Pam siarad lol fel hyn ?

Blog Menai a dynnodd fy sylw at daflen newydd gan Blaid Cymru.  Mae ei phrif bennawd yn darllen:

Pam ddylai Cymru dderbyn
Datganoli
Eilradd

‘Oho!’ meddwn i. ‘Mae’r Blaid am weld datganoli eilradd, ydi?’ Ac es ymlaen i ddarllen, gan ddisgwyl gweld y rhesymau dros dderbyn datganoli eilradd.  Ond mae’r ddadl i’r gwrthwyneb wrth gwrs. Tynnu’ch coes chi, ddarllenwyr!

Digon drwg yw fod y blaid hon heb enw.  Ond ar ben hynny dyma hi’n mynnu siarad nonsens yn ei llenyddiaeth etholiadol.  Ni byddai holnod bach yn costio fawr.  Efo hwnnw byddai un ai’r ffurf weddol lac ‘Pam ddylai Cymru dderbyn … ?’ neu’r ffurf fwy gramadegol ‘Pam y dylai Cymru dderbyn …?’ yn iawn.

Mae’r Saesneg yn iawn, ar ffurf gosodiad:

We shouldn’t settle
for third rate devolution.

‘Peth bach,’ meddai rhai ohonoch.  Arwydd o amaturiaeth a diffyg gafael, meddwn innau.  Fwy nag unwaith ar y blog hwn rwyf wedi mynegi tipyn o gefnogaeth i arweinyddiaeth bresennol y Blaid, a dwywaith neu dair yn ddiweddar rwyf wedi awgrymu na ddôi unrhyw ddaioni i neb o golli sedd Arfon fis Mai.

Ond mae isio gras.

Teimlais hyn yn ddwys iawn echdoe wrth wrando ar y siaradwyr o Japan a ddaeth i adrodd yn Sir Fôn eu profiad wedi damwain Fukushima.  Mae yma drafodaeth wleidyddol o’r pwys dyfnaf ac ehangaf.  A Phlaid Cymru yw’r ddolen wan yn y gadwyn.

Peidiwch â synnu os bydd rhagor am hyn ar y blog.

Gair wrth Bwyllgor Diamond

Yn ben-set, cefais broc i ddweud rhywbeth wrth Bwyllgor Syr Ian Diamond, a fydd yn adrodd ar gyllido prifysgolion yng Nghymru.  Sgrifennais bwt fel hyn:

Mae’n bleser gennyf gyflwyno’r ychydig sylwadau hyn ar dri maes a all ddod o fewn ymchwiliad y Pwyllgor:

1.     Y mudo ’mennydd blynyddol o ysgolion Cymru.  Rwyf wedi tanlinellu difrifwch y ffenomen hon mewn nifer o ysgrifau dros y blynyddoedd, rhai ohonynt wedi eu cynnwys  yn fy nghyfrol Problem Prifysgol a Phapurau Eraill (2003).  Y dyddiau diwethaf hyn dyma leisio canfyddiad nid annhebyg gan Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru (HEFCW), gan Gymdeithas Ddysgedig Cymru a chan ddwy o’r pleidiau gwleidyddol, – y Ceidwadwyr a Phlaid Cymru. Mae eu sylwadau’n amrywio o ran pwyslais, ond ymddengys eu bod oll yn cyfleu’r hanfod fel gwario tua £90 miliwn o bunnau’r flwyddyn ar wneud Cymru’n economaidd a diwylliannol dlotach.

Rhaid i’r feddyginiaeth, os oes un, ddod oddi wrth lywodraeth Cymru.  Ymddengys mai’r dewis yw un ai (a) gosod prawf moddion, fel yr awgryma rhai o’r cyrff a enwyd uchod, neu (b) dilyn  polisi llywodraeth yr Alban.  Yr ail ddewis yw’r unig un cyson â raison d’être Cynulliad Cenedlaethol a llywodraeth Gymreig.   Dan bwysau gan y tair gwrthblaid, bu llywodraeth Lafur y Cynulliad, 2003-7, yn gweithredu am gyfnod byr bolisi o wobrwyo ar raddfa fechan y myfyrwyr hynny o Gymru a ddewisai aros yng Nghymru i astudio;  ond gyda chlymblaid ‘Cymru’n Un’, 2007, dyma gefnu ar yr arbrawf.  Pe buasid wedi cadw ato ac adeiladu arno, mi gredaf y byddem erbyn hyn yn gweld rhai canlyniadau cadarnhaol.

Nid oes gennyf ffigurau i’w hawgrymu, ond dylai’r ysgogiad fod yn amlwg ac yn hael, cynnig na ellir yn hawdd droi trwyn arno.  Nid oes ond un argymhelliad y gall y Pwyllgor ei wneud i bwrpas, a gellir ei roi yn syml:  ‘gwnewch fel y gwna’r Albanwyr’.

