Ffarwel i’r ffydd ffederal NEU Alea iacta est

David Melding, The Reformed Union: The UK as a Federation.  Llyfr digidol, i’w lawrlwytho o safle’r Sefydliad Materion Cymreig.

Dyma ni mewn blwyddyn a all fod y fwyaf tyngedfennol mewn mil o flynyddoedd  i bobloedd Ynys Brydain … ac a all beidio.   Cawn weld sut yr â pethau tua’r Alban ’na …

Un sy’n credu fod rhywbeth mawr ar droed, a bod gofyn ymbaratoi ar ei gyfer, yw David Melding AC.   Yn 2009 cyhoeddodd y Sefydliad Materion Cymreig lyfr  Mr Melding, Will Britain Survive beyond 2020?, ac adolygais ef yn Y Faner Newydd, rhifyn 50 (Gaeaf 2009).  Bellach dyma’i  ddilyn gan The Reformed Union, a gyhoeddir gan yr un corff ond mewn ffurf ddigidol yn unig.  Y dewis i ni’r darllenwyr felly yw un ai rhythu’n galed ar y sgrîn neu  wario ffortiwn ar brintio’r testun. Dewisais i’r dull cyntaf, gan edmygu’r ffordd eglur y gosodwyd y gwaith allan, ond gan ofidio tipyn bach na chawn y llyfr yn fy llaw.  Petai hwn yn llyfr Cymraeg, gallaf ddyfalu’n weddol hyderus faint fyddai ei werthiant.  Tua chant a hanner.  Dyna’r gwerthiant heddiw i unrhyw lyfr Cymraeg sy’n golygu tipyn o feddwl.  A yw penderfyniad y cyhoeddwyr i beidio ag argraffu yn golygu eu bod yn credu y byddai’r prynwyr  hyd yn oed yn brinnach?  Neu na byddai prynwyr o gwbl?  Mae’r olaf yn gwbl bosibl.  Yn 1996, ar ryw hwrdd, sgrifennais lyfryn Saesneg ar bwnc tebyg iawn i bwnc Mr. Melding, ac adroddodd y cyhoeddwyr (Gwasg Carreg Gwalch) wrthyf na werthwyd UNRHYW gopïau.  Mi welais UN copi ail-law wedyn, ond prin yr oedd hi’n werth imi wario ar stamp i hawlio fy mreindal.  Dyna’r sefyllfa, a rhaid yw ei derbyn.  Mae’r gynulleidfa Gymraeg i unrhyw beth dadansoddol, syniadol yn fechan, fechan fach.  Nid oes cynulleidfa Saesneg yng Nghymru.  Trist, a datblygiadau mor dyngedfennol o’n blaenau?  Dyna fo.

Yn ei lyfr blaenorol ysgrifennai Mr Melding fel Ceidwadwr o Gymro, cwbl barod i’w alw ei hun yn genedlaetholwr Cymreig, ond yn credu hefyd fod gwerth ym Mhrydain Fawr fel undeb, yn credu ei bod yn bryd meddwl am gamau i’w diogelu, ac yn credu mai ei thrawsffurfio o fod yn wladwriaeth unedol (neu ‘ymgorfforol’) i fod yn wladwriaeth ffederal oedd yr ateb.  Rhyngom a hynny daeth etholiad Senedd yr Alban, Mai 2011, gyda’r Blaid Genedlaethol yn ysgubo i rym gyda mwyafrif dros bawb.  Rhoddodd hyn daerni newydd i ddadl Mr Melding, a chydag ychydig fisoedd mewn llaw, mae ei lyfr diweddar yn apêl ben-set ar i unoliaethwyr gydio yn y posibilrwydd ffederal cyn ei bod yn rhy hwyr. Do, fe fu Alex Salmond a’i blaid yn drech na system a gynlluniwyd yn arbennig i’w rhwystro rhag byth gael mwyafrif clir. Camp arbennig iawn, ryfeddol yn wir. Ac eto nid rhywbeth a oedd yn groes i holl ddeddfau natur. ‘Pwy feddyliai yn 1999 y byddai hyn yn bosibl?’ gofyn Mr Melding.  Ateb: yr SNP.

Mewn atgof …

Gan y gall blog droi’n fath o gyffesgell, mi ddygaf fy nghyffes yma. Fe sylwyd gan ambell un fod Mr Melding a minnau (DGJ) wedi bod yn dweud pethau eithaf tebyg. Gwir mae’n siŵr, er ein bod yn cychwyn o fannau gwahanol.  Dywedaf dipyn bach o’r hanes, gan addo peidio’ch cadw’n hir.  Yn y flwyddyn 1965 dois i wybod am lyfr Moray McLaren, If Freedom Fail: Bannockburn, Flodden, the Union.  Hyd heddiw mae’n dal yn un o’r llyfrau gorau ar gefndir hanesyddol cenedlaetholdeb yr Alban.  Flwyddyn cyn i  Gwynfor Evans gychwyn y broses a fydd yn arwain at beth bynnag a ddigwydd y mis Medi hwn, sgrifennai McLaren fel cenedlaetholwr a gredai fod angen taer am ffurf ar ymreolaeth i’r Alban, ac a ragwelai, ar sail ei ddarlleniad ef o hanes, mai rhyw fath o drefniant ffederal fyddai’r ateb. Arwr ei ymdriniaeth oedd y Tori Andrew Fletcher o Saltoun, a ymgyrchodd yn daer dros undeb ffederal yn hytrach na’r undeb ymgorfforol a ddaeth i fod yn 1707 –  ‘uno dwy senedd’ ond un o’r ddwy’n diflannu!  Ac yn wir mae Fletcher yn arwr gan Mr Melding hefyd.    Yr un flwyddyn, 1965, darllenais her Alwyn D. Rees ar ddiwedd ysgrif yn Barn :  ‘Y Cymro, adnebydd dy Brydeindod’.  Ymatebodd yr Athro J. R. Jones yn ei ffordd ei hun i’r un her, a daeth ei ddadansoddiad disglair yn ddylanwad mawr ar garfan o’r mudiad cenedlaethol.  Gan dderbyn llawer o oleuni ac ysbrydoliaeth o waith JRJ, deliais i ar drywydd dipyn yn wahanol, a diau un mwy ymylol – neu gwbl ymylol ! – ym marn y rhan fwyaf o genedlaetholwyr.  Daliwyd fy mryd fwy a mwy gan y drychfeddwl o Ynys Brydain dros ganrifoedd yn llenyddiaeth y Cymry, gafael y Cymro ar yr Ynys (ddychmygol efallai – gwlad y galon yn fwy nag unrhyw realiti daearyddol), a’i amharodrwydd i’w gollwng hi’n derfynol i’r Saeson.  Nid oedd modd gwadu effeithiau negyddol y syniadaeth hon, syniadaeth fythaidd yn wir, – ond tybed, tybed nad oedd modd ei throi hi’n rhywbeth cadarnhaol er gwaethaf popeth?  Ymreolaeth a fyddai’n golygu mwy, nid llai, o lais i’r Cymro – fel i’r  Sgotyn – o fewn y Deyrnas?  Cydraddoldeb mewn egwyddor rhwng Lloegr, Cymru a’r Alban? Dyna’r ffordd, roeddwn yn rhagdybio, i Gymru gael rhai pwerau.  Ac o fewn y rhagdyb honno yr oedd un arall, y byddid yn defnyddio’r pwerau i adeiladu, i atgyfnerthu sefydliadau Cymru yn cynnwys y prif sefydliad, y Gymraeg. ‘Rhagdybiau naïf’ meddech efallai, a gallech ddyfynnu llawer o brofiad y pymtheng mlynedd diwethaf o’ch plaid.

Daliaf i gredu hyn, a chaiff pawb anghytuno:  petai  ffederaliaeth y dewis ger bron yn 1979, a phe bai ymgyrch wedi ei threfnu’n iawn o’i  blaid, byddai IE wedi ennill yn yr Alban ac yng Nghymru, hyd yn oed y tro hwnnw.  Dyfalaf ymhellach: petai rhywbeth fel hyn yn ddewis o flaen yr Albanwyr y mis Medi nesaf hwn, byddai hi’n IE drwy fwyafrif mawr.

