Dyfodol yr Eisteddfod Genedlaethol

Ew, dyma ichi destun newydd, gwreiddiol, ffres, CYFFROUS !!

Fel llawer – pawb am wn i – yr oedd yr hen G.A. yn croesawu llwyddiant ‘Eisteddfod y Bae’. Ond dro neu ddau yn ystod yr wythnos ac ambell dro wedyn yr oedd rhyw hen lais bach yng nghefn ei feddwl yn sibrwd y ddau air ‘tâl mynediad’.

Bellach dyma ni’n gwybod maint y tolc. Yng nghyswllt gwario cyhoeddus heddiw nid yw £290,139 yn ddim, ond yng nghyd-destun cyllid yr Eisteddfod y mae’n llawer. Er mwyn galluogi rhagor o Eisteddfodau Stryd, faint o hen Eisteddfodau Maes-a-Mwd fydd raid eu cynnal? Ai gan Ŵyl Caeredin y mae’r ateb, sef talu wrth y drws am bob sioe? Go brin. Yr unig dro y bûm ynddi, a thalu’n unigol am bob perfformiad, gwych a gwachul (a digon o’r ail fath, credwch fi), yr hyn a’m trawai oedd cymaint o fargen yw’r Eisteddfod: i mewn i’r maes, a dyna ni.

Ac unwaith eto, tawed y mwydro fod y maes yn gwneud yr Eisteddfod yn ‘gaeedig’, yn ‘ddigroeso’ a’r holl lol yna.

Yn awr, bydd yr Eisteddfod nesaf yn Llanrwst. Peidier â synnu os daw cynnig o rywle o nawdd ychwanegol pur hael i’r Brifwyl … gydag un neu ddwy o amodau. Craffer ar yr amodau, a gofyn a fyddai unrhyw fath o bosibilrwydd iddynt arwain yn y man at … ddywedwn ni … safle barhaol, neu dipyn o … ddwyieithogi; sef yn y pen draw, diwedd yr Eisteddfod.

Petai rhyw demtasiwn fel hyn, does ond gobeithio y byddai ymhlith y swyddogion, y Bwrdd Gweithredol a’r Cyngor ddigon o ruddin i ddweud ‘dim diolch’. Byddai cyfrifoldeb ar yr Orsedd hefyd.

Cofgolofn i Iolo? Syniad digon da. Ond y gofeb orau iddo fydd diogelu’r Eisteddfod deithiol, Gymraeg.

Gall ?

Darllen fod Adam Price AC yn mynd ar daith genedlaethol gyda sgwrs ar y testun ‘Gall Cymru / Wales Can’. A fyddwn yn iawn fod teitl dwy-sillaf y sgwrs wedi ei ysbrydoli gan y slogan dair-sillaf a enillodd agoriad y Tŷ Gwyn i Barack Obama yn 2008?

Ie. ‘Yes We Can’. ‘Can beth?’ Roedd y gair yn agored i’w ddehongli ar y pryd, ac y mae eto. Beth bynnag oedd y peth hwnnw ddeng mlynedd yn ôl – peth y credai’r ymgeisydd llwyddiannus fod angen ei wneud ac y daliai ei bod yn bosibl ei wneud – mae’n amlwg nad yw wedi ei wneud, oherwydd ystyriwch pwy sydd yn y Tŷ Gwyn heddiw! Efallai na byddai Barodambanad yn ei roi yn yr union eiriau yna, ond y peth yr oedd, ac y mae, angen i America ei wneud yw callio, tyfu i fyny, dod allan o’r meddylfryd babïaidd sydd wedi nodweddu a rheoli ei bywyd a’i diwylliant bron ers pan sefydlwyd hi. A dyma hwnnw heddiw, i bob golwg, yn gryfach nag erioed – fel y mae meddylfryd dosbarth llywodraethol Lloegr yn dal yn eiddo bechgyn ysgol 13-14 oed, a meddylfryd y Cymry bellach yn eiddo hen bobl wedi ymddeol ers blynyddoedd ac wedi rhoi’r gorau i drio.

