnau, meddai Danielle, yn ddiogel o fewn y peth a alwai’r Cymry yn ‘nawfed ach’.

Dyma gytuno mai Danielle oedd i e-bostio Calvin gyda’r wybodaeth. Ond trwy gyd-ddigwyddiad hynod, wedi inni fynd adref, yr oedd neges yn ein disgwyl ein dwy oddi wrth y bachgen bach. A beth oedd gan Calvin ond Cyfrifiad dengmlwydd ynghynt, 1871!   Yr oedd William Bryan (masnachwr) yn 33 oed, Susan Bryan (priod) yn 29, a chanddynt bryd hynny bum plentyn: Sarah (8), Hugh (7) Richard Trevor (6), Jane (6) a Seth (3).  Yn byw gyda hwy yr oedd Jane Bryan (62), mam y penteulu, Dorothy Evans a Mary Isaac, (16 a 14), morynion, James Parry (18), gwas, a David  Peters (42), lletywr. Ar y ffôn wedyn adroddodd Danielle wrthyf ei chasgliadau. Fe gollwyd y ddau blentyn Hugh a Jane rywdro cyn 1881, ac nid amhosib fod plant eraill wedi eu colli rhwng y ddau gyfrifiad. Ac roedd Danielle bron yn sicr erbyn hyn y gallem ddweud beth oedd enwau rhieni William a Susan Bryan: Hugh a Jane Bryan yn y naill achos (enw’r fam yn hollol sicr) , Richard a Sarah Trevor yn y llall. ‘Sut medrai hi ddweud hynny mor bendant?’ holais i. ‘O, y system,’ meddai Danielle, heb ymhelaethu. Fel roeddwn i’n dweud, mae rhywbeth enigmatig yn Danielle weithiau.

Roedd Calvin yn siomedig nad oedd dim goleuni, hyd yma, ar y teulu Cain Adams, ond roedd yn benderfynol o gael yr ateb.

Aeth rhai wythnosau heibio, Danielle a minnau’n ddigon prysur gyda’n gwahanol bethau. Ond ddechrau’r haf daeth neges fwy brwd nag erioed  gan Calvin, ‘Hai, Vicky!’, ‘Hai, Danielle!’. Roedd yn betio ein bod ni’n dwy wedi cynhyrfu oherwydd y briodas frenhinol! (Yr oeddwn i, dipyn bach. Doedd Danielle ddim yn dweud llawer.)  Ond y newydd mwyaf oll oedd ei fod ef, Calvin, yn dod drosodd i Lundain, Lloegr yn y gwyliau hir, gan obeithio taro draw i Stratford, Lloegr ac i Baris, Ffrainc, ar yr un wibdaith.  Oni fyddai’n beth gwych pe gallai’r tri ohonom gyfarfod, ac efallai mynd gyda’n gilydd i Drevlan i weld y lle ac efallai ddod o hyd i fwy o wybodaeth?  Roedd llawer i’w gael oddi ar y We a thrwy ohebu, ond trwy ei fodiwlau colegol roedd Calvin wedi dysgu mor bwysig yw mynd i’r fan a’r lle. Y llynedd, er enghraifft, roedd wedi teithio ar rafft gan milltir i lawr y Mississippi, ac wedi ennill credydau da iawn yn ei fodiwl ar Mark Twain.

Roeddwn i ar fin ffonio Danielle i ofyn beth feddyliai hi o’r syniad pan ffoniodd hi fi. Yn wir, roedd yr un syniad wedi bod ar feddwl Danielle ers tro, ac roedd hi’n meddwl y gallai fod yn hwyl iawn, mynd yn driawd fel yr oedd yr hen foi bach yn awgrymu, a gweld, holi a gwrando. Roedd rhywbeth yn fy nal i yn ôl, rhyw anesmwythyd wrth feddwl ymhel â Chymru.  Petai’n Sgotland neu Iwerddon byddai’n wahanol. Y diwedd fu inni gyfarfod wrth Golofn Nelson (Calvin wedi gyrru ei lun ymlaen llaw), a threulio diwrnod yn gweld y Golygfeydd, er difyrrwch a boddhad anghyffredin i’n cyfaill ifanc. Gweithiodd Danielle a minnau’n bur galed yn ateb cwestiynau, a difyrrai Calvin ninnau drwy sôn am ei gredydau, ei aelodaeth o glybiau, ei orchestion a’i obeithion; bob hyn a hyn ceisiai sicrwydd gennym ein bod yn edmygu Unol Daleithiau America.