Nid dyna’r dewis

Ond nid dyna’r dewis.  Gofynnir i’r Albanwyr ddweud  IE neu NA wrth ateb arall, yr unig ateb y mae’r Blaid Genedlaethol, ar sail ei dealltwriaeth hi o’r angen, ac sail ei thraddodiad a’i hargyhoeddiad cyson, yn dymuno i’w hetholwyr ei ystyried.  Annibyniaeth yw hwnnw.  ‘Mynydd i’w ddringo’ medd sylwebyddion. Diamau, ond mynydd sydd yn dechrau edrych yn llai y dyddiau hyn. At ryw fath o ffederaliaeth buasai’n ddringfa haws, esmwyth hyd yn oed. Ond amlwg fod Alex a’i blaid yn bendant eu meddyliau nad y gwir drysor a fyddai’n eu disgwyl ar ddiwedd y ddringfa honno.  Dyma felly ‘fynd amdani’ heb afradu mwy o amser, a chyn ei bod yn rhy hwyr.

Wrth ddweud ‘y gwir drysor’ rydym yn golygu dau beth. Yn gyntaf, gafael ar gyfoeth olew’r Alban, i’w fuddsoddi dros dymor hir mewn cronfeydd er budd bywyd yr Alban yn lle’i fod yn cael ei daflu ymaith gan lywodraethau Prydain ar ryfeloedd a phob math o afradlonedd arall.  Yn ail, anfon Trident i ffwrdd o aber Afon Clud.

Mae’r mater olaf yn poeni Mr Melding. Yma mae ef a minnau’n gwahanu’n llwybrau, wedi bod yn cyd-deithio cryn dipyn, a’r gwahanu hwn yn amlygu’r gwahaniaeth yn ein mannau cychwyn. Wrth ymwrthod â Trident, barna Mr. Melding, mae llywodraeth yr Alban yn ‘ymyrraeth’, yn ‘tresmasu’  (‘encroach’ yw ei air) â ‘mater gwladwriaethol’.  Yr ensyniad yw na all ‘Amddiffyn’ fod yn fusnes ond i lywodraeth Brydeinig ganolog, – neu, a rhoi’r peth yn amrwd, i’r Sais.  Cychwyn y cenedlaetholwr Albanaidd, a Chymreig hefyd, o fan tra gwahanol, gan ystyried fod ‘amddiffyn’ yn ‘fater i ni’n hunain’ (own affair) yn anad yr un, a chan goleddu hefyd syniad pur wahanol i syniad y wladwriaeth Brydeinig am beth yw ystyr ‘amddiffyn’. Peth diweddar iawn yn hanes y wladwriaeth honno yw ‘Gweinyddiaeth Amddiffyn’ (Ministry of Defence).  Tyfodd wedi’r Ail Ryfel Byd fel atodiad i’r Weinyddiaeth Ryfel (War Ministry), gan fenthyca’r enw oddi ar ‘Bwyllor Amddiffyn yr Ymerodraeth’ (The Committee for Imperial Defence).  Nid amddiffyn y boblogaeth oedd diben y pwyllgor hwnnw, ac ni bu hynny erioed yn flaenoriaeth yn ystod rhyfeloedd Prydain Fawr. Amddiffyn yr Ymerodraeth oedd y peth, a dyna ydyw o hyd mewn egwyddor. Yr unig Ymerodraeth sydd ar ôl bellach yw’r un gartref honno y mae Deddf Uno 1536 yn sôn amdani (‘This Realm is an Empire’), ond amddiffyn honno yw pwrpas Trident. Dyna pam y mae anfon Trident i ffwrdd yn beth canolog i genedlaetholdeb yr Alban, a dyna pam mai cenedlaetholdeb yr Alban yw’r unig rym a all gyflawni tasg y mae’r Chwith Brydeinig ragrithiol wedi gwrthod ei hwynebu dro ar ôl tro ar ôl tro.

(Yn wir, fwy nag unwaith yn ei ymdriniaeth, fe nododd Mr. Melding ffaith drawiadol, sef na bu i’r un wladwriaeth yn Ewrop, drwy ymuno yn yr Ail Ryfel Byd, amddiffyn yn llwyddiannus ei phoblogaeth ei hun.   Gwir yw hynny, a gellir dal mai’r unig wladwriaethau a allodd amddiffyn eu poblogaethau yn amgylchiadau’r dydd oedd y rhai niwtral – Sweden, Y Swistir, Iwerddon.  Ond fe arwain hynny wrth gwrs at y ddadl ynghylch moesoldeb niwtraliaeth yn yr un amgylchiadau. Ac estyn y ddadl i dir theoretig – ac wn i ddim a gytunai Mr Melding â’r dadansoddiad hwn – gellir dal mai dwy nodwedd ddiffiniol dau ryfel byd yr ugeinfed ganrif oedd (a) pobloedd yn ymosod ar bobloedd, mewn ‘rhyfel cyflawn’ (total war fel y dywed yr haneswyr), a (b) gwladwriaethau’n ymosod ar eu pobloedd eu hunain.  Gweler fy llyfr Camu’n Ôl a Storïau Eraill, tt. 366-7.)

Dau nod

Rhown hi fel hyn.  Ac wrth inni ei rhoi fel hyn, mae’n debyg na all Mr Melding a Cheidwadwyr eraill o Gymry gytuno â ni heddiw; ond barnaf fod rhai ohonynt yn bobl ddigon deallus i ddod i gytuno ymhen amser. Crafwch y gwir genedlaetholwr Cymreig, heddiw fel yn 1925, ac fe gewch fod ganddo ddau obaith, dau nod. Addysg, Iechyd, Ffyrdd, Tai, Amaeth, Diwydiant, Swyddi, Ynni – i gyd gyda ni ac yn gofyn sylw bob amser. Ond y ddau ddiddordeb, y ddau bwrpas sylfaenol?  (1) Diogelu’r Gymraeg (‘Diogelu’r Cymro’ fel y dywedai llyfr Simon Brooks a Richard Glyn).   (2) Torri crib balchder milwrol Lloegr.  Daeth sylfaenwyr cenedlaetholdeb modern Cymreig allan o’r Rhyfel Mawr. Fe losgasant Ysgol Fomio.

(Am yr un rheswm mae cadw Trident, ac yn wir ei gwahodd i angori yng Nghymru, yn rhan o feddylfryd Prydeiniwr ‘banál’.  Bu tipyn o sôn, yn sgil sylwadau S. Brooks a R. Glyn am ‘Banal Nationalism’, teitl llyfr gan Michael Billig, a thebyg y bydd hwnnw’n beth y cawn lawer ohono dros y pedair blynedd nesaf. )

Maint y newid

Am dair canrif fe ymrithiodd Lloegr fel ‘Prydain’ i wynebu’r byd ac i geisio’i reoli. Fel ‘Prydain’ fe adeiladodd ymerodraeth – un fyr iawn ei pharhad, prin drigain mlynedd fel y dywed Mr Melding, ond un y taflodd y Cymry eu hiaith ymaith er mwyn y fraint o gael perthyn iddi!   Heb yr Alban, ni bydd Teyrnas Gyfunol, ni bydd Prydain Fawr ond fel ymadrodd daearyddol, ni bydd Jac yr Undeb ond fel rhyw eitem o wisg ffansi. Byddai’r newid yn aruthrol, ac nid yw pobl Lloegr na Chymru, na hyd yn oed pobl yr Alban, wedi dechrau ei amgyffred eto. A beth am unoliaethwyr Gogledd Iwerddon?  Ble bydd y Brydain y bloeddiodd y rhain eu teyrngarwch iddi dros genedlaethau?  I ble’r ân’ nhw?  Pwy fydd biau Gibraltar?  A’r Malvinas?  Ai Lloegr ynteu Prydain a gymerodd feddiant ar y rheini?  A fydd ‘Cymanwlad Brydeinig’?  A fydd BBC?  A fydd BBBC (Bwrdd Rheoli Bocsio Prydain)?  Rwy’n meddwl y bydd, oherwydd rydym ‘ni Brydeinwyr’ (defnydd R. T. Jenkins o’r gair, nid defnydd J. R. Jones) yn rhai da am fyw gydag anghysonderau er mwyn osgoi trafferth;   mae hynny’n gryfder ynom.   Ond y cwestiwn mwyaf oll: pan na fydd Prydain i feddiannu Trident, a fydd Lloegr yn ei gadw yn eiddo iddi ei hun?  Hebddo, a all hi dorsythu mwy ar lwyfan y byd? A fyddai hi’n dymuno hynny?  Ynteu a fyddai hi’n derbyn fod y gêm  – gêm mil o flynyddoedd  – ar ben?