Sy’n dod â ni’n ôl at ‘Gall Cymru’. I wybod peth y mae Adam yn ei olygu wrth ‘gall’, y peth gorau yw mynd i wrando ar ei anerchiad. Dyfalu yr wyf y bore ’ma felly, fod a wnelo â phethau fel ‘deffro’, ‘llwyddo’, ‘gwneud rhywbeth ohoni’. Gan ddisgwyl y bydd ynddo weld arwyddion cadarnhaol, gan gymryd rôl Cassandra gwahoddaf innau chwi yn awr i ystyried a fydd neges Adam yn ddigon i wrthateb y pedwar arwydd llethol ddiobaith sy’n dilyn.

(1)    Dinistr Prifysgol Cymru, ac yn wyneb hyn distawrwydd byddarol y rheini yr effeithir arnynt ac a ddylai lefaru a gweithredu, sef graddedigion y Brifysgol a’r academwyr Cymraeg.

(2)    Hunanladdiad y dosbarth proffesiynol Cymraeg. Clywed y dyddiau diwethaf yma am y modd y mae ysgol uwchradd ‘Gymraeg’ neu ‘ddwyieithog’ nid nepell o’r fan hon yn dyfal ymdrechu, ymgyrchu ac ymlafnio i anfon ei disgyblion galluocaf bob mis Medi i golegau Lloegr. Hyd yn oed petai dim byd arall, mae hyn ynddo’i hun yn mynd i orffen y Cymry o fewn yr ychydig flynyddoedd nesaf. Fel yr wyf wedi dweud drosodd a throsodd a throsodd, un ateb sydd, sef bod llywodraeth Cymry yn cynnig i’n plant wobrau ariannol hael a helaeth, gwobrau na allant fforddio’u gwrthod, am aros yng ngholegau Cymru. Dyna, nid y dylai, ond y byddai llywodraeth o genedlaetholwyr yn ei wneud petai hi o ddifri. Ond beth yw polisi Plaid Cymru? Trowch at GOLWG 360 heddiw ddiwethaf o’r byd lle ceir datganiad gan Bethan Sayed AC, llefarydd y Blaid ar ‘addysg ôl-16, sgiliau ac arloesedd’. Ydi, mae’r dymuniad yna, rhoi ysgogiad i bobl aros yng Nghymru. Ond ble mae’r polisi, yr un peth allweddol?

Ac mae ambell frawddeg yn cymell gwên, e.e.

(a)  ‘’Dyn ni byth eisiau gweld sefyllfa ble rydyn ni’n dweud wrth fyfyrwyr nad ydyn nhw’n gallu mynd i Loegr, neu’r Alban, neu dramor.’ A gall yr hen sgeptig ychwanegu: ‘na, dim ffiars o beryg, tra bydd Pleidwyr amlwg yn dal i fagu plant yr ecsodus.’

(b)  ‘Mae angen i ni werthu Cymru yn well i fyfyrwyr’ (pennawd yr eitem). Wel Bleidwyr annwyl, mae’r gwerthu wedi bod yn hynod effeithiol dros y blynyddoedd diwethaf yma, ac un canlyniad yw fod eich seddau chi yn Arfon a Cheredigion mewn dygn berygl. Does angen ond i fyfyrwyr Bangor ac Aberystwyth droi drosodd yn eu cwsg, a dyna hi’n ta-ta.

(3)   Y cysylltiad rhwng yr Eisteddfod Genedlaethol a chwmni niwclear Horizon. ‘Y rhai y mae’r duwiau am eu dinistrio, maent yn gyntaf yn eu gwneud yn wallgof,’ meddai’r hen ddywediad. Ac am ragor o hwyl, gweler GOLWG 360 eto, ‘Cwmni niwclear yn penodi swyddog i hybu’r iaith’.

(4)   Cof anesmwythol yn gwrthod mynd i ffwrdd am wythnos Eisteddfod Caerdydd. Yr oedd y llongau mwd yn barod i groesi Môr Hafren, ac nid oedd hynny’n gyfrinach o gwbl. Ond beth oedd yn poeni eisteddfodwyr ac eraill? Jôcs hen-ffasiwn a hollol ddiniwed yr Archdderwydd a Llywydd y Llys. Dyma bobl heb flaenoriaethau, heb synnwyr cymesuredd, yn wir heb synnwyr moesol o gwbl. Gyda’r lefel hon o grebwyll a dealltwriaeth, a ‘all’ Cymru?