Dridiau yn ddiweddarach roeddem yn cwrdd yn Stesion Euston, cyn neidio ar y trên a’n dygai i Gaer. Oddi yno cawsom dacsi i Drevlan, a chyrraedd yn fuan ardal lle roedd yr arwyddion ffyrdd a rhai o’r enwau lleoedd yn ddwyieithog. Roedd Calvin yn meddwl fod hynny’n syniad gwych!  ‘Beth am y gost?’ gofynnais i.  ‘Ac onid ydi pawb yn deall Saesneg?’  ‘Gwlad wahanol,’ meddai Danielle.

Dyma benderfynu ymadael â’r tacsi yn yr hyn a edrychai i ni fel prif stryd y dref, cael tamaid o ginio, edrych ar y map a chael rhyw ddarlun o’r lle, cyn anelu’n bwrpasol at yr archifdy lle dylai fod yr wybodaeth hollbwysig. Yn union yn ein hymyl yr oedd cofgolofn. Dyn canol oed mewn hen het gorun isel, gantel llydan, yn sefyll ar blinth a thipyn o reilin o’i gwmpas.  Dychymygwch ein syndod o ddarllen yr enw. Roedd Danielle wedi ei thiclo tu hwnt! ‘Daniel Owen’!

Roedd plismon yn sefyll gerllaw, a galwodd Calvin arno’n ddibetrus, ‘Hei, pwy oedd Daniel Owen?’  ‘Daniel Owen?’ meddai’r plismon.  ‘Wel Daniel Owen, siŵr iawn!’ A chwarddodd yn braf, gan ein gadael ddim callach.  Ar droed y gofgolofn roedd arysgrifau, un panel mewn iaith estron, a chymerem mai Cymraeg.  Roedd Calvin am geisio deall  honno’n syth, ond roedd yn haws gan Danielle a minnau daclo’r panel Lladin. Yn anffodus roedd blynyddoedd ei oed wedi eu rhoi yn y ffigurau Rhufeinig afrosgo, a chyn ein bod ni’n dwy wedi gorffen crafu’n pennau roedd Calvin wedi trosi mewn amrantiad, 1836-1895. Trosodd hefyd y dyfyniad ar y gwaelod: ‘Neque sapientibus neque eruditis sed populo scripsi’. Nid am ddim rheswm roedd y bachgen hwn yn Phi Beta Kappa !

Troesom i mewn i dí bwyta bach, ‘Caffi Daniel Owen’.  Iaith ryfedd ydi Cymraeg, does ganddi ddim gair am ddim byd.  Dewiswyd o’r fwydlen ‘gawl Daniel Owen’ – enw arall ar minestrone, hyd y gwelwn i  –   a ‘phwdin Daniel Owen’ – enw arall ar roli-poli a chwstard.  Wedyn paned o goffi, ‘Coffi Daniel Owen’ wrth gwrs.  Ar y ffordd yno roeddem wedi gweld peth od. ‘Siop y Siswrn’ meddai’r arwydd, gyda Calvin a Danielle yn cytuno i ddehongli hynny fel ‘Siop y Siswrn’. Ond erbyn mynd yn nes, siop lyfrau oedd hi!  Rhyfedd!