Ambell gwestiwn

Tra bydd Lloegr yn gofyn y cwestiwn hwnnw iddi ei hun, cystal ein bod ninnau Gymry yn gofyn ambell gwestiwn.  A’r posibilrwydd wedi dod mor agos y gall y peth ddigwydd  – yn ddigon agos, o leiaf, i ddychryn rhai sy’n ofni iddo ddigwydd – nid yw ond iawn i ni ofyn, unwaith eto, ar gydwybod, pam y byddem yn dymuno’i weld yn digwydd.  A all  ein cymhelliad fod yn un o’r rhain, er enghraifft?  Sbeit at Bobol Drws Nesa (sef, bob amser, wrth gwrs, ‘y rhai odia’n y byd’ fel y canodd Mynyddog)?  Eiddigedd methiant wrth lwyddiant? Tro sâl gwas â’i feistr – fel yn Othello, Cysgod y Cryman a A Man for All Seasons?

Ac ystyriwn hyn. Mae’r pwerau mawr i gyd yn ddrwg.  O ran hynny gall pwerau bychain fod yn gythreulig o ddrwg o fewn eu cylchoedd eu hunain, fel y gwelwyd yn chwalfa Iwgoslafia.  Heb ei masg ‘Prydain’, byddai’n anodd i Loegr gadw ei lle ar Gyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig.  Ar yr un trawiad fe gollai UDA ei chymar – ‘partner’ i rai, ‘pwdl’ i eraill – yr ochr hon i Iwerydd.  Beth fyddai’r canlyniad i’r byd?  Wrth alltudio Lloegr o ford dâl y byd, a gwanhau America’n ddirfawr, a fyddem yn alltudio ac yn gwanhau y rhai llai drwg o’r pwerau drwg?

Gadawaf y cwestiynau gyda’r darllenwyr, ond gall y rheini efallai ddyfalu beth fyddai ateb yr hen GA.  Mi ddywedaf hefyd pa beth, uwchlaw popeth arall, sy’n fy nhueddu at yr ateb hwnnw. Mae’n hen bryd inni gael tipyn o HWYL.  Hwyl yw’r peth nad ydym wedi ei gael yng Nghymru oddi ar ddatganoli.  Mae meddylfryd Llafur mor banál, – a defnyddio’r gair hwnnw eto.  Ac mae Plaid Cymru mor llac ei gafael ar bob dim.   A dyfynnu’r drysorfa honno o ddoethineb,  Storïau’r Henllys Fawr, ‘Mae’r hen le ’ma wedi mynd cyn fflatied â haearn smwddio’.  Byddai IE gan yr Albanwyr y mis Medi hwn yn ANDROS O HWYL.

Os mai NA …

Os ‘NA’, rhagwelaf y funud hon gyfnod hir o ddim byd yn digwydd, gwangalondid ac efallai gyd-gyhuddo. Ni ddaw dim byd o’r ‘fargen ffederal’ y mae Mr Melding – gydag ewyllys da, pwysleisiaf eto – yn sôn amdani, sef rhyw wobr i’r Alban am aros o fewn yr Undeb.  Pa wobr? Am beth y gallai’r Alban  fargeinio?  Mae ganddi eisoes:   ei thafodiaith gref (er cwbl ddi-statws, yn rhyfedd braidd o gofio mai hi yw ail iaith Prydain o ran cryfder), ac iaith arall y mae’n rhydd iddi wneud mwy ohoni os yw’n dewis; ei llenyddiaeth genedlaethol gyfoethog; ei heglwys sefydledig; ei chyfundrefn gyfraith; ei chyfundrefn addysg; ei dinasoedd hanesyddol; y chwisgi, yr uwd, y grug, yr ysgall, Noson Burns,  Campau’r  Ucheldiroedd, Anghenfil Loch Ness, y pibau, y cilt, y sporran, y skian dubh,  – llawer o bethau nad oes gan y Sais unrhyw wrthwynebiad iddynt, yn wir y mae’n ddigon hoff ohonynt ac yn falch o gael eu benthyg o ran hwyl weithiau (yn wahanol iawn i’w agwedd at rai o bethau’r Cymry, sy’n gallu ei anesmwytho’n fawr). Beth mwy y gall yr Albanwr ei ofyn?  Down yn ôl at yr un ddau ateb.  Gafael gadarn ar gyfoeth yr olew. A bod heb Trident. Hynny nis caiff o fewn yr Undeb.

Os mai IE …

Os bydd i’r Albanwyr, rhwng heddiw a mis Medi, weld rhesymeg hyn, nid ein lle ni Gymry yw gweiddi, ‘Ara’ deg!  Daliwch arni nes byddwn ni’n barod!’, ac embaras yw gweld Prif Weinidog Cymru’n trio cymell y Sgotyn i gymryd y Ffordd Isaf yn lle’r Ffordd Uchaf.  Er gwell neu er gwaeth, mae’r Alban wedi symud i gêr uwch.  Saeth a ollynger, ni ellir ei galw’n ôl.  Alea iacta est.  Ac yn y fath amgylchiadau cystal bod yr hen GA, beth bynnag am Mr Melding, yn rhoi ffarwel i’r ffydd ffederal.

Os IE gawn ni, a’r Alban yn mynd, mae dyn yn ceisio dychmygu sut le fydd ar ôl.  Bydd gwladwriaeth unedol, ond datganoledig i fesur, yr awgryma Mr Melding enwau digrif arni – ‘Prydain Fechan’, neu ‘Lloegr Fwy’.  Byddai’n briodol ei galw’n ‘Lloegr a Gogledd Iwerddon’.  Ni fyddai raid cynnwys ‘Cymru’ yn y teitl, oherwydd heb ddiddymu Deddf Uno 1536 fe erys Tywysogaeth Cymru’n ‘dragwyddol gorfforedig’, chwedl y ddeddf honno, yn ‘hon, ein teyrnas Loegr’. Pryd y dechreuai’r Cymry ymdeimlo â’u safle eithafol ddarostyngedig, a chychwyn ar yr ymdaith a ragwelodd Harri Webb ‘wysg eu cefnau tuag at annibyniaeth’?   Yn fuan? Yn hwyr? Byth?   Yr wyf am fentro dyfaliad heddiw: yn fuan.  Ond bydd troi’r ymdeimlad yn sylwedd yn gofyn math o arweiniad nad yw yma ar hyn o bryd.