Ond llefared Adam.

A hwyrach yr hoffech ddarllen fy hen stori ‘So Ni Gallu’, yn Camu’n Ôl a Storïau Eraill, t. 42.

Sawl gwaith … ?

Wythnos yn ôl mi rois ddau flogiad ar y ‘dydwihebio’. Ond dyma inni GOLWG heddiw: ‘Dyw’r rhan fwyaf o’r arian sy’n cael ei fuddsoddi yma heb greu busnesau newydd’. Ai fel yna y dywedodd y siaradwr, cynghorydd o Lyn Ebwy? Ai ynteu GOLWG sy’n cyfieithu? Os mai’r ail, sawl gwaith mae angen dweud …?

Israel Praesens

Y dyddiau hyn rwy’n cael llawer o gwmni Gildas, y dysgawdwr o’r chweched ganrif. Y gwanwyn nesaf, rydym yn mawr obeithio, bydd ein cwmni, Dalen Newydd, yn cyhoeddi golygiad a chyfieithiad newydd gan Iestyn Daniel o’r llyfr a ystyriwyd drwy’r canrifoedd yn ‘waith Gildas’. Teitl y gyfrol fydd ‘Llythyr Gildas a Dinistr Prydain’, a phan welwch hi fe’ch gwahoddir i ystyried yn fanwl iawn, gyda’r golygydd, y ddadl mai dau waith gwahanol sydd yma, gan ddau awdur gwahanol, ond wedi eu rhoi ynghyd yn y llawysgrifau yn weddol gynnar.

‘Dinistr Prydain’ yw’r cynnig cyntaf, hyd y gwyddom, i ysgrifennu hanes Ynys Brydain a hanes y Brythoniaid neu’r Brytaniaid, ein hynafiaid ninnau. Dyma fan cychwyn holl draddodiad hanes y Cymry, a phan ddarllenwch yr adroddiad fe welwch un mor bartïol ac mor rhagfarnllyd ydyw. Fe’n gorfodir i ofyn ac i ailofyn y cwestiwn, drachefn a thrachefn, ai bod y Cymry’n anobeithiol, yn gollwrs o’r dechrau, ai bod rhyw hen awdur wedi dechrau dweud hynny, a llu o rai eraill wedi ei ddilyn, a’r Cymry eu hunain wedi llyncu’r stori?

Mae cwestiynau mawr ynghlwm wrth ‘Ddinistr Prydain’, ond awn heibio i’r rheini heddiw a throi at ran arall ‘Dogfen Gildas’ (felly y mae Iestyn Daniel yn ei henwi), sef y ‘Llythyr’ tra chwyrn lle mae’r awdur (ie, y Gildas gwreiddiol neu’r ‘gwir Gildas’ efallai) yn fflangellu pump o frenhinoedd Prydain ei gyfnod am eu camlywodraeth, a fflangellu hefyd yr arweinwyr eglwysig am eu diffyg tystiolaeth Gristnogol. Gwna hyn drwy hyrddio dyfyniadau lawer iawn o’r ysgrythur, ac yn arbennig o eiriau proffwydi Israel, mawr a mân. Mae’n ei osod ei hun yn olyniaeth y proffwydi, yn ei fodelu ei hun arnynt, yn benthyca’n helaeth o’u gwaith, ac fel hwythau yn gweld perthynas arbennig rhwng y proffwyd a’r genedl, a chyfrifoldeb arbennig o’r herwydd ar y proffwyd. Nid oedd yn dymuno llefaru, mae wedi gohirio llefaru, ond yn y diwedd mae’n rhaid iddo lefaru wrth ei bobl ei hun, Israel praesens – yr Israel bresennol, neu Israel heddiw.

Gallaf ddychmygu Maelgwn Gwynedd yn ffonio un arall o’r brenhinoedd, Cystennin ddywedwn ni. ‘Gest ti rywbeth gan Gildas bore ’ma?’ ‘O, taw â sôn! Yn syth i’r bin!’ ‘Finna’r un fath washi! Pigyn clust!’