2.    Cynnal gwasanaethau traddodiadol ar wahân i ddysgu.  Bu Prifysgol Cymru, ac y mae o hyd cyn belled ag y mae ei hadnoddau’n caniatáu, yn gyfrifol am bedair darpariaeth y byddai bywyd addysgol a diwylliannol Cymru yn ddifrifol dlotach hebddynt: (i) Gwasg Prifysgol Cymru, (ii) Geiriadur Prifysgol Cymru, (iii) Y Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd, (iv) Gregynog.   Mae’r ‘datganiad cefnogaeth’ a ryddhawyd gan Wasg y Brifysgol yn pwysleisio’r angen parhaol yng Nghymru am ‘gyhoeddwr ysgolheigaidd ac iddo gydnabyddiaeth gydwladol’, geiriau na allaf eu hategu’n rhy gryf.  Fel eraill rwyf yn amau’n fawr ddoethineb HEFCW, ac yn methu deall yn iawn ei amcanion, yn tocio cefnogaeth i’r Wasg ac i’r Geiriadur;   gobeithiaf y bydd y Pwyllgor yn ei alw’n llym i gyfrif am hyn.

Y tu ôl i hyn oll mae stori dywyll  y modd y tanseiliwyd y Brifysgol ffederal yn ystod degawd cyntaf y ganrif.  Efallai na bydd y manylion yn hysbys i’r Pwyllgor, nac o ddiddordeb.  Ond gall y gŵyr yr aelodau i’w Chyngor, fis Hydref 2011, benderfynu ildio siarter Prifysgol Cymru a throsglwyddo’r hyn a fyddai ar ôl o’i swyddogaethau, ei hadnoddau a’u breintiau i gorff arall, Prifysgol Cymru: Y Drindod-Dewi Sant (Caerfyrddin a Llanbedr Pont Steffan).  Ni wnaf yn awr ond cofnodi yr hyn y cred llawer o aelodau’r Brifysgol ei fod yn wir, sef fod y penderfyniad hwn yn anghyfansoddiadol ac mai annilys yw popeth sy’n deillio ohono.   Fel petai’n fwriadol  i ddyfnhau’r amheuaeth, mae’r Cyngor a’r Is-ganghellor yn gwrthod rhyddhau’r cofnodion perthnasol ond mewn ffurf eithafol sensoredig.   ‘Ond digon o’r fath wrthuni,’ medd eich Pwyllgor.  Fe fydd cyflwyno achos eto ar y lefel uchaf, a hynny, fel y gobeithia rhai ohonom, yn arwain at ganlyniad amgen. Yn y cyfamser rhaid inni geisio rhagweld trefn newydd ar gyfer cynnal a chryfhau’r ‘gwasanaethau Prifysgol’ traddodiadol.

Ni ddylid byth, byth ildio siarter Prifysgol Cymru. Fel diogelwch pellach i’r ddarpariaeth draddodiadol, dylid ffurfio ‘Cyngor Prifysgolion Cymru’, gan ddwyn ynghyd unwaith eto y pedwar cyn-goleg cyfansoddol, – Aberystwyth, Bangor, Caerdydd ac Abertawe.  (Tipyn o broblem yw perthynas Coleg Dewi Sant, gan ei fod yn y cyfamser wedi ymgyfuno â choleg hyfforddi athrawon, cyn-goleg polytechnig a choleg chweched dosbarth.)  Dylai’r Cyngor hwnnw fod dan ymrwymiad i gefnogi’r pedwar ‘gwasanaeth Prifysgol’, a dylai llywodraeth Cymru, trwy’r Cyngor Cyllido neu’n gyfochrog ag ef, ddarparu a gwarantu cyllid hir-dymor digonol, wedi ei seilio ar amcangyfrif y Cyngor Prifysgolion o’r angen.  Dylai llywodraeth Cymru gyhoeddi hyn fel amcan, a byddai argymhelliad cryf gan y Pwyllgor yn gymorth tuag at hynny.

3.     Cyllido ymchwil yn y Dyniaethau.  Yn ystod y blynyddoedd diweddar derbyniodd rhai cynlluniau ymchwil yng Nghymru gefnogaeth hael gan un ai’r Academi Brydeinig neu Gyngor Ymchwil y Celfyddydau a’r Dyniaethau (AHRC) neu’r ddau ar y cyd. Ond cyfyngir y posibiliadau gan ddiffyg Cyngor Ymchwil Dyniaethau i Gymru. Gallai’r Pwyllgor argymell creu un ai adran Gymreig o’r AHRC neu gorff Cymreig annibynnol.

Goleuni yn yr hwyr ?