Cwestiwn arall, cyn bwysiced â’r un.  Sut Loegr fyddai hi o fewn yr undeb cloff, clwyfedig hwn?  Gall fod rhai Ceidwadwyr – dof ar eu traws fel darllenwr, achlysurol bellach, ar y Daily Telegraph – yn ymgysuro wrth feddwl y ceid wedyn Loegr gwbl Geidwadol.  I eraill ohonom, efallai mai achos arswydo yw meddwl am Loegr honco Dorïaidd gyda Boris yn Brif Weinidog a’i holl bolisïau yn rhai i blesio’r Telegraph a’r Daily Mail.  Wrth geisio rhagweld eto, nid wyf mor sicr mai i hynny y dôi hi.  Heb yr arf niwclear, y ‘rôl fyd-eang’, yr hiraeth am rwysg ymerodrol, nid yr hyn a adwaenwn ni fel ‘Torïaeth’ fyddai’r ochr Geidwadol  mwyach.  (Ac yn hanesyddol, creadigaeth y Chwigiaid, o dipyn i beth yn ystod y ddeunawfed ganrif, fu’r rhan fwyaf o’r nodweddion a gysylltwn â Siôn Ben Tarw – y pethau sydd, i lygaid rhai ohonom o leiaf, yn annymunol ac yn chwerthinllyd.)  Fe welai rhywrai hefyd, siawns gen i, y byddai angen ailgyflunio mawr ar y Chwith, ac na byddai llaw farw’r Blaid Lafur yn ddigonol yn yr amgylchiadau.  Eled yr Alban ymlaen, a gwneud y weithred. Fe all Lloegr wedyn anghofio  ‘Rule Britannia’ (gan na bydd Britannia, yn ystyr y gân honno, – gwaith Sgotyn wrth gwrs).  Fe all gadw ‘Land of Hope and Glory’ yn unig fel tipyn o hwyl ar Noson Olaf y Proms.  Ac fe all ddechrau anturio ymlaen yn ysbryd tra gwahanol anthem aruthrol Blake – a ddylai ddod yn anthem genedlaethol iddi. Rwy’n meddwl fod gan y Sais yr adnoddau, a’r synnwyr, i wneud hyn.

Dewis arall ?

A’r wladwriaeth unedol wedi mynd, a’r ffederasiwn heb ei hadeiladu, rhydd Mr. Melding beth ystyriaeth i’r dewis arall, conffederasiwn neu gyd-ffederasiwn.  Ystyr hynny yw undeb llac, gwirfoddol i hyrwyddo buddiannau cyffredin. Ffederasiwn yw Eglwys Bresbyteraidd Cymru, ‘Yr Hen Gorff’; conffederasiwn yw Undeb yr Annibynwyr. Tuag at ddiwedd ei ymdriniaeth mae Mr Melding i’w weld yn rhyw gynhesu at hwn fel rhywbeth tipyn gwell na dim. Gwêl hefyd y cenedlaetholwyr yn ochri tuag ato, hynny’n awgrymu rhyw newid o ‘genedlaetholdeb’ i ‘neo-genedlaetholdeb’.  Mewn ateb i hyn dywedaf – ac rwy’n bur sicr o’m pethau – nad oes dim byd neo- ynddo.  Dyma beth yr oedd Gwynfor Evans yn ei drafod ac yn ei gymeradwyo’n aml yn y 1950-60au.

Rydym yn ddyledus i Mr Melding am drafodaeth olau unwaith eto.

Gan bwyll, Eisteddfodwyr

£90,000 yn ychwanegol gan y Llywodraeth i’r Eisteddfod i wireddu argymhellion y Dwsin Doeth.

Da iawn yntê.

Ia.

Wel …

Dim ond cofio’r hyn a ddywedodd swyddogion yr Eisteddfod fis Ebrill diwethaf (dyfynnwyd gan y blog hwn, archif Mai, dan y pennawd “Dyma hi’r frawddeg”) : “Mae’n bwysig nodi mai mater i’r Llys fydd penderfynu ar yr ymateb i unrhyw argymhellion a ddaw o du’r Gweinidog”. (Bu newid Gweinidog oddi ar hynny wrth gwrs.)

Disgwyliwn glywed pryd y bydd y Llys yn trafod y Dwsin, a chan nad yw’r drafodaeth honno  wedi bod, onid ychydig yn gynamserol yw datganiad Swyddfa’r Eisteddfod heddiw yn “croesawu’r cyhoeddiad” ?

Fe eir ymlaen, medd yr un datganiad, i drafod “yn fewnol”.  Ond pa mor fewnol yw mewnol? Ac edrychir ymlaen “at barhau’r drafodaeth gyda’r Llywodraeth”.

Ara deg. Gofal.  Rhag ofn i’r Eisteddfod ei chael ei hun ryw fore yn trafod sut i goffáu’r Rhyfel Byd Cyntaf gyda llywodraeth sy’n gwahodd Trident i Gymru.  

(Efallai y byddai eitemau’r blog hwn 14 Tachwedd a 4 Mawrth y llynedd hefyd o ryw ddiddordeb.)

Fformiwla am lanast

Llanast oedd ad-drefniad llywodraeth leol 1996, ac yn argymhellion Comisiwn Williams heddiw – RHAI ohonyn nhw o leiaf  – dyma fformiwla am lanast eto.

Mi soniaf yn unig am y  cwr hwn lle rwy’n byw. Yn unol â’r darogan yr wythnos ddiwethaf, mae’r adroddiad yn argymell uno Môn â’r hyn sydd heddiw yn “Wynedd”, ac uno’r hyn sydd heddiw’n “Sir Conwy” â Dinbych.   Annerbyniol, y ddau dro.

I ddechrau, nonsens yw’r sôn am “Wynedd a Môn”, peth nad yw ond yn dyddio o ad-drefniad annoeth 1996.  Mae Môn yn rhan o Wynedd.  Neu a’i roi fel arall, rhan o Wynedd yw Môn.  Môn, Arfon, Meirion, “y teirsir” fel y byddai rhai o’r hen feirdd yn dweud, – dyna yw Gwynedd, yr Wynedd hanesyddol, y wir Wynedd, gwlad neu dalaith Gwynedd.  Nid Gwynedd mo’r hyn a elwir yn “Wynedd” oddi ar 1996; Arfon-Meirion ydyw, a dyna ddylesid ei galw.

Newydd wrando ar beth o’r drafodaeth ar raglen Gari Owen. Y call a’r gwirion fel ym mhob trafodaeth agored. Ar yr ochr gall dyma:   (1) sylwadau Morgan Vaughan (un o gadeiryddion hen gyngor Gwynedd) am lwyddiant cymharol  y “Wynedd go iawn” , 1973-96;  (2) galwad W.O. Jones am adfer y tair sir ar ddeg.  Mewn rhyw gyfuniad o’r ddeubeth hyn y mae’r ffordd ymlaen.  Nid af i ailadrodd pethau rwyf wedi eu dweud ar y blog o’r blaen (17 Ionawr, 12 Ionawr, hefyd Mawrth y llynedd), dim ond atgoffa:    (a)  cadw ffiniau’r 13 sir gan ymddiried iddynt rai cyfrifoldebau tebyg i rai cynghorau dosbarth gynt; (b)  y rhain yn dod ynghyd mewn “gwlad” neu “dalaith” hanesyddol (Môn, Arfon, Meirion = Gwynedd go iawn unwaith eto) ond mewn perthynas ffederal, rhag amlhau cynghorwyr na swyddogion.  Tra bydd cenhedlaeth yn fyw sy’n cofio’r tair sir ar ddeg, mae gen i deimlad y gallai hwn fod yn bolisi pur boblogaidd:   adfer unedau hanesyddol sy’n ystyrlon o hyd, gan gyfuno hynny â’r math o “wledydd” neu “daleithiau” a fu’n eithaf llwyddiannus, 1970-90au.   A oes rhyw blaid am gydio ynddo?

Nid yn annisgwyl efallai, yr oedd arweinydd Cyngor Môn am gadw Môn fel y mae, gan fod ganddi nifer o “bethau da” ar y gweill.  Yr unig “beth da” y gallodd ei enwi oedd Wylfa B. A’n helpo unwaith eto!  Dim ond gobeithio y daw RHYW ad-drefniad mewn pryd i roi stop ar yr Hara-Ciri a’r Camicasi Monaidd-Japaneaidd hwn cyn iddo’n dinistrio i gyd.

A dod yn ôl at Wynedd, mae, yn hanesyddol, ddwy Wynedd: Uwch- ac Is-Conwy.  Yr oedd “Gwynedd a Chlwyd” y 1970au yn ddigon agos at hyn.  Wrth ad-drefnu ni ddylid byth groesi afon Conwy.  Gwnaed hynny yn 1996 a chreu ffug-sir Conwy, a dylid dadwneud hyn ar y cyfle cyntaf. Gweithred anesgusodol o fandaliaeth bellach fyddai trosglwyddo hanner Sir Gaernarfon, fel y cynigir heddiw, i’w gysylltu â Dinbych.