Ie, pigyn clust oedd Gildas yn ddigon aml, ac yn hynny roedd yn driw i draddodiad y proffwydi. Y gwahaniaeth mawr yw fod Gildas yn Gristion ac am hynny’n gallu cyfeirio at ffordd ymwared, dim ond i’r pechaduriaid, lleyg a llên, ofyn maddeuant ac ymddiwygio. Yn aml yn yr Hen Destament nid oes ddewis ond i Dduw gael gair yng nghlust brenin Assyria neu Fabilon, i’r un perwyl â thad diarhebol yr hogyn drwg yn dweud wrth y prifathro, ‘cweir iawn iddo fo, Mistar Jôs.’ Ond mae dylanwad y syniad hwnnw hefyd yn drwm iawn ar ‘lyfr Gildas’.

Fflangellai’r proffwydi genedl Israel a’i brenhinoedd am amrywiaeth o resymau, e.e. (a) aml-ddiwylliannedd, sef peidio â thynnu i lawr holl allorau Baal; (b) esgeuluso cynnal y defodau a’r aberthau’n gywir; a (c) anwiredd, camlywodraeth, gormes, trais, tywallt gwaed gwirion. (ch) byddardod, methu deall, gwrthod gwrando. Am (c) ac (ch) mae’n rhaid eu hedmygu ym mhob oes, a rhaid edmygu Gildas – ‘y gwir Gildas’ – hefyd.

Daeth hyn i’m meddwl yn gryf iawn yn ddiweddar, wedi gwylio eitem ar Newyddion S4C. Yn wyneb holl ymddygiad alaethus a gwarthus llywodraeth Sawdi Arabia y dyddiau hyn, roedd pobl ar y stryd ym Môn yn cael eu holi ynghylch priodoldeb hyfforddi awyrenwyr y llywodraeth hon ym maes awyr y Fali. Gydag eithriad neu ddwy yr oedd yr ymatebion yn blwyfol, hunanbwysig, di-ddallt, diddychymyg a diegwyddor. Ni fyddwn yn beio dim ar y proffwyd am roi pastwn ar gefnau pobl fel hyn neu alw am farn oddi uchod arnynt hwy a’u cymdeithas, yr Israel praesens ym Môn; yn wir gallwn ymuno ag ef yn yr alwad.

Yn gyffredinol, pethau afiach yw’r cyfweliadau stryd yma, y vox pops. Naw gwaith o bob deg nid ydynt ond llwyfan i safbwyntiau difeddwl, adweithiol. Fe ddylai fod yna drosedd, ‘twpdra troseddol’ – ‘criminal stupidity’. Yn un peth, mae eisiau holi pobl fel hyn yn llawer caletach. Mae eisiau rhyw Michael Moore yng Nghymru, i’w herio nes byddant yn cerdded i ffwrdd yn gegrwth, neu ryw Ali G. i wneud iddynt edrych yn wirion o’r gair cyntaf.

Llefara, broffwyd !

Dad-ddydwihebio

Rhagor am y dydwihebio. Mae’n rhaid cael gwared â’r gwall anfad, plentynnaidd yma. Mewn un sefyllfa yn unig y gall fod yn dderbyniol, sef yng ngenau cymeriad nad yw’n gwybod ei fod yn anghywir.

Os bydd argraffiadau pellach o rai o’r llyfrau lle mae’n digwydd – ac ar bob ystyriaeth arall mae rhai sy’n haeddu hynny – dylai’r cyhoeddwyr ei gywiro. Byddai hynny mor hawdd heddiw, nid fel yn y dyddiau pan oedd argraffwyr yn gorfod symud llond byrddau o blwm.

A gwylied beirniaid, golygyddion, cyhoeddwyr rhag hyn yn y dyfodol.

Dad-ddydwihebier !

Dydwihebio

Rwyf wedi cael mwynhad o ddarllen dyrnaid o lyfrau Cymraeg diweddar, yn nofelau a straeon. O ran crefft, dawn a dyfais maent yn amrywio o’r da i’r ardderchog.