Rwyf wedi sgrifennu llawer dros y blynyddoedd am ‘Y Gwaedu Mawr’ o ysgolion Cymru bob mis Medi. Ac ailadrodd unwaith eto yr hyn a ddylai fod yn amlwg, dyma un o’r pethau – os nad yn wir y prif un – a fydd yn sicrhau ein diwedd fel pobl cyn yr êl llawer o flynyddoedd heibio eto.  Hwyrach y caf bellach gorddi llai amdano gan fod tri chorff cyhoeddus yn ddiweddar wedi cymryd y mater mewn llaw.  Tri chorff annisgwyl.

(1)   Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru (HEFCW) yw’r cyntaf. Cwango gwrth-Gymreig yw hwn yn draddodiadol, a hyd at ychydig wythnosau yn ôl roedd yn ymddangos fel petai’n cynnal ei draddodiad drwy benderfynu torri dros bedwar ugain mil o bunnau’r flwyddyn oddi ar gynhaliaeth Geiriadur Prifysgol Cymru.  Ond yn sydyn dyma rybudd ganddo ynghylch y polisi o ariannu myfyrwyr o Gymru yn ddiwahân ble bynnag yr ânt i astudio.   Dyma eiriau ei Brif Weithredwr, Dr. David Blaney, fel y’u dyfynnir gan y BBC: ‘Yng Nghymru mae llawer o gyllid y Cyngor yn awr yn cael ei wario ar gymhorthdal y ffioedd dysgu, a golyga hynny fod llai o arian ar gael yn y sector Cymreig nag sydd yn Lloegr.’   Gall y darllenydd sylwi ar yr hyn y mae Dr. Blaney yn ei ddweud, a’r hyn nad yw yn ei ddweud.

(2)   Ategwyd y pwynt i raddau gan Geidwadwyr Cymru drwy eu llefarydd Addysg, Angela Burns.  Dywedaf ‘i raddau’ gan y gellir dehongli galwad y Ceidwadwyr, nid fel ‘rhowch fantais i’r rhai sy’n aros yng Nghymru’ ond fel ‘rhowch yr un anfantais i bawb’.  Dyma’r geiriau fel y’u dyfynnir yn Y CYMRO (20 Chwefror): ‘Rhaid i weinidogion Llafur wrando ar y galwadau cynyddol o’r sector addysg uwch i ail-ystyried y cymhorthdal ffioedd dysgu fel y gall ein prifysgolion ni gystadlu gyda’r gorau yn y D.U. a thu hwnt mewn ymchwil ac addysgu os ydynt yn derbyn cyllid teg.’

(3)  Yna fe glywyd llais corff a fu’n hynod ddi-lais oddi ar ei sefydlu dair blynedd yn ôl, sef Cymdeithas Ddysgedig Cymru.  Mae fy nisgrifiad i o’r corff hwn mor dda fel fy mod am ei ailadrodd unwaith yn rhagor: ‘casgliad gorau’r byd o brif awduron y broblem’.  Ond meddai mewn datganiad y tro hwn, ‘mae’r drefn bresennol o gyllido myfyrwyr o Gymru yn anghynaladwy ac yn niweidiol i ragolygon y sector.  Rhaid wrth newid buan.’ Adroddir mai’r polisi y mae am ei argymell yw cyflwyno prawf moddion gan gefnogi’r myfyrwyr yn unig lle mae’r angen mwyaf.  Nid dyma’r ateb, ond o leiaf mae yma ddangos rhyw gydnabod fod  problem.

Prifysgolion Cymru’n clywed yr esgid yn gwasgu sydd y tu ôl i’r tair galwad hyn.  Rheswm gwahanol fu gan yr hen G.A. wrth wyntyllu’r mater dros y blynyddoedd, ond ’tae waeth am y tro os deffroir rhyw ymwybyddiaeth. A dyfynnu’r CYMRO eto, ‘Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi y bydd adolygiad o drefniadau cyllido addysg uwch a chyllid myfyrwyr yng Nghymru yn dechrau yn y gwanwyn.’  Disgwylir adroddiad ym Medi 2016. Os bydd llywodraeth Cymru y pryd hynny o ddifrif ynghylch yr unig beth a rydd bwrpas a chyfiawnhad i’w bodolaeth hi ei hun ac i’r Cynulliad, sef adeiladu, cryfhau ac atgyfnerthu bywyd Cymru ym mhob gwedd ac ym mhob dull a modd posibl, bydd yn cyhoeddi’n glir bolisi o roi mantais ariannol hael, amlwg ac anwadadwy i’r disgyblion hynny sy’n dewis astudio yng Nghymru.