Fe fydd rhai gwangalon efallai yn dal y byddai’n haws gweithredu polisi iaith pe tynnid llinell i’r gogledd o Fangor a gollwng y ddwy Arllechwedd a’r Creuddyn i’w crogi.  Rwyf wedi ei ddweud o’r blaen ar y blog, ac fe’i dywedaf eto: roedd cynghorwyr Gwynedd a etholwyd yn y 1970au, a’r swyddogion a benodwyd gan y rheini, yn gallu gweithredu’r polisi o Ben y Gogarth i Ynys Enlli, ac o Gaergybi i Bont ar Ddyfi. Fe ddylai fod yn bosibl eto.  Rhan o’r broblem bellach yw fod llywodraeth leol wedi mynd yn fwy pleidiol. Nid bod hynny o anghenraid yn beth drwg, ond bod angen rheolaeth bleidiol gryfach, o ganlyniad, i weithredu unrhyw bolisi.  Trwy drwstaneiddiwch na bu ei debyg, llwyddodd Plaid Cymru ar Gyngor presennol Gwynedd i daflu ymaith tua hanner ei chefnogaeth yn y sir.  Rhaid atgyweirio’r difrod hwn rywsut er mwyn creu plaid ddigon cref ac unol i lywodraethu Gwynedd ehangach.       

Sut y’i gwneir?

Ateb byr

Diolch yn fawr, Gaynor, am eich diddordeb.  Rwy’n meddwl fy mod i’n iawn nad oes a wnelo San Steffan (h.y. dau dŷ senedd Prydain Fawr) ddim â dyfarnu siarter nac â’i derbyn yn ôl (siarter bwrdeistref er enghraifft, neu siarter prifysgol neu sefydliad cenedlaethol megis amgueddfa).  Cyfrifoldeb y Goron yw hyn, a gweithredir y cyfrifoldeb trwy’r Cyfrin Gyngor (The Privy Council), y corff hynafol ond digon arwyddocaol a dylanwadol o hyd sy’n cynghori’r Goron ar faterion cyfansoddiadol.  Mae’r aelodau (i gyd â “Gwir Anrhydeddus”, “Right Honourable” o flaen eu henwau) yn seneddwyr a gweision sifil o brofiad, ynghyd ag ambell un arall o fyd y gyfraith &c.  Fe ddywed Wikipedia dipyn am y Cyfrin Gyngor a’i waith, ac mae ganddo’i wefan ei hun y gellir ymweld â hi.   Weithiau bydd y Frenhines yn cadeirio’r  Cyngor, a phryd hynny bydd yr aelodau oll yn sefyll ar eu traed, fel yr hen Israeliaid yn bwyta’u pryd olaf cyn cychwyn o wlad y caethiwed; canlyniad ffodus i hyn, medd y rhai sy’n gwybod, yw fod y cyfarfodydd yn fyr.  (Cyfarfodydd byr fel hyn, gyda llond llaw yn bresennol, a ddyfarnodd yn ffurfiol fod Prydain Fawr mewn rhyfel â’r Almaen yn 1914 a 1939.)   Pan na fydd y Frenhines yn bresennol, cadeirir gan Arglwydd Lywydd y Cyngor (Lord President of the Council), sef ar hyn o bryd y Dirprwy Brif Weinidog, Nick Clegg.  Bydd Prif Weinidog wrth ffurfio llywodraeth yn penodi i’r swydd hon, weithiau yn ei benodi ei hun, dro arall rhyw gynrychiolydd:   dyna’r ddolen gyswllt rhwng y Cyfrin Gyngor a llywodraeth y dydd.

Pan fydd y Goron, trwy’r Cyfrin Gyngor, yn derbyn ei siarter yn ôl o law rhyw gorfforaeth, bydd y gorfforaeth honno’n peidio â bod. Dyna’r dynged a gynllunir ar gyfer Prifysgol Cymru gan yr oruchwyliaeth bresennol, ei Chyngor ei hun, a benodwyd i’w gwarchod, ond sydd am ei dinistrio.  Os daw hyn i ben, bydd breintiau, adnoddau a chyfalaf Prifysgol Cymru’n mynd yn eiddo i gorfforaeth arall, Prifysgol Cymru: y Drindod Dewi Sant.  Ac am dynged graddau cannoedd o filoedd ohonom, gallwch ddewis eich delwedd: un ai diflannu fel niwl y bore neu ynteu droi, fel arian Tylwyth Teg, yn ddyrnaid o ddail crin.  Dyma sgandal fwyaf  byd addysg Cymru o fewn cof pawb ohonom sy’n fyw.

Ac fel yr wyf i ac eraill wedi pwysleisio sawl gwaith, mae’r cyfan yn anghyfansoddiadol, yn cychwyn mewn penderfyniad a oedd yn groes i siarter y Brifysgol ei hun. Ni ddaw awduron y penderfyniad byth yn ôl i ddadlau ei fod yn gywir, oherwydd gwyddant ei fod yn anghywir.

Rhaid rhoi stop ar yr anfadwaith hwn, a sicrhau parhad Prifysgol Cymru fel corfforaeth o dan ei siarter ei hun.

Dowch o ’na, raddedigion Prifysgol Cymru, sef ei haelodau.

Clywais rai yn gofyn “beth sydd a wnelo hyn â Brwydr yr Iaith?”  Ateb:  dim byd, yn uniongyrchol.  Cwestiwn ydyw o wneud pethau’n gywir a chyfansoddiadol.  A ydym, bobl Cymru, yn ffit i’n rheoli ein hunain o gwbl?

Fe aeth yr ateb hwn yn hwy nag yr oeddwn wedi meddwl!   Diolch eto Gaynor.

Lloffion o’r byd gwleidyddol

(1)       Marwol yn wir

Darogan heddiw beth fydd argymhellion Comisiwn Williams ar ffiniau llywodraeth leol, a sôn am dair sir i’r Gogledd.  (1) Y Wynedd bresennol a Môn.   (2) Y Sir Conwy bresennol a Dinbych.  (3) Fflint a Wrecsam.  Ac ystyried yn unig yr ochr hon, Uwch Conwy, dyma lanast ofnadwy. Hollol annerbyniol. Marwol yn wir.  Trosglwyddo hanner sir hanesyddol Caernarfon i Sir Ddinbych, lle na pherthynodd erioed.  

Na, ni thâl dim ond adfer y wir Wynedd – Môn, Arfon, Meirion – a sefydlu polisi iaith y wir Wynedd dros bob cwr ohoni.  Os daw hwn yn bwnc etholiad, yn sicr ni byddaf yn pleidleisio ond i’r sawl a fydd yn berffaith glir o blaid hyn.                  

Gweler blog 12 Ionawr.

(2)        Pawb yn ymbelydrol rŵan?               

Pethau eraill yn peri i ddyn betruso’n arw i bwy i roi pleidlais.  Fe gyhoeddwyd enwau darpar gabinet newydd Plaid Cymru.  Rhun ab Iorwerth yw’r llefarydd ar Economi a Menter.  A yw polisi’r Blaid ar bwer niwclear wedi newid yn derfynol felly?  Ac os do, drwy ba awdurdod?  Cynhadledd?  Pwyllgor Gwaith?   Dywedwch fy mod i rŵan, yn gwrthwynebu (a) cau ysgolion yng Ngwynedd (yn cynnwys fy hen ysgol fy hun  – nid mai dyna’r prif reswm), (b) codi miloedd o dai diangen, (c) Wylfa B (gweler ysgrif Dr. Carl Clowes yn Y CYMRO heddiw).   Oes yna blaid yn rhywle y gallwn i fotio iddi?

(3)         Ceiniog a dimai

Lleisiau’n codi yn erbyn darn dwy bunt Kitchener.  Dr. Dai Lloyd wedi galw am ei dynnu’n ôl, a gwefan wedi ei sefydlu i’w wrthwynebu.  Ond dyma awgrym i lywodraeth Cymru, gan ei bod hi’n awyddus i goffáu “pawb a fu’n gwasanaethu”.  Beth am fathu darn ceiniog a dimai, efo llun y Parchedig John Williams, Brynsiencyn ?