Croesawyd ni yn yr archifdy gan ddyn ifanc digon caredig, Mr. Beck, a chyfeiriodd ef ni at y wraig uwch ei ben, Mrs. Denman.  Oedd, yr oedd yno dipyn o ddefnyddiau am y teulu Bryan a chroeso inni eu gweld, er y byddai’n dda inni fynd i Swyddfa’r Cofrestrydd i gadarnhau rhai pethau. Oeddem ni’n gyfarwydd â Chyfrifiad 1891?  Hwnnw fyddai’r peth cyntaf i’w edrych, efallai.  Mewn dim yr oedd y meicroffilm yn ei lle, a ninnau’n dwr yn craffu o flaen y sgrîn.

Roedd newid wedi digwydd yn Siop y Groes.  Yn byw yno bellach yr oedd:

Edward Bonner          29 oed              Penteulu.  Masnachwr

Sarah Bonner              28                    Priod

William Bonner          4                     Mab.  Plentyn bach.

Mary Bonner               2                     Merch. Plentyn bach.

Seth Bryan                  23                    Brawd-yng-nghyfraith. Siopwr

Abel Bryan                  17                    Eto. Cynorthwywr

Samuel Bellis             35                    Certmon

Mary Isaac                 24                    Morwyn

Griffith Evans            22                    Gwas

Yn awr ble roedd William Bryan? A Susan? A gweddill y teulu?  ‘Powliwch ymlaen ac yn ôl drwy’r ffilm,’ cynghorodd Mrs Denman.  ‘Does wybod beth welwch chi.’ Ac yn wir wedi rhyw ddeng munud o gribinio drwy amrywiol strydoedd, dyma ddod at gyfeiriad newydd. Ty’n y Berllan.  Esboniodd Mrs Denman ef inni fel ‘Tí yn y Berllan’.  Yno’n byw, er peth syndod, ac o ddiddordeb aruthrol  i Calvin yn arbennig, yr oedd:

William Bryan                 53 oed           Penteulu. Masnachwr

Deborah Cain Bryan      26                  Priod

Robert Bryan                   15                  Prentis arwerthwr

Enoch Hughes-Bryan     9                   Ysgolor

Susannah Cain Bryan    6                    Eto

Hugh Cain Bryan           5                    Plentyn bach

Benjamin Pugh              31                   Certmon

Alice Pugh                      28                   Morwyn

Ruth Hughes                 12                   Morwyn.

Roedd y stori’n eithaf clir yn y ddwy eitem gyfrifiad yna. Ond gwell cael cadarnhad, a Swyddfa’r Cofrestrydd oedd y lle i hynny.  Roedd Calvin wedi cael modd i fyw, gweld yr enw ‘Cain’, a’i flaenoriaeth yn awr, wrth gwrs, fyddai dod o hyd i deulu Deborah.  ‘Rydw i’n chwilio’ nesaf am deulu o’r enw Cain Adams,’ meddai Calvin, yn ddigon diniwed debygwn i. ‘O diar,’ meddai Mrs. Denman, a thybiwn imi weld rhyw gysgod yn dod dros ei hwyneb. ‘Chwiliwch ym mhlwy Nercwys,’ awgrymodd hi wedyn.  Yn garedig iawn daeth Mr. Beck â’r ffilm inni mewn dim. ‘Chwilio am Cain Adams?’ gofynnodd yntau. ‘Yn sicr,’ meddai Calvin. ‘Ie, wel, dyna fo ….,’ meddai Mr. Beck. A beth oedd ystyr ei edrychiad yntau?

Yn ôl cyfrifiadau 1871 ac 1881 yr oedd Deborah, ail wraig William Bryan a mam ei ddau blentyn ieuengaf, yn un o deulu mawr ym mhlwy Nercwys. Roedd yno Simeon, Lot, Barac, Agar, Salome, Hoffni, Haman a Jael, oll yn blant i Jehu Cain Adams a Nellie ei wraig.  Roedd Calvin yn awr yn sicr ei fod ar y trywydd, a chymerodd nodiadau helaeth o’r cyfrifiadau.  ‘Teulu gwir ddiddorol,’ meddai Calvin. ‘O, diddorol,’ meddai Mr. Beck.