Ers 20 Chwefror  gwelir ymdriniaeth ddigon adeiladol â hyn ar wefan DAILY WALES, heb ddim o’r hen lol am ‘ehangu gorwelion’ a ‘pheidio bod yn gul’.  Yn wir mae’n anodd osgoi’r argraff mai gan y Cymry Cymraeg, dros y blynyddoedd, y clywir y mantras hyn. Mae’r rheswm yn amlwg:  nid oes ar y di-Gymraeg ‘isio bod yn Sais’ i’r un graddau, oherwydd maent eisoes yn Saeson yn ôl un diffiniad – a’r diffiniad traddodiadol – o’r gair. A dychwelyd at hen bregeth gennyf : nid oes a wnelwyf o gwbl â chymhellion unigolion; nid wyf erioed wedi dweud wrth neb, ‘paid â mynd’ nac ychwaith wedi siarsio neb i ddod yn ôl. Os yw’r dewis wedi ei wneud, dyna ni.  Fel yr wyf wedi dweud yn ddigon aml, mae a wnelom yn hytrach â ffenomen gymdeithasol – ie seicolegol hefyd – ar draws cenhedlaeth a dosbarth.   Bron na ddywedem mai y rheol yw, po amlycaf y rhieni yn y bywyd Cymraeg a pho drymaf eu dibyniaeth ar yr iaith, pellaf yn y byd y sgidadla – neu, a dyfynnu hen jôc W.J. Gruffydd, y sgideidl – eu plant.  Ac am mai problem gymdeithasegol ydyw, ateb gwrthrychol neu amhersonol sydd iddi.  A’r allwedd i’r ateb yw pres.

Gan ei bod hi’n llawer rhy hawdd ail-ysgrifennu hanes, gadewch inni ein hatgoffa’n hunain o ddwy ffaith. (a) Yn 2005 fe orfodwyd y Llywodraeth Lafur gan bwysau’r tair gwrthblaid (Ceidwadwyr, Democratiaid Rhyddfrydol a Phlaid Cymru) i gynnig rhywfaint  o fantais ariannol i’r myfyrwyr a oedd am  aros yng Nghymru.  Daeth arwyddion bychain fod hyn yn dechrau gweithio.  (b) Erbyn ffurfio llywodraeth Cymru’n Un yn 2007 yr oedd adroddiad wedi ei gyflwyno gan yr Athro Merfyn Jones (cynghorwr y llywodraeth ar addysg uwch, ac yn ddiweddarach cadeirydd y Coleg Cymraeg Cenedlaethol) yn argymell terfynu’r ychydig fantais a rhoi’r arian i bob myfyriwr o Gymru yn ddiwahân. Wrth ymuno â’r llywodraeth glymblaid, trodd Plaid Cymru yn ei charn a chyd-fynd â’r polisi newydd.

Bellach dyma’r gwirionedd amlwg wedi ei tharo hithau unwaith eto, ein bod yn rhawio £90 miliwn o arian allan o Gymru bob blwyddyn er mwyn hyrwyddo’r trai ar ein hymennydd ein hunain. Fel y gofynnodd un cyfrannwr ar DAILY WALES, pa wlad yn ei hiawn bwyll a fyddai’n gwneud hyn?   Yn sicr nid yr Alban. Gan ddechrau â phapur trafod yn Hydref 2012 dyma’r Blaid yn closio’n ôl at yr hyn a fu’n bolisi ganddi a’r hyn na all beidio bod yn bolisi i genedlaetholwr.  A rhai dyddiau’n ôl datganodd Simon Thomas, ei llefarydd ar Addysg, fod y drefn bresennol ‘yn edrych yn llai a llai cynaladwy’.

Syr Ian Diamond, Is-ganghellor Prifysgol Aberdeen, a fydd yn llunio’r adroddiad a ddisgwylir gan y llywodraeth.  A yw’n debyg o ddweud wrth y Cymry, ‘gwnewch fel y gwnawn ni yn yr Alban’, amser a ddengys. Ni allwn gymryd fod academwr yn yr Alban yn genedlaetholwr; y gwrthwyneb sydd debycaf o fod yn wir. Ond ni wn i ddim am Syr Ian.

Mae lled-edifeirwch Plaid Cymru i’w groesawu, a gobeithio y daw rhyw ddaioni, er yn anuniongyrchol efallai,  o alwadau’r tri chorff annhebygol uchod.

Colli John Rowlands

Ar sawdl colledion eraill, trist iawn fu deall heddiw am farw John Rowlands.  Gan wybod y daw eraill i sôn yn werthfawrogol am ei waith fel athro ac awdur, mi garwn i alw i gof gyfraniad gan John nas cofir bob amser efallai, sef y cychwyniad a roddodd i hwrdd o newyddiadura Cymraeg brwd drwy’r colegau.  Gwnaf hynny drwy ddyfynnu hanesyn, fel yr adroddais ef mewn ysgrif yn BARN ryw ddwy flynedd yn ôl.  Ysgogiad yr ysgrif oedd arddangosfa ym Mhrifysgol Bangor ar ymgyrchoedd a gweithgarwch Cymraeg yn y Coleg (fel yr oedd bryd hynny) yn y 1960au:

“Yn ystod yr un blynyddoedd, dyweder 1961-5, yr oedd wyth o gyhoeddiadau, Cymraeg a Saesneg, yn ymddangos o blith myfyrwyr y coleg, a’u nifer bryd hynny tua 1,500. Asgwrn cynnen parhaus drwy’r blynyddoedd cyn hynny oedd faint o’r naill iaith ac o’r llall a ddylai fod, yn arbennig yn y cylchgrawn llenyddol Omnibus a’r papur pythefnosol Forecast. Hanner yn hanner oedd Omnibus, y Cymry weithiau’n cael trafferth llenwi eu hanner hwy, ond hynny’n ormod gan rai o’r di-Gymraeg. Un tudalen allan o wyth oedd yn Forecast, digon i roi iddo’r isdeitl ‘a’r Dyfodol’, ond weithiau dim llawer mwy. Yr oedd golygyddion gwir alluog yn dal i fethu cael cyfranwyr ar gyfer y tudalen, a’r Saeson yn dal i gwyno bod honno i mewn o gwbl. Yng ngwanwyn 1960 ymwahanodd Omnibus yn ddau gylchgrawn derbyniol iawn, un ym mhob iaith, y Spectrum Saesneg a’r Ffenics Cymraeg. John Rowlands oedd sylfaenydd a golygydd Ffenics, ni chredaf iddo gael anhawster i’w lenwi, ac yr oedd pawb o’r ddeutu yn hapus iawn ar y canlyniad.  Wedi’r llwyddiant hwn yr oedd John yn barod ar gyfer rhywbeth mwy.

“Cofiaf yn glir iawn y noson, yng ngwanwyn 1960. Yr oedd criw bach ohonom, Cymry Neuadd Reichel, wedi ymgasglu yn ystafell Bedwyr Lewis Jones, tiwtor yn y neuadd, newydd ddechrau y sesiwn hwnnw  ar ei waith fel darlithydd yn Adran y Gymraeg. Sgwrsio am hyn a’r llall. Yn sydyn o dan y drws daeth copi o Forecast, rhywun yn ei ddosbarthu felly i’r tanysgrifwyr. Bwriodd Bedwyr olwg arno, gan chwilio i ddechrau am y dudalen Gymraeg. Yn y rhifyn hwnnw yr oedd hi wedi mynd i lawr i … un eitem! Dau englyn oedd yr eitem, a’r teitl ‘Poem’ uwch eu pennau. Ffrwydrodd Bedwyr, fel y gwelais ef yn gwneud ar achlysuron eraill; rhwygodd y papur yn dipiau a’i daflu i’r bin sbwriel. Dyna gyrraedd rhyw derfyn. Y tymor wedyn cyhoeddodd John Rowlands y byddai’r Dyfodol yn cychwyn fel papur cwbl Gymraeg, annibynnol, wyth tudalen. Gwahoddodd Philip Wyn Jones, Bleddyn Davies a minnau i’w helpu, ac ymddangosodd y rhifyn cyntaf fis Ionawr 1961. Ni chafwyd unrhyw drafferth llenwi’r papur ag eitemau o bob math, aeth yn fwy o faint, ac o fewn rhyw flwyddyn yr oedd y gwerthiant tua mil a hanner, diolch i danysgrifiadau cynfyfyrwyr a pheth diddordeb gan y cyhoedd hefyd. … Cyn bo hir gwelwyd yr un datblygiad yn Aberystwyth pan ymwahanodd Llais y Lli oddi wrth y Courier Saesneg-yn-bennaf a dod yn bapur pur radicalaidd a fu mewn helynt gyda’r awdurdodau fwy nag unwaith.”

Braint a hyfrydwch fu cael cydweithio â John Rowlands yn y symudiad arloesol hwn, enghraifft o’i benderfyniad tawel a’i weithredu dibetrus. Estynnaf gydymdeimlad a dymuniadau da i Luned a’r teulu.

Colli Meredydd Evans

Yr oedd Mered mewn oedran teg. Gwyddem ei fod yn wael iawn ers rhai dyddiau.  Serch hynny chwithdod mawr fu clywed heno am ei golli. Ysgytwad hefyd.  Hyn yn arbennig oherwydd ei gefnogaeth bersonol ddiysgog mewn sawl mater. Gwn y bydd llawer yn rhannu’r union deimlad.