Dim ond cofio’r hyn a awgrymais yn y blog diwethaf (14 Ionawr), fod y gwerinoedd ar draws y gwledydd eisoes wedi eu pigo gan Robin y Gyrrwr cyn i John Williams, na hyd yn oed Kitchener, ddweud dim.  Gweld cynulleidfa barod, a gweld cyfle, a wnaeth yr hen Frynsiencyn ac eraill tebyg iddo, ac wedi i adrannau o’r gymdeithas newid eu meddwl yng nghwrs y rhyfel ac ar ei ôl, fe ddaeth ef yn dipyn o gocyn hitio. Ni ellir ei gyfiawnhau wrth gwrs, ac fe saif o hyd fel ymgorfforiad o lygredd ei oes a methiant Ymneilltuaeth Cymru.  Ond nid fo cychwynnodd-hi.  Gweler fy llyfr Camu’n Ôl a Storïau Eraill, tt. 365-6.

 

Pedair Golwg ar Gyflafan

Am y pedair blynedd nesaf fe gawn glywed llawer o bethau gwirion, a diamau ambell beth call, ar destun y Rhyfel Byd Cyntaf.   Cyfeiriaf heddiw at sylwadau pedwar o bobl.

Gwnaeth yr hen (1)  Michael Gove, Gweinidog Addysg Lloegr, dipyn o asyn ohono’i hun drwy ei ymosodiad ar bethau fel Blackadder ac Oh!  What a Lovely War.   Os coeliwch chi’r rhain, meddai, fe fyddwch yn meddwl mai llanast ofnadwy o wneuthuriad dosbarth llywodraethol di-glem oedd y Rhyfel Mawr.  Atebwyd ef yn bur sydyn gan (2) Syr Tony Robinson (Baldrick) gan ddweud mai dyna fel yr oedd hi, fwy neu lai.

Dilynwyd hyn yn rhifyn cyfredol Private Eye gan golofn ‘Michael Gove’s Big Bumper Guide to British Sit Coms’.   Porridge ? Llwyth o lol adain Chwith yn darlunio troseddwyr fel pobl hanfodol ddiniwed a hyd yn oed hoffus!   Fawlty Towers ? Llwyth o lol adain Chwith yn gwawdio’r dyn busnes bach a’n trefi glan môr!  Dad’s Army ?  Llwyth o lol adain Chwith yn bychanu’r Ymdrech Ryfel. Ond cymerwch chi Till Death Us Do Part wedyn. Dyma ichi rywbeth gwahanol.  Sais o’r iawn ryw yn ei dweud-hi fel y dylid!

Ond daeth llais arall yn ateb Baldrick, llais annisgwyl ar ryw olwg, ac eto efallai na ddylai fod yn annisgwyl.  Meddai (3) Frank Furedi, y cymdeithasegydd o Brifysgol Caint, ar ei flog (rwy’n cyfieithu): ‘Ynfydrwydd hanesyddol yw bwrw’r rhyfel hwn heibio fel “lladdfa ddisynnwyr”.’

Cyfaddefaf y gwir, bu Furedi yn dipyn o arwr gen i, ac y mae o hyd am un rheswm o leiaf. Yn ei lyfr Where Have All the Intellectuals Gone?  ac mewn ysgrifau lawer, fe ymosododd Furedi’n galed ac yn haeddiannol ar y meddylfryd rheolaethol sydd wedi agos-andwyo bywyd y prifysgolion dros y blynyddoedd diwethaf  – holl ethos yr asesu a’r gwerthuso, y monitro a’r meincnodi, yr arfer da, y datganiadau cenhadaeth, yr adroddiadau bodlonrwydd a’r holl rwtshi-ratsh a oedd yn mynnu ei le erbyn yr oeddwn i’n ymddeol o ddysgu, ac sy’n saith gwaeth erbyn hyn yn ôl pob hanes a glywaf.  (Clywais yn wir am adran na wnaf ei henwi, mewn coleg yng Nghymru na wnaf ei enwi – ac sydd wedi mynd yn brifysgol erbyn hyn – a fu mor rhyfygus â dyfynnu Furedi yn ei hadroddiad blynyddol i’r awdurdodau;   ceryddwyd hi am hynny, a gorchymyn iddi ddileu’r dyfyniad. Amlwg fod yma ddyn a all greu daeargrynfeydd dan gadarn goncrit Philistia.) 

Edrychais dipyn o hanes Furedi.  Os oes coel ar Wikipedia, brodor o Hwngari ydyw, ei deulu wedi ymfudo i Ganada yn dilyn methiant gwrthryfel 1956.  Daeth ef i Loegr ddiwedd y 1960au, yntau bryd hynny yn Chwyldroadwr Coleg ac yn Farcsydd go danllyd.  Gwyddom mai lle yw’r Chwith eithaf, gydag ychydig iawn o eithriadau, i gychwyn ohono ar wib tua’r Dde, a diau y dywed rhai fod Furedi bellach wedi mynd yn o bell ar y daith gyfarwydd honno.   I’m golwg i, nid yw ei safbwyntiau ar fyd addysg yn golygu hynny o angenrheidrwydd.  Ond beth am ei flog ar y Rhyfel Mawr – pwnc y mae hefyd yn addo llyfr arno yn fuan?   

Mewn ymateb i ‘No Glory Campaign’ a gefnogir gan nifer o bobl amlwg, myn Furedi nad oes unrhyw ‘ogoniant’ i ymgyrchu yn ei erbyn.  ‘Does neb yn chwifio’r faner ar y canmlwyddiant hwn, ac mae llywodraeth y DU, fel eraill, wedi mynd o’i ffordd i osgoi dim byd cadarnhaol, na dim sy’n debyg o ysbrydoli, ynglŷn ag agwedd filwrol y Rhyfel.’  Do yn wir, fe roddwyd can mil o bunnau i Gymdeithas y Cymod i goffáu safiad heddychwyr.  Ond beth am ddarn dwy bunt Arglwydd Kitchener?   Ai fel rhyw jôc yn ysbryd Blackadder y bwriadwyd hyn?  Fe gawn weld beth fydd y cywair fel yr â’r flwyddyn hon yn ei blaen

Gan ddod at ei bwynt, dywed Furedi mai anghywir yw’r stori fod y Rhyfel Mawr yn beth ‘tu hwnt i ddeall’.  Dehongliad yr unfed ganrif ar hugain yw hyn, meddai: sinigiaeth a difaterwch ein hoes ni, ein hamheuaeth o bob cred ac achos mawr, sy’n peri nad yw’r Rhyfel  bellach yn ‘ddim ond chwedl rybuddiol am ein sefyllfa gyfoes’.   ‘Y gwir yw fod miliynau o unigolion, yn y misoedd cyn dechrau’r rhyfel yn 1914, yn ei groesawu oherwydd credu y byddai’n rhoi iddynt achos gwir ystyrlon.  Yr oedd y parodrwydd i fentro bywyd, a’r ysbryd aberth a barodd i gynifer wirfoddoli i’r frwydr, yn tystio fod llawer o bobl ifainc yn 1914 yn credu fod hwn yn achos gwerth ymladd a gwerth marw drosto.’  