Peth arall erbyn 1891 oedd bod y rhestr yn nodi pa ieithoedd yr oedd pawb yn ei siarad. Yn y ddau gartref yr oedd y gweision a’r morynion i gyd yn siarad Cymraeg, a rhai ohonynt – roedd yn ddrwg gen i dros y rheini – heb honni medru Saesneg. Yn ‘Siop y Groes’ yr oedd Edward a Sarah Bonner a’u dau blentyn yn medru’r ddwy iaith, ond Seth ac Abel Bryan Saesneg yn unig. Yn ‘Ty’n y Berllan’ yr oedd William a Deborah yn siarad y ddwy, eu dau blentyn bach Gymraeg yn unig, a Robert ac Enoch Saesneg yn unig. Rhesymwn i fod y ddau deulu wedi dechrau symud ymlaen, ond y ddwy briodas wedi eu gyrru’n ôl. Cymerai Calvin ddiddordeb mawr.

Daeth amser cau yn rhy fuan – hyd yn oed i mi – a throisom am y gwesty lle roedd Danielle wedi trefnu inni aros noson. Y Mostyn Arms, ‘hoff westy Daniel Owen,’ meddai Mrs. Denman.  Pan aethom i mewn i’r bar am wydraid o sieri cyn swper roedd yno dri dyn yn sgwrsio. Sylwais innau iddyn nhw droi i’r Gymraeg – cymerwn mai dyna oedd hi – gynted ag y daethom ni i’r golwg.  Roedd Calvin wrth ei fodd eu bod nhw’n siarad yr iaith fel hyn, a doedd Danielle ddim yn amau unrhyw ddrwg pan dynnais i ei sylw at y peth. Ond roedd yn fy mhoeni i braidd, ac yn dal i wneud weithiau. Mae gwladgarwch yn iawn, bod yn falch o’ch cenedl ac ati. Ond does dim eisiau gwneud cenedlaetholdeb o’r peth, a chau pobl eraill allan. Pen draw hynny fyddai chwalu’r Deyrnas Unedig, a beth ddôi wedyn o’r gwerthoedd nodweddiadol Brydeinig – goddefgarwch, democratiaeth, chwarae teg … ? Be ydw i’n ei feddwl ydi … criced, hen wragedd yn seiclo i’r eglwys, Dunkirk … pethau felly. Y pethau a wnaeth Brydain yn Fawr, chwedl fy nhad.

Roeddem yn y Gofrestrfa y bore wedyn gynted ag yr oedd hi wedi agor, a gwraig o’r enw Mrs. Smart yn barod iawn i’n helpu unwaith eto.  Roedd tystysgrif priodas William Bryan a Susan Trefor (yn cael ei sillafu fel yna) yno’n sicr ei gwala. Yn Eglwys y Plwy y bu’r gwasanaeth, 24 Mai 1862, a’r offeiriad Mr. Brown yn gweinyddu. Mr. Enoc (fel yna) Huws (fel yna) oedd y gwas priodas, a Miss Bevan oedd y forwyn. Peth anghyffredin iawn, meddai Danielle, oedd ysgrifen aneglur ar unrhyw ddogfen o oes Victoria, ond roedd y tri ohonom, a Mrs. Smart i’n canlyn, yn methu’n lân wneud allan enw cyntaf Miss Bevan. Rhoddwyd y briodferch ymaith gan un Mr. Davies, a ddisgrifid fel ‘ffrind i’r teulu’.   Hyn hefyd yn ein taro ni’n rhyfedd. ‘Ydw i’n iawn,’ gofynnodd Danielle, ‘mai Richard Trevor oedd enw tad Susan Bryan?’  ‘Wrth gwrs,’ meddai Mrs Smart. ‘Merch Capten Trefor oedd hi.’ Trawodd y ‘Capten’ ar fy nghlust innau. Yr un traddodiad o Wasanaeth eto. ‘Ydi hynny’n sicr?’ holodd Danielle ymhellach. ‘Mae yn y llyfrau,’ meddai Mrs. Smart.