Cafodd fywyd llawn, lliwgar ac amrywiol. O’r Co-Op yn Ffestiniog daeth yn fyfyriwr disglair mewn athroniaeth. Bu’n aelod o staff Y Cymro, yn diwtor yng Ngholeg Harlech, yn ddarlithydd ac ymchwilydd mewn dwy o brifysgolion America. Wedi dychwelyd i Gymru bwriodd ddau gyfnod fel darlithydd allanol yng ngholegau’r Brifysgol, a rhwng y ddau, tymor llwyddiannus iawn fel cynhyrchydd yn y BBC.  Creodd nifer o raglenni yn y traddodiad gorau o gyfuno difyrrwch a sylwedd, ac yn anad un dim efallai gosododd seiliau’r mudiad canu poblogaidd Cymraeg y mae’n rhaid ei gyfrif yn un o brif lwyddiannau’r hanner canrif diwethaf.   Parhaodd ei frwdfrydedd dros ei briod bwnc academaidd, a bu’n dŵr o nerth dros y blynyddoedd i Adran Athronyddol Urdd y Graddedigion.  Yn gyfochrog parhaodd ei ymchwil aruthrol i hanes ein caneuon gwerin, gan eu perfformio er addysg a mwynhad difesur. Ddechrau’r 1970au ef fu ysgogydd cychwynnol sefydlu Y Dinesydd yng Nghaerdydd, y papur bro cyntaf. Dyna egin pren deiliog arall.

Wedi gweithio oddi mewn i fwy nag un sefydliad yng Nghymru, gwelai Mered yn glir iawn rai o’u cyfyngiadau a’u methiannau, a daeth yn fwy a mwy o ymgyrchydd, yn fewnol ac allanol.  Yn ystod y blynyddoedd diweddar bu’n llywydd Cylch yr Iaith, mudiad bychan a fu ac sydd eto yn mentro i feysydd lle na throedia pawb.  Ymgyrchu diball Cylch yr Iaith a gadwodd fater y Coleg Cymraeg Ffederal ar yr agenda wleidyddol am dair blynedd ar ddeg, gan sicrhau yn y diwedd greu ‘y Coleg Cymraeg Cenedlaethol’ fel y gelwir ef bellach.  Bydded i bawb sydd mewn unrhyw fath o gysylltiad ag ef gofio hyn.

Ie, un o gewri ein hoes oedd Mered, heb rithyn o amheuaeth.  Safai ar wahân i dyrfa’r hunangeiswyr digywilydd. Tra bydd Cymry fe erys ffrwyth ei waith. Cawn hefyd ddal i wrando ar Driawd y Buarth, Mari Fach, yr Hen Feic Peni-ffardding.   A Charol y Blwch.

O’r tŷ hwn yr ydym am fod ymhlith y lliaws a fydd am estyn cydymdeimlad a dymuniadau da i Phyllis, Luned a’r teulu.

Unwaith eto, beth yw’r neges?

Unwaith yn rhagor dyma’r ddau doriad o Seren, papur Saesneg myfyrwyr Bangor, a’r tro hwn rhoddais ychydig danlinellu yn y naill a’r llall.

Wedi darllen y frawddeg wedi ei thanlinellu mewn GWYRDD yn y toriad cyntaf, hwyrach yr hoffech fwrw golwg ar flog Jac o’ the North, 18 Chwefror, ac yna’r ddolen oddi yno i flog 26 Ionawr.  Fe ddywed Jac bethau gwir a phwysig am ymyrraeth myfyrwyr mewn gwleidyddiaeth leol, a hefyd am ddylanwad yr N.U.S., magwrfa draddodiadol i wleidyddion Llafur.

Wedyn yr ail doriad.  Unwaith eto, beth yw neges y frawddeg wedi ei thanlinellu mewn COCH ?  Gadawaf y cwestiwn ar fwrdd Plaid Cymru, rhanbarth Arfon.

Beth yw’r neges?

Dychwelwn heddiw at bwnc 9 a 29 Ionawr.  Dyma ddwy ysgrif o rifyn mis Rhagfyr 2014 o Seren, papur Saesneg myfyrwyr Bangor.  Mae’r gyntaf, ‘General Election 2015′ yn waith Rhys Taylor, Llywydd Undeb Myfyrwyr y Brifysgol (nid UMCB, ond ‘yr undeb mawr’ neu ‘yr undeb Saesneg’ fel y byddwn yn ei alw weithiau).   Adroddiad gan rywun o staff y papur yw’r ail, ac mae’n dyfynnu Mr. Taylor.

Cyn i mi ddweud dim byd, dyma wahodd y darllenwyr i ymateb.

Beth yw neges y ddwy ysgrif i chi?

Rwy’n addo cymeradwyo pob ateb a ddaw i mewn.

Stori Fer : ’Co ni off !