Mae peth gwir, neu ran o’r gwir yn y geiriau hyn.  Rwy’n amau’r ‘misoedd’.  Onid yn sydyn, mewn deuddydd neu dri, y cydiodd y syniad y byddai rhyfel yn beth gwych?  Ac, i’r hen GA gael hysbysebu, fe geisiais i mewn dwy o straeon y gyfrol Camu’n Ôl a Storïau Eraill (y chweched stori, a’r olaf) gynnig, orau y gallwn o bellter canmlwydd, ddau ddehongliad o feddylfryd y genhedlaeth a gerddodd i mewn i drychineb Haf 1914.  Ond mae’n iawn gofyn i Furedi (ac rwy’n meddwl fy mod yn codi’r cwestiwn yn y straeon) beth oedd yr ‘achos’ yr ydym yn sôn amdano?   Ai hawl, cyfiawnder, buddiannau a lles un wladwriaeth, neu un ochr, yn y gwrthdaro?   Ynteu rhywbeth gwahanol?  Tuedda ymresymiad Furedi i awgrymu mai’r ail.  Ac mai’r rhywbeth hwnnw oedd rhyfel ei hun.  Wedyn – er yn sydyn iawn – y daeth yr elyniaeth at ‘yr ochr arall’.  Dyfalu yr wyf, cofier, ond caf ryw deimlad wrth ddarllen am y dyddiau, mai apêl y syniad  o ryfel a ddaeth gyntaf yn y gwledydd i gyd fel ei gilydd; yr oedd yn beth rhamantus, yr oedd yn cynnig rhyw fath o ryddid rhag rhywbeth, ac yr oedd elfen fasochistaidd yn yr apêl, fel yn aml mewn hysteria torfol.   

Ond y tristwch ofnadwy yw hyn, os mai chwilio am ‘achos’ yr oedd torfeydd  ifainc 1914 ar draws y gwledydd, onid oedd digon o achosion taer eraill y gallasent eu cymryd mewn llaw?   Pam mai rhyfel oedd yr unig achos a allodd eu huno wrth y miliynau?  Fe dalai mynd ymhellach ar ôl y cwestiwn hwn, nad yw Furedi yn ei ateb nac yn ei ofyn.

Rwy’n meddwl fod ein pedwerydd sylwedydd yn nes ati, er mai ef, (4) T. H. Parry-Williams, yw’r mwyaf anwleidyddol o lenorion Cymraeg yr ugeinfed ganrif.   Mae cyfrol Angharad Price, Ffarwél i Freiburg:   Crwydriadau Cynnar T. H. Parry-Williams,  yn cyflawni swyddogaeth gyntaf beirniadaeth, sef gyrru’r darllenydd yn ôl at waith y gwrthrych i’w ddarllen mewn goleuni newydd.  Cefais fy hun yn ailddarllen cerddi ac ysgrifau  a fu’n hen gyfeillion dros flynyddoedd lawer, yn eu plith ysgrif  ‘Robin y Gyrrwr’ (Ysgrifau, t. 72).   Ac wele’r dyfyniad allweddol:

“Enw ar ysbryd annelwig oedd Robin y Gyrrwr i mi,  –  rhyw ysbryd aflan neu ‘gythraul canhorthwy’ cyfriniol oedd yn ymweled â’r wlad yn ystod yr haf ac yn meddiannu’r gwartheg druain ac yn peri iddynt bystodi’n llamsachus, gan eu gyrru’n gynddeiriog ulw fel geifr ar daranau.  Ac er esbonio’r peth yn argyhoeddiadol i mi, ac er gweled ohonof y pryf â’m dau lygad fy hun, byddaf yn methu’n lân ag ymwrthod yn llwyr â’r hen syniad dychmygol cyntaf, yn enwedig ar ôl gweled effaith y gyrrwr ryw fis Awst ar rywbeth heblaw gwartheg.”

Sut bynnag yr â’r coffáu a’r dehongli dros y pedair blynedd nesaf hyn, ni allwn anwybyddu Robin y Gyrrwr.

Cynghorau a Ffiniau

Sôn eto am ddiwygio llywodraeth leol yng Nghymru.  Gwefan Wales Eye wedi cael achlust o argymhellion comisiwn Syr Paul Williams, a’r Western Mail wedi ailadrodd y stori bron air am air.

Ymhlith yr argymhellion mae haneru nifer y cynghorau sir, o 22 i 11, a dychwelyd at ddau gyngor yn unig yn y Gogledd:   hyd nes clywn yn wahanol, cymerwn mai Gwynedd a Chlwyd unwaith eto.

Bu Blog GA yn trafod y testun hwn o’r blaen (‘Amlder Cynghorwyr?’, archif 20 Mawrth 2013).  Heddiw felly, fawr mwy nag atgoffa, a phwysleisio unwaith eto nad oes gen i unrhyw gysylltiad â llywodraeth leol  ond fel trethdalwr a defnyddiwr rhai  o’r  gwasanaethau.

Go brin y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar unrhyw argymhellion yn ystod ei thymor presennol, felly mae gennym ychydig amser eto i feddwl yn ofalus.   Y tro hwn mae’n rhaid ei chael hi’n iawn, a dyma’r tri  pheth mawr i ymorol  amdanynt.

1.    Diogelu ffiniau ystyrlon.

Sef yw hynny, hanesyddol.  Un o rinweddau ad-drefniad y 1970au oedd na chroeswyd ffin unrhyw sir ‘go iawn’,  dim ond creu taleithiau a’u galw’n siroedd.  Ond yn ad-drefniad y 1990au fe aed i  ymyrraeth  drwy roi enwau hollol newydd ar siroedd yn y De (h.y.  rhannau o Forgannwg a Mynwy), ac yn y Gogledd darnio ac ailglytio siroedd:   creu ‘Conwy’ a symud ffiniau Dinbych a Fflint. Tipyn o lanast.

O’r gorau, creadigaethau Normanaidd oedd y ‘tair sir ar ddeg’, ond mae wyth ganrif yn amser digon hir fel ei bod hi’n anodd adrodd na deall hanes Cymru hebddynt.  Gofynnais o’r blaen, a gofynnaf eto:   ai un o Sir Conwy oedd yr Esgob William Morgan?  Ac Iolo – ble?  – oedd yr hen foi hwnnw efo’r  Orsedd ac ati?  Morynion glân, pa sir hefyd?    Rywsut neu’i gilydd, ochr yn ochr ag unrhyw awdurdodau helaethach  (‘taleithiau’ y byddwn i’n galw’r rheini), mae angen adfer a chadw’r tair sir ar ddeg, a rhoi iddynt ryw swyddogaeth.

Bwriwn fod 11 prif awdurdod  – ‘taleithiau’, neu efallai ‘gwledydd’ – rhywbeth fel hyn:   Gwynedd, Clwyd (h.y. Gwynedd Is Conwy), Powys, Dyfed, Gwent, rhyw dri rhanbarth o Forgannwg, Caerdydd, Casnewydd, Abertawe (y tri olaf yn adfer y tair bwrdeistref sirol  traddodiadol).

Ochr yn ochr â hyn fe ddylid adfer yr hen siroedd, eu galw’n siroedd, ond gyda rhai pwerau tebyg i rai’r cynghorau  dosbarth gynt.  E.e. siroedd  Môn, Arfon a Meirion o fewn gwlad Gwynedd  –  ac adfer Edeirnion i Feirion.  Adfer siroedd Dinbych a Fflint o fewn Clwyd, ond gan ystyried efallai creu trydedd sir, Wrecsam-Maelor (h.y. Wrecsam a Maelor Saesneg, a chadw Maelor Gymraeg yn Sir Ddinbych).  Adfer Trefaldwyn, Maesyfed a Brycheiniog. Rhag amlhau cynghorwyr na swyddogion, sefydlu  perthynas ffederal rhwng ‘sir’  a ‘gwlad’:     h.y. byddai hyn-a-hyn o aelodau etholedig Cyngor Sir Fôn hefyd yn cynrhychioli Cyngor Môn ar Gyngor Gwynedd; a byddai hyn-a-hyn o gynghorwyr etholedig Gwynedd o Fôn yn cynrhychioli Gwynedd ar Fôn.   Ac fel yna ymlaen.   Y ‘wlad’ neu’r  ‘dalaith’ yn gyfrifol am Addysg, Iaith a Macro-gynllunio; y ‘sir’, – rhai pethau eraill, e.e. casglu sbwriel, glanhau ochrau’r ffyrdd.