Ond mae un peth.

‘Dydw i heb …’, lle mae’n amlwg y golygir ‘rydw i heb …’, neu ‘dydw i ddim wedi …’. A brawddegau eraill ar yr un patrwm: ‘’dyn nhw heb …’, ‘doedden ni heb …’, ‘doedd hi heb …’. (Lle gwelir ‘dw i heb’ rhaid rhoi mantais yr amheuaeth, gan y gall ‘dw’ fod yn dalfyriad o ‘rydw’.)

Ond yn enw pob rheswm, os nad yw awdur yn gwybod y gwahaniaeth rhwng ‘mae rhywbeth wedi digwydd’ a ‘nid yw rhywbeth wedi digwydd’, fedrwch chi goelio unrhyw beth y mae’n ei ddweud?

Awduron Cymru, darllenwch y llyfr hwn –

– a chraffwch ar d. 43. Dysgwch y wers a rhowch y gorau i’r dydwihebio ’ma, er mwyn y nefoedd !

Gallai golygyddion gweisg Cymru wneud â chopïau o’r llyfr hefyd. Disgownt ar archebion da, o dalennewydd.cymru

Dau fath o oglau drwg

Wedi llwyddiant Eisteddfod y Bae, nid rhyfedd fod trefi eraill erbyn hyn yn dechrau meddwl am Eisteddfod Stryd, ac nid syndod mai Caernarfon yw’r dref gyntaf i godi at yr abwyd. Gellir rhagweld problemau, ond posibiliadau gwir ddeniadol hefyd.

Un amod ar gyfer llwyddiant, ac amod gwbl hanfodol hefyd. Ar adegau arbennig – pryd a pham yn union, nis gwn – fe gyfyd rhyw ddrewdod ofnadwy o rywle nes llethu’r dref a’r cyffiniau am rai oriau … a chwythu heibio wedyn. Cyn gwahodd yr Eisteddfod, rhaid mynd at wraidd y malltod hwn a bod yn sicr y gellir ei symud ymaith cyn Gŵyl y Cyhoeddi.

Ond mae oglau drwg arall hefyd, a gobeithio y daw chwa o wynt iachus i’w sgubo ymaith er lles yr Eisteddfod a lles pawb ohonom. Yn fyr: rhaid torri’r cysylltiad rhwng yr Eisteddfod a chwmni niwclear Horizon.

Gwerth troi’n alltud ?

Do, bu’r hen flog yn ddistaw am tua thair wythnos, tan ddoe. Prysurdeb a thrafferthion oedd y rhesymau, a gor-ddweud yw unrhyw adroddiadau fod yr hen G.A. wedi mynd i’r Blogfyd Mawr Tragwyddol. (Dim byd fel hen jôc, nac oes? Diolch, Mark Twain.)

Yn ôl felly at ambell stori fach o’r wythnosau diwethaf.

Stori na chafodd ryw lawer o sylw yw fod Glyn Davies AS (Sir Drefaldwyn) yn cyflwyno mesur a fydd yn estyn hawl i allfudwyr o Brydain bleidleisio mewn etholiadau Prydeinig ar bob lefel. Dan y ddeddf fel y mae fe gollir yr hawl ar ôl byw i ffwrdd am bymtheng mlynedd. Deellir y bydd y llywodraeth yn cefnogi’r mesur.

Ambell bwynt a chwestiwn; dichon fod atebion i’r cwestiynau rywle ym mesur Mr. Davies, a gweler ei flog hefyd.

(1)  A fydd y Prydeiniwr alltud wedyn yn colli ei bleidlais yn ei wlad fabwysiedig? Dibynna, mae’n siŵr, ar ei statws dinasyddol ef yn y wlad honno, ac ar bolisi ei llywodraeth hithau. Wedi’r Brexit – os bydd Brexot – dyn a ŵyr …

(2)  A fyddem yn camgymryd, neu’n hel meddyliau drwg, pe baem yn awgrymu’n gynnil mai rhyw help bach i’r Ceidwadwyr fyddai hyn? Yn amlach na pheidio pobl ar y dde yw allfudwyr, pobl sy’n mynd am borfa newydd yn hytrach na cheisio gwella’r borfa gartref. Y dyddiau hyn cawn Saeson yn ymfudo i Ganada, Awstralia, Zeland Newydd a Chymru i osgoi mewnfudwyr i Loegr. Clywais ddyfynnu’n ddiweddar: ‘It’s lovely ’ere [sef yng Nghymru]. Everybody speaks English. It’s just like England used to be thirty years ago.’