Cadarnhawyd pethau eraill. Do, bu farw Susan Bryan yn ddeugain oed, ar enedigaeth Enoch Hughes-Bryan, ei degfed plentyn. Ailbriododd William Bryan ymhen dwy flynedd. Yr oedd ‘Susannah’ yn rhyw fath o goffâd am Susan druan, a ‘Hugh Cain Bryan’ yn ail gynnig ar ôl colli Hugh arall, – peth eithaf cyffredin yn nheuluoedd yr oes, meddai Danielle.  ‘Rwy’n chwilio hefyd am deulu Cain Adams,’ meddai Calvin. ‘O diar,’ meddai Mrs Smart.

Daeth nifer o dystysgrifau geni, priodi a marw i’r fei, a’r casgliad cyflym y daethom iddo oedd fod y teulu Cain Adams wedi diflannu o’r plwy, wedi marw. Ac eithrio dau. Yr oedd gan Deborah ei phlant o’i phriodas â Mr. Bryan. Ac yr oedd un brawd iddi, o leiaf heb gofnod o’i farw. Hoffni oedd hwn. Ac fe aeth i rywle. Diflannu.

Bachgen gweddol fodlon, wedi cael un pen llinyn arall, oedd Calvin pan aethom yn ôl i’r archifdy ar ôl cinio. Cyhoeddodd yn llawen wrth Mr. Beck ei fod bellach yn gwybod ychydig mwy am y teulu Cain Adams. ‘O wel …,’ meddai Mr. Beck.

Yr oedd dwy ffeil o bapurau perthynol i deulu Bryan yn aros i’w hedrych. Pethau’r ddwy siop, yn bennaf, oedd yn y ddwy gyntaf; anfonebau, derbynebau a hysbysebion W.Bryan a’i Feibion, Groser a Masnachwr Cyffredinol, ac yna Edward Bonner â’r un disgrifiad. Dim byd dadlennol iawn. Roedd cynnwys yr ail ffeil yn fwy personol. A barnu wrth nifer o daflenni achlysuron cyhoeddus yn y dref, roedd William Bryan wedi bod yn faer ddwy waith. Roedd hefyd boster mawr yn yr iaith Gymraeg, a’i enw arno mewn llythrennau bras. Bu Mrs. Denman mor garedig â’i gyfieithu inni. Ymddengys mai hysbysebu darlith gan Mr. Bryan yr oedd, ac mai’r testun oedd ‘Y Ddynol Natur’; gydag ef roedd dau docyn mynediad ac arnynt y pris 6d., yr hen arian meddai Danielle, ac enw ‘Mr. T.Bartley’ fel cadeirydd y noson. ‘Oedd y ddarlith i gyd yn Gymraeg?’ gofynnais i. ‘O, oedd, siër o fod,’ meddai Mrs. Denman. ‘O, dyna drueni,’ meddwn i. Ond roedd Calvin yn meddwl bod hynny’n ardderchog. Yn nesaf o’r ffeil daeth dyrnaid o ffotograffau, amrywiol o ran ansawdd. Casglwyd mai William a Susan Bryan gyda phedwar o’r plant oedd un grëp teuluol, gydag edrychiad difrifol yr oes, yn eistedd gerllaw pot blodau mawr addurnol ar gefndir llun cymylau.  Ar gefn ambell un o’r lluniau roedd enwau mewn pensel: ‘Seth’, ‘Seth ac Abel’, ‘Rees’, ‘Robert’. Babi oedd yr olaf.   Mewn un llun yr oedd gër canol oed ifanc, wyneb main gwelw, llygaid dwys, gwallt tywyll; ac oddi tano  arysgrif lawnach na’r lleill, mewn llaw gadarn, glir. Galwyd ar Mrs. Denman i gyfieithu eto.  ‘I’m cyfaill oes, William Bryan, â phob bendith, Rhys Lewis.’  Rhaid mai ‘Rhys’ yw ffordd y Cymry o sgrifennu ‘Rees’.