NODYN.   Bydd rhai o’r darllenwyr efallai yn cofio rhai o’r cymeriadau hyn yn y storïau ‘So Ni Gallu’ (Camu’n Ôl a Storïau Eraill),  ‘Olav Drö’ (archif Ionawr 2013, neu Tu Chwith, Cyfrol 38) a ‘Gwthio’r Ffiniau’ (archif Mehefin 2012, neu Tu Chwith, Cyfrol 39)

*     *     *

Ie, go drist, e-bost yr hen Lwyd Llwyd.  Finnau heb glywed fawr ddim gan neb o’r hen gyfeillion oddi ar y Chwalfa Fawr.  Fy e-gyfeiriad i ar flaen y rhestr, wedyn …

brewys.huws@alltudiaeth.co.uk, pebr.huws@disberod.com, glesni.llwyd@difancoll.com, marimwydrag@ebargofiant.co.cn, dai.dw-lal@caethglud.com,  dicibachdwl@afonydd.babel.org, twm.teiliwr@gonewithwind.co. wiliwallgo@fladifostoc.com, tal.fychan@pen_draw_byd.org, padi.pwdryn@dinabman.ac.nz, sgotjolpyn@malvinas.org, janisjolpan@finisterre.co.fr, ab.dwl@khyber.co.ind, ab.dylach@pegwn-y-de.com, owen2funud@rorkesdrift.co.sa, heulwen.het@tombstone.com, wil.waterloo@elba.com
Hen gyfeillion oll,

Eich cyfarch ar ôl ysbaid go hir. Gobeithio eich bod oll yn ffynnu.  Efallai y bydd yn chwith gennych dderbyn fy newydd heddiw.

Swm a sylwedd y cyfan, a thrist i mi yw gorfod wynebu’r posibilrwydd hwn, yw bod ein hantur fawr yn fethiant.  Dyna fy mhrofiad i o leiaf.  Bu inni weithredu mewn ffydd.  Codi’r hen wlad oedd ein nod. Ond rywfodd …

Wrth ddarllen y geiriau daw rhyw lwmp i’m gwddf innau, ac nid wy’n gweld y llinellau yn glir iawn. Nid yr hen Lwyd Llwyd, llawn aidd a gweledigaeth mo hwn.  A ble mae syniadau disglair a chefnogaeth ddi-ffael Llinos Llwyd, ei briod?  Yr antur wedi methu, ai e?  A dyma fy meddwl yn mynd yn ôl at ei dechrau …

Cael rhyw lymaid yr oeddem, y criw arferol, a helpu achos yr hen Wil Waterloo.  A’r sgwrs yn troi, fel mor aml y dyddiau hyn, at y methiannau a’r rhwystredigaethau.  Yr ystadegau iaith felltith, fel y gallwch feddwl. Colli Ceredigion ac Ystrad Tywi o Gymru Cunedda. Brad Y Byd.  Y Sianel. Radio Cymru. Pontio. ‘Pawb â’i Farn’.  I rai ohonom, dinistr Prifysgol Cymru.  Dyfodol ymbelydrol Môn. Trident i Aberdaugleddau.  Huw Lewis yn Weinidog Addysg.  Bois bach, pwy feddyliai y byddai hi’n dod i hyn?

Rhai ohonom yn dwyn i gof ein cynigion dewr yn y gorffennol, fel llwyddiant byrhoedlog y gyfres Olav Drö, a’m tymor anogoneddus innau fel Prif Weinidog Cymru.  Ac roedd hi’n bryd bellach inni ailystyried o ddifri. A phenderfynu, a dewis.  Rhoi’r gif-yp honno y mae’r Cymry’n dueddol i’w rhoi? Ynteu rhoi un cynnig arall?

‘Thâl hi ddim fel hyn, wyddoch chi bois,’ meddai Brewys.

‘Na, ’deith hi ddim ymlaen fel hyn,’ meddai Pebr, mewn llwyr gydsyniad â’i efaill fel bob amser.

‘Dyna ydw inna wedi dod i deimlo,’ meddai Llinos Llwyd.  ‘Mae’n rhaid gwneud rhywbeth, rhywbeth gwahanol …’

‘Rhywbeth drastig,’ meddai Glesni Llwyd.

Ac wedi rhai munudau o ddwys ddistawrwydd dywedodd Brewys air eto.

‘Rhaid inni i gyd addunedu …’

‘Iawn, ond addunedu be, Brewys?’ gofynnais innau.  ‘Rydan ni wedi cael Adduned yr Urdd. A doedd ’na ddim rhyw Adduned Cymru rywle tua’r colegau ’na, deudwch?’

‘Rhywbeth mwy sylfaenol,’ meddai Brewys.

‘Rydw i’n meddwl,’ meddai Pebr, dehonglwr meddwl ei frawd unwaith yn rhagor, ‘mai’r hyn sy gan ’y mrawd ydi addunedu i fod yn well Cymry, yn Gymry mwy –  be ddeuda’ i? – mwy trwyadl, ym mhob dull a modd.’

‘Hm, ia,’ meddai Glesni. ‘Ond sut?  Dyna ydi’r cwestiwn.’

‘Sut fath o Gymro,’ meddai Brewys yn araf a meddylgar, ‘ydi’r Cymro gorau?  Does ’na ddim rhyw ddihareb, ’dwch?’