2.   Polisi Iaith Gwynedd.

Mae Dyfed Edwards, arweinydd Cyngor Gwynedd, o blaid dwy sir i’r Gogledd.  Eraill yn poeni ac yn gofyn ‘Be ddaw o bolisi iaith Gwynedd ar ôl cyfuno â Môn ac â rhan o’r  hyn sydd yn awr yn Gonwy?’   Fe ddylem allu ateb:   fe adferir polisi iaith y wir Wynedd drwy hyd a lled y ‘Wynedd go iawn’, y polisi a sefydlwyd gyda chryn fesur o lwyddiant gan Wynedd y 1970au.  Yn hynny o beth mae Dyfed Edwards yn iawn.  Ond mae pethau wedi newid. Crewyd  polisi’r ‘Wir Wynedd’ gydag arweiniad unigolion galluog a diffuant, a chyda  chonsensws ar draws y grwpiau a’r ardaloedd.  Yr oedd cynghorwyr o Landudno – nid pob un, ond digon – yr un mor gefnogol â chynghorwyr o Borthmadog. Y pryd hynny nid oedd llywodraeth gabinet na llywodraeth plaid.   Mewn egwyddor, fel ddylai gweithredu drwy blaid a thrwy gabinet ei gwneud hi’n haws gosod i lawr bolisi drwy hyd a lled Gwynedd helaethach, adferedig, a’i weithredu’n gyson o ddydd i ddydd.   Ond gofyn hynny am blaid gref, unol, a chanddi benderfyniad a gweledigaeth yn ogystal â mwyafrif diogel.  Gwyddom, ysywaeth, nad dyna’r  hanes yn y Wynedd bresennol.  Llwyddodd Plaid Cymru, drwy ei maith ffolineb  – ar fater yr ysgolion yn arbennig  – i daflu ymaith ar un trawiad hanner ei chefnogaeth yn y sir, a’i  gosod ei hun mewn cynghrair â gweddill y grŵp Llafur, o bawb!    Camp arbennig iawn mewn trwstaneiddiwch gwleidyddol;  ac fel y gall ddigwydd mewn chwalfa o’r fath, nid y cynghorwyr ffolaf, awduron y trychineb, a gollodd eu seddau, ond rhai o’r cynghorwyr gorau.   Mae’r angen yn fwy nag erioed, mewn llywodraeth leol  ac yn y Cynulliad, am blaid genedlaethol gref, unol, sicr  o’i  bwriad.  Ond, ‘o diflasodd yr halen, â pha beth yr helltir ef?’  Neu, a newid y cwestiwn, ‘pa beth yr aethoch allan i’w achub ?’   Cwestiynau y gwthir ni i’w gofyn yn ddifrifol wrth edrych ymlaen at etholiadau ar bob gwastad.

3.   Y Siroedd a’r ‘Fro’

Yn ddiweddar , ac yn sgil cyhoeddi ystadegau iaith 2011, fe ailddechreuodd trafodaeth ar y syniad o ‘fro’ neu ‘ranbarth’ Cymraeg, gydag Adam Price ac eraill yn awgrymu patrwm nid mor wahanol i’r hyn yr oedd Adfer yn ei bleidio yn y 1970au.  Oes, mae’n rhaid creu rhywbeth fel hyn, gwlad weddol helaeth lle byddai’r Gymraeg yn briod iaith gweinyddu nid yn unig mewn llywodraeth leol ond yn adrannau llywodraeth Cymru hefyd.  Gwelaf ddau anhawster, ond gydag ystyriaeth fanwl a thipyn o ddychymyg, fe ddylid gallu goresgyn y ddau.

(a)    Byddai raid i’r drychfeddwl o’r ‘Fro’ gyd-daro ag ad-drefniad ystyrlon mewn llywodraeth leol, ad-drefniad a fyddai, ymhlith pethau eraill, yn adfer terfynau’r gwir siroedd, fel yr awgrymir uchod.     Er enghraifft, beth pe tynnid ffin ogleddol y ‘Fro’ tua Bangor-Ogwen, gan adael Arllechwedd a’r Creuddyn yn dir colledig?   Digon posib y byddai’n haws gweinyddu polisi Cymraeg o fewn y terfyn hwn.   Ond thalai hi ddim.  Rhaid i ‘adfer y wir Wynedd’ olygu adfer Sir Gaernarfon yn ei therfynau, o Aberdaron hyd Ben y Gogarth.  (Yn un peth, dyna gaead ar biser y rheini o bobl Bangor sydd am drosglwyddo’u dinas i Sir Conwy am fod honno’n  Seisnigaidd.)   Darllenwn fod gan Gyngor Gwynedd heddiw staff o tua 6,500, a’r rhain bron i gyd yn Gymry.  Mewn trefniant deallus i dorri biwrocratiaeth fe ddylai’r chwe mil a hanner hyn, heb ond ychydig yn eu pennau, allu gweinyddu’r wir Wynedd adferedig hefyd, fel na byddai diben i neb di-Gymraeg ymgeisio am swyddi  ynddi.

(b)    Os mai ‘Arfor’ fyddai’r Fro Gymraeg, h.y. Gwynedd a Dyfed i bob pwrpas, fe gollid rhai ardaloedd eraill a ddylai berthyn iddi, e.e. ‘Y Berfeddwlad’ rhwng Conwy a Chlwyd, gogledd Sir Drefaldwyn a gorllewin Morgannwg.  Fe ddylai’r ‘Fro’, ac fe allai, gyrraedd hyd at Glawdd Offa mewn rhai mannau.  Rhaid gan hynny greu patrwm ystwyth o gyd-ddeall a chydweithio rhwng awdurdod y Fro (pa beth bynnag fydd hwnnw) ac awdurdodau lleol.  E.e., o ran polisïau iaith, fe ddylai fod yn bosibl gwahanu o fewn Sir Ddinbych rhwng glannau môr y gogledd ar y naill law a Hiraethog, Dyffryn Clwyd a Dyffryn Ceiriog ar y llall.   Ac o edrych tua Dyfed, byddai raid wrth ryw ddealltwriaeth fel hyn i oresgyn problem wyth ganrif oed De Sir Benfro.

Cwestiynau pellach

Mae pethau eraill na wn a fydd Comisiwn Williams yn eu trafod ai peidio, ond y byddai’n briodol iawn eu hystyried.  Dyma ddau:

(a)    Y Drefn Gabinet.  Aeth hon i olygu, i bob pwrpas, nad oes ddiben i dri chwarter y cynghorwyr fynd i’r cyngor o gwbl.  Mae bron cyn waethed â’r hen drefn henadurol ers talwm.   Mae’n debyg mai ei phwrpas oedd peri bod penderfyniadau’n gyflymach ac eglurach, a gweithrediad polisïau’n fwy effeithiol.  Ond ymhlith ei chanlyniadau ymarferol mae llai o wrando ar lais y wlad, ac o ganlyniad – nid bod llais y wlad yn iawn bob amser – rhai camgymeriadau tra chostus.

(b)    Swyddogaeth y Cynghorau Cymuned.  Hyd yma ni chlywais awgrymu nad ydynt i barhau. Gweithiodd mudiad Senedd ’04 yn galed ar gynllun a fyddai’n rhoi rôl allweddol i’r cynghorau cymuned mewn creu ail dŷ senedd yng Nghymru, yn cwrdd yn y fan lle dylai gwrdd, Machynlleth.  Dangoswyd diddordeb gan rai o’r cynghorau, ond nid digon o bell ffordd.  Gyda  pheth mwmian am ail dŷ eto, dyma destun mawr arall y gellir mynd ar ei ôl.

Digon am y tro.  Gallwch ddarllen eto hen ysgrif 20 Mawrth y llynedd.

Peidiwch â phrintio hwn !

Blwyddyn Newydd Dda i ddarllenwyr y blog !

RHYBUDD:   peidiwch â phrintio hwn neu fe lyncith eich inc du i gyd.  Tudalennau sydd yma o gofnodion Cyngor Prifysgol Cymru,  y llwyddodd Hywel Roberts i’w cael o Gofrestrfa’r Brifysgol  ar ôl misoedd o bwyso dan Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth. 

 

Dyna ni.  Sampl yn unig yw hyn.  Ai yr hen G.A.  sy’n hel meddyliau drwgdybus?  Ynteu oes gan rywrai ryw bethau i’w cuddio?