Y peth olaf yn y ffeil oedd hen lyfr sgrifennu ysgol mewn cyflwr gweddol dda, a thu mewn i’w glawr yr enw ‘Sarah Bryan, Safon Pedwar, yr Ysgol Genedlaethol, 1874 ’. Yn llawysgrifen plentyn, ond eto llaw arbennig o sicr a chyson o fath na cheir mwyach, yr oedd amrywiaeth o ymarferion a chofnodion.  Rhai tudalennau o ymarfer ysgrifennu gan gopïo llinell uchaf. Brawddegau mewn Cymraeg, a chyfeiriadau Beiblaidd ar eu holau. Dyfalodd Calvin yn syth mai adnodau oedd y rheini, a chadarnhaodd Mrs. Denman ei fod yn iawn. Wedyn tri phennill o ‘The Charge of the Light Brigade’, a’r pedwerydd pennill wedi ei adael ar ei hanner.  ‘Oedd Capten Trefor yn y frwydr honno?’ gofynnais i Mrs. Denman, meddwl mai dyna oedd y cysylltiad. ‘Na, go brin,’ meddai hi. Roedd yno syms adio, tynnu, lluosi a rhannu hir, a chymhlethdod rhai o’r olaf yn ddychryn hyd yn oed i Calvin.  Meddyliwch am rannu £3472.13.11 â 576  heb gyfrifiannell. (Dydw i ddim yn cofio’r union ffigurau, ond rhywbeth fel yna, ac esboniodd Danielle fod y cyfan yn yr hen arian.)  Yn rhan ganol y llyfr roedd tudalennau o donic sol-ffa, rhai tonau â theitlau, eraill heb yr un. Gallwn i ddarllen ambell deitl – ‘Mary’, ‘Cromer’, ‘Bridport’, ond roedd eraill yn Gymraeg. Wrth gwrs roedd rhaid i Calvin gael chwibanu un o’r tonau heb deitl, ac ymunodd Danielle ag ef gan ei hymian yn groyw iawn.  ‘O, “Downing” ydi honna,’ meddai Mrs. Denman, ‘gan John Ambrose Lloyd’, a chanodd bennill. Llais swynol ganddi, alaw swynol hefyd, trueni bod y pennill yn Gymraeg.  Ac yn wir y peth nesaf yn y llyfr oedd traethawd o dudalen a hanner, yn Saesneg diolch am hynny, ‘Bywyd a Gwaith Mr. John Ambrose Lloyd, 1815-74’.  Yna hanner tudalen ar ‘Hanes Mr. Roger Edwards’.  Traethawd bach mwy personol oedd eitem olaf y llyfr, a’i Saesneg bron yn berffaith gywir:

Sarah Bryan yw fy enw. Yr wyf yn 11 oed, ac yn nosbarth Miss Price. William Bryan yw enw fy nhad, a Susan Bryan yw enw fy mam. Mae fy nain yn byw gyda ni. Mae gennyf  bump o frodyr. Babi bach yw Abel ac mae yn crio yn y nos. Yr wyf yn hoffi darllen a thynnu lluniau, ac yr wyf yn cael gwersi piano. Yr oedd gennyf un chwaer ond mae Jane wedi marw, mae Richard yn hogyn drwg. Nid wyf yn hoffi pryfed cop.

Fy uchelgais yw mynd yn athrawes yn yr ysgol. Nid wyf yn meddwl y byddaf yn priodi yr un bachgen. Yr oeddem yn arfer mynd i Bethel, ond bu farw Mr. Lewis ac yn awr rydym yn mynd i Eglwys y Plwyf, mae y Parchedig Mr. Green yn ddyn neis iawn. Weithiau bydd fy nhad a’m mam yn siarad Cymraeg rhag i ni ddeall, ond mae Richard, Hugh a minnau yn deall Cymraeg. Mae yr hen Mr. Bartley yn hen iawn ac yn ddigrif, ond nid wyf i yn deall pob peth y mae’n ei ddweud. Gallaf i adrodd adnodau a chanu yn Gymraeg ond nid wyf erioed wedi fy nal yn siarad Cymraeg yn yr ysgol yr wyf yn hoffi tyfu blodau