(3)  Tebyg mai i’r allfudwr unigol yr estynnir y fraint, os daw’r mesur yn gyfraith, nid i ddisgynyddion allfudwyr hyd y nawfed ach. Go brin y bydd Cymry Patagonia yn cael pleidleisio yn ’Rhen Wlad, na disgynyddion y cannoedd a allfudodd o Sir Drefaldwyn yn ystod y 19eg ganrif.

(4)  Ble bydd yr allfudwr yn arfer ei hawl? Yn yr etholaeth lle ganed ef? Neu lle cofrestrodd ef ddiwethaf cyn mynd? Oni fyddai’n hwyl estyn yr hawl hon i ymfudwyr o Loegr i Gymru? Cael dal i bleidleisio yn (dyweder) Wolverhampton yn hytrach nag yn (dyweder) Llanllechid, lle na wyddant ddim o’i hanes ac nad oes ganddynt unrhyw ddiddordeb yn ei hynt a’i helynt? Syniad da hefyd, ond go brin fod hwn ym mesur Mr. Davies: fod myfyrwyr i bleidleisio gartref, nid fel adar tramwy yn eu trefi prifysgol. Dan drefn felly, gellid, o bosib achub pen Plaid Cymru yn Arfon a Cheredigion.

(5)  Ond o ddifri. Mae egwyddor y mesur hwn yn anghywir. Cymry, at bwrpas democratiaeth, yw pawb sydd wedi cofrestru yng Nghymru. Ie, yn cynnwys y 46% – dyna’r ffigiwr medden nhw – sydd wedi eu geni tu allan i Gymru. Ni allwn symud ymlaen ar unrhyw sail arall. Gofynnwch i genedlaetholwyr yr Alban: pwy yw’r Albanwyr heddiw? Fe atebant: pawb sy’n byw yn yr Alban. Pregeth ry gyfarwydd gan wrth-Gymry a gwrth-Albanwyr yw ‘and I’m half Scots/Welsh meself’.

(6)   Yn yr Alban fe allai’r newid arfaethedig wneud niwed bach i achos annibyniaeth. Yng Nghymru ni wnâi unrhyw wahaniaeth, oherwydd ar ôl y MWD nid oes wleidyddiaeth ystyrlon yng Nghymru. Yn wir, o’r fan rwy’n sefyll y funud hon, ac oni ddaw rhyw newid  nad oes olwg ohono ar hyn o bryd, ymddengys nad oes dyfodol i’r Cymry o gwbl.

(7)   Pwy sy’n gweld yn wahanol?

Diwedd cofio ?

Ar fore ym mis Tachwedd, yn ôl yr hanes, yr oedd fy nhaid ar ei daith o Garmel yn Arfon i ymweld â’i deulu yng ngwlad Llŷn, lle’r oedd un o’i frodyr newydd farw. Yn gyntaf, cerdded i lawr y gelltydd i’r Groeslon i ddal y trên. Ac yntau’n mynd ar drot yng nghyffiniau Penfforddelen, yn sydyn canodd holl gyrn y chwareli ar adeg anarferol. ‘Be sy wedi digwydd?’ gofynnodd fy nhaid i’r cyntaf a welodd. ‘Y rhyfel wedi gorffen.’ Can mlynedd i heddiw oedd hi. Pump o’i feibion, nid yn ddianaf, ond o leiaf yn fyw: pedwar yn y byddinoedd ac un ar y môr. Aeth yntau’n syth i Dafarn Pen Nionyn yn y Groeslon ac ordro gwydraid o rỳm; ei unig un erioed, mae’n debyg. Yna neidio ar y trên ac am Bwllheli.

Diau fod gan bron bob teulu ei hanesyn am y diwrnod.

**

Tebyg na bydd diwedd ar y cofio, ac ar ryw olwg ni ddylai fod. Ond dyma ddiwedd ar y rownd hon o gofio, wedi codi i fath o anterth yr wythnos ddiwethaf yma. Wrth edrych yn ôl dros y pedair blynedd caf ryw argraff neu deimlad na chafodd y Sefydliad a’r Adain Dde mo’r holl enillion yr oeddent wedi gobeithio’u cael o’r peth. Fe ddaeth y Brexit i lenwi bryd ac i lyncu egnïon Prydeinwyr.

Nid â mis Tachwedd heibio heb ryw drafod, a pheth anghytuno, ar ba fath gofio sy’n briodol. A do, fe ddangoswyd Blackadder eto er gwaethaf rhybudd Paxman bedair blynedd yn ôl na fyddai hynny’n gweddu. (Gweler Meddyliau Glyn Adda, tt. 33-5. Neu hwyrach yr hoffech ymweld â hen flogiadau 14 Ionawr, 16 Chwefror a 26 Gorffennaf 2014.) Dyna un wedd gadarnhaol ar y coffâd eleni, i’w gosod gyferbyn â’r fersiwn anferth gelwyddog y mae’r Sefydliad yn ei rhoi allan bob blwyddyn. Gyda’i groesdoriad o gnafon a ffyliaid y genhedlaeth, a’r cyfan yn gorffwys ar ysgwyddau’r taeog tlawd Baldrick, Blackadder yw’r darlun mwyaf cywir eto o’r gyflafan anferthol ddi-chwaeth, ddiangen a di-gyfiawnhad.

Ond deil llawer eto, y mwyafrif mae’n debyg, i fethu neu i wrthod gweld hyn. Hysbyseb yn y Radio Times, ar ran elusen hollol deilwng nid wy’n amau, yn datgan ‘We all have a lot to thank the First World War generation for.’ Ond am beth? Ie am beth, mewn difri? Beth oedd cyfraniad, beth oedd rhodd, cenhedlaeth y Rhyfel Mawr? Ateb: y Rhyfel Mawr, ynghyd â’i holl ganlyniadau, yn cynnwys rhyfel arall. Rwyf wedi meddwl llawer am hyn dros y blynyddoedd, ac rwy’n dal i feddwl. Cabinet Asquith y galluocaf erioed efallai i gwrdd o gwmpas bwrdd Stryd Downing, gwerin gwlad yn fwy deallus a goleuedig na ni mewn llawer o bethau. Ond nhw cawliodd hi.

Beth ddigwyddodd? Darllenwch Hen Lyfr Bach Lloyd George, tt. 30-2, cyfieithiad o ddarn o War Memoirs enillydd y rhyfel. Ugain mlynedd wedi’r trychineb, mae Lloyd George yn ceisio galw i gof yn union sut y dechreuodd. Yn ôl doethineb confensiynol, ac yn ôl fersiwn llywodraethau yn aml, fe benderfynir ar ryfel fel modd i ddatrys problem ar ôl i bopeth arall fethu. Y gwrthwyneb yw’r gwir, o leiaf am ryfeloedd rhwng gwladwriaethau: wedi i’r awch am ryfel gychwyn a chydio, fe ddyfeisir y broblem wedyn. Gwelai Ll.G. yn hollol glir, yn 1934 o leiaf, mai o eigion calon gwerinoedd ar draws y gwledydd y cododd yr awydd yn sydyn ddechrau Awst 1914. Gwallgofrwydd neu hysteria torfol ydoedd, a llywodraethau’n rhy wan i’w atal. A oedd Ll.G. yn gweld hynny ar y pryd? Rwy’n amau ei fod, ond fod cymhellion personol a phwysau lawer yn ei yrru i roi gwedd wahanol ar bethau, fel mai ei ddylanwad ef – yr unig ddyn, hwyrach, a allai fod wedi cadw Prydain Fawr allan o’r gwrthdaro, neu hyd yn oed wedi rhwystro’r gwrthdaro – a sicrhaodd undod a oedd bron yn llwyr o blaid ymladd.

Trasiedi’r ugeinfed ganrif.