Fel yna yr oedd y traethawd yn terfynu, ymgais lew gan ferch fach o’i hoed.  Arweiniodd y frawddeg olaf at drafodaeth ar iaith ac addysg. Oedden nhw’n wir yn dysgu Cymraeg yn yr ysgol, holais i, braidd yn bryderus.  I’r gwrthwyneb, meddai Mrs. Denman, roedd y polisi  yn llwyr yn erbyn hynny. Mae’n wahanol iawn erbyn hyn, meddai hi, a’r plant yn cael dysgu popeth drwy’r Gymraeg mewn ysgolion cynradd ac uwchradd hyd at ddeunaw oed.  ‘Ydi hynny’n deg,’ gofynnais innau, ‘a’r trethdalwr Prydeinig yn talu?’ Rwy’n meddwl nad oedd Mrs. Denman yn hoffi’r awgrym, a dywedodd nad oedd yn annheg o gwbl. ‘Ond beth am yr anfantais i’r plant?’ meddwn i wedyn. ‘Dydi hyn ddim yn eu cau nhw allan o brifysgolion Prydeinig?’  ‘Ddim o gwbl,’ meddai Mrs. Denman.  ‘Fe aeth fy mhedwar plentyn i drwy ysgolion Cymraeg yn y dref yma, ac fe aethon i golegau yn Sheffield, Caerefrog, Llundain a Chaergrawnt – dim un i goleg yng Nghymru.’ Roedd clywed hynny’n rhyddhad i mi, ond roedd Calvin wrth ei fodd gyda’r syniad o addysg Gymraeg, a ddywedodd Danielle ddim byd yn erbyn.

Daeth diwedd y pnawn, ac roedd yn bryd i ninnau anelu’n ôl am Gaer, ac yna i Lundain. Byddai Calvin wedi hoffi cael diwrnod arall, ond roedd Stratford, Lloegr a Pharis, Ffrainc yn galw. ‘Fe fyddai’n dda gwybod mwy am rai o’r bobl yma,’ meddai Calvin, a Danielle yn ategu. ‘O, mae o yn y llyfrau, wyddoch chi,’ meddai Mrs. Denman. ‘Pa lyfrau?’ gofynnodd Calvin. ‘Llyfrau Daniel Owen.’  Erbyn hyn roedd gen innau gryn ddiddordeb, er peth syndod i mi fy hun, ac mi hoffwn petai rhywun yn cyfieithu’r llyfrau imi. ‘Ydyn nhw’n sôn am deulu Cain Adams?’ gofynnodd Calvin. ‘Tipyn bach,’ meddai Mrs. Denman.

Ffarweliwyd â’r hen Galvin gyda llawer o gofleidio ac addo cadw mewn cysylltiad.  Adroddais yr wybodaeth wrth y teulu gartref, nid bod neb am gymryd llawer o sylw. Rwy’n falch o glywed gan Danielle yn achlysurol. A chroesodd y syniad fy meddwl, petawn i … petawn i … ryw dro yn priodi, y câi Drevlan gynllunio fy ffrog briodas.

Ar ôl ysbaid go hir, daeth gair gan Calvin, mor fyrlymus ag erioed.  Y newydd mawr y tro hwn oedd fod Hoffni Cain Adams wedi dod i’r golwg yn nhalaith Colorado, UDA, ac wedi priodi yno ym 1883 â Martha  J. Custer.  Eu mab hynaf oedd Custer Cain Adams (ganed 1885).  Daeth yr enwau Beiblaidd yn ôl gyda’i fab yntau, Jethro Cain Adams (ganed 1908). A’i ferch ef oedd Deborah Cain Adams (II) (ganed 1931), a briododd Matthew J.Abel a dod yn nain i Calvin.  Felly doedd Matthew a Deborah, taid a nain Calvin, ddim yn perthyn i’w gilydd, ond roedd iddynt gysylltiad teuluol drwy ddwy briodas William Bryan.  Daeth hefyd beth gwybodaeth am Enoch Hughes-Bryan.  Ymddengys iddo yntau ymfudo i’r Taleithiau a llwyddo yno. Roedd rhyw stori mai disgynyddion iddo yw Bill Gates a Donald Trump, ac roedd Calvin yn addo edrych i mewn i hynny. Y newydd arall oedd fod Calvin bellach yn ër gradd, AB o Brifysgol Iowa, a’i olwg ar Ysgol Graddedigion Harvard, ond cyn hynny am dreulio’r haf ar rywbeth a alwai yn ‘Cwrs y Mynydd Glas’, yn dysgu’r iaith Gymraeg er mwyn darllen llyfrau Daniel Owen.

Daniel Owen, Daniel Owen!  Fe welsom ei gofgolofn, ei siop, ei gapel, ei hoff westy, ei gaffi, man ei eni, ac arwyddion yn ein cyfeirio at ‘Ysgol Daniel Owen’, ‘Canolfan Daniel Owen’, ‘Stryd Daniel Owen’, ‘Rhodfa Daniel Owen’, ‘Maes Daniel Owen’, ‘Bro Daniel Owen’.  ‘Mi allech feddwl tua’r Drevlan yna mai Daniel Owen oedd Duw!’ meddwn i wrth Danielle ryw dro. Chwerthin yn dawel wnaeth Danielle.

*****

Cewch yn awr ddarllen y stori hon, gyda phymtheg stori arall, yn:

Cerdd: Archfarchnadoedd

Mi af i eto i NETTO,
       I NETTO eto’r af:
Mae’n eitha nêt yn NETTO,
       Boed aeaf neu boed haf.
Tra fydd y jeli’n seto,
       A hithau’n dywydd braf,
Mi fytaf un Cornetto,
       Os eto yn NETTO’i caf.

               *   *   *

Nid af i NETTO eto,
       I NETTO nid af mwy:
Yr ystyr yw fod ASDA
       Yn gwneud yn un y ddwy.
I arbed ar y costa’
       A stretsio’r pres yn hwy,
Ymestyn am yr ASDA
       Yn awr ar hast yr wy’.

Mi es i ddoe i ASDA,
       I ASDA yr es i,
I brynu reis a phasta,
       Torth frown a theisen gri.
O fanno mi ges bas ’da
       Rhyw fodan BBC,
A dyna’r fenyw ffasta’
       Y bues i mas ’da hi.

Mi es ryw ddydd i LIDL,
       I  LIDL yr es i,
Gan wylo dagrau’n hidl
       ’Rôl claddu Mot y ci.
Ond yno roedd rhyw iodlwr,
       Yn iodlan “Iodl-i-i-i-i”,
A chenais ar fy ffidl
       Ryw ffidl-didl-di.

Mi es i ddoe i TESCO,
       I  TESCO ddoe yr es,
A gwelais Ionesco
       Yn sefyll ar ben rhes.
Dywedodd “Tyrd yn nes, co’,
       Rwy’n meddwl am dy les.
’Mond sgwennu at UNESCO,
       Cei lond dy gês o bres.”

Mi es i ddoe i ALDI
       Heb ofni cael fy nal,
Ond gwelais Garibaldi
       Yn llechu wrth y wal.
“Cer o’na Garibaldi,
       I chwara dal-di-fi!
Os waldi fi yn ALDI,
       Mi waldith Waldo di!”

Mi af i’n awr i WAITROSE
       Tra canu bydd y tils,
I brynu tun tomatos,
       ’Run fath â Cêt a Wils,
A wedyn cwrw cania’
       A photel fach o win,
A chanaf “Rule Britannia”
       Ar jiwbilî’r hen Gwîn;
A “Land of Hope and Glory”
       Ddatseiniaf hyd y nen,
Ac yma – feri sori –
       Y daw fy stori i ben

(Diolch i Llafar Gwlad am ganiatâd i ailgyhoeddi rhai o’r penillion hyn.).