‘Efalla dydi hi ddim yn ddihareb,’ meddai Pebr, ‘ond mae’na ddywediad. Gorau Cymro …’

‘Cymro oddi cartref,’ gorffennodd amryw ohonom y llinell.

Prynodd Owen Dau Funud rownd. Yna aethom yn ôl at ystyr y geiriau.

‘Meddyliwch chi rŵan,’ meddai Owen. ‘Dyna ichi fi yn byw yng Nghwmadda.  Taswn i’n picio i lawr i Aberadda  – i nôl tipyn o neges o Tesco, ddywedwn ni – mi faswn oddi cartra. Faswn i’n well Cymro nes down i adra wedyn?  Fel’na mae hi’n gweithio?’

‘Neu,’ meddai Glesni, yn mynd yn fanylach, ‘tasat ti’n picio i drws nesa?’

Gelwais i gof fy mhrofiad fy hun, ac rwy’n meddwl i rai eraill wneud yr un modd. ‘Na, wyddoch chi,’ meddwn i, ‘alla’ i ddim cofio bod yn fwy gwladgarol, yn fwy teyrngar, yn gynhesach tuag at Gymru wrth fynd i drws nesa, nac wrth fynd i Tesco a deud y gwir.’

Tueddai pawb i gytuno.

‘Beth am fynd i Blacpwl?’ gofynnodd Mari Mwydrag, a oedd wedi treulio tair noson yn y Gresham efo trip Seren Arian.

‘Na,’ meddai Llwyd yn ddifrifol, ac fel petai wedi llwydo yn ei wedd.  ‘Mynd ar wyliau oedd hynny.  Silfar Star Holides. Be mae’r dywediad yn feddwl ydi byw tu allan i Gymru. Yn barhaol. Gadael Cymru. Mynd. Peidio dŵad yn ôl.’

‘Ew, ia wir?’ meddai ambell un.

‘Tybad?’ meddai ambell un arall.

‘Ydi hynna’n golygu,’  gofynnodd Mari, ‘jest croesi Clawdd Offa, a dyna fo?   Deudwch chi rŵan ’mod i’n byw … ym Mhenarlâg, smalio.  Rydw i’n codi ’mhac a mudo i Gaer, jest i lawr y lôn.  Ydw i’n well Cymraes wedyn?’

‘Dyna mae’r dywediad yn ’i ddeud,’ meddai Llwyd.

‘Ond daliwch arni rŵan,’ meddai Dici Bach Dwl (nad oedd yn arfer dweud llawer fel rheol).  ‘Ydi hyn yn wir am bob cenedl?   Oes ’na ddywediad, er enghraifft, “gorau Zimbabwead, Zimbabwead oddi cartref”?’

‘Cwestiwn da, Dici,’ meddai Glesni.  ‘Neu, a chymryd enghraifft nes aton ni, beth am “gorau Sais”?   Ydi Sais sy’n byw oddi cartref  – yng Nghymru, dwedwch – yn well Sais?’

‘Yn ôl y Ddeddf Uno,’ meddai Pebr (a fu unwaith yn astudio’r Gyfraith yn Aberystwyth), ‘mae Cymru’n rhan o Loegr.  Felly, yn dechnegol, dydi Sais yng Nghymru ddim oddi cartref.  Dyna fy nehongliad i beth bynnag.’

Cwestiwn dyrys, ac ni allai neb ohonom ei ateb yn foddhaol.

‘Last ordors,’ galwodd Wil. Ac mewn dwfn fyfyrdod am ystyr y dywediad y bu inni wahanu y noson honno, gan gytuno i gyfarfod yn fuan eto ar ôl inni droi yn ein meddyliau ei ymhlygiadau oll.

Criw difrifddwys a ymgasglodd yn y Waterloo ymhen ychydig nosweithiau.  Doedd dim osgoi ar y casgliad, ond gallaf feddwl fod ei ystyr yn galed i rai ohonom fel i minnau. Rhyw hen linellau a phenillion yn troi yn fy meddwl o hyd …

Mab y mynydd ydwyf innau …

Wrth ganu’n iach i Feirion (neu i Arfon, neu beth bynnag).
Os yw fy llais yn llon,
Yn sŵn ei hen alawon,
O, y pigyn sy dan fy mron!

Newidiais ar wan adeg
Wlad iawn Geredigiawn deg,
Lle mae iechyd byd yn byw,
Diboen, a gorhoen gwiwryw …

Dychwel i’r wlad lle bu fy nhadau,
Bwrw enwog oes heb ry nac eisiau
Ym Môn araul, a man orau yw hon,
Llawen ei dynion a llawn doniau …

Mae calon Cymro fel y trai
Yn siŵr o ddod yn ôl …

Mae’r llong yn y porth yn disgwyl amdanaf,
O gwae imi feddwl dy adael erioed …

O, na ddeuai chwa i’m suo
O Garn Fadryn ddistaw, bell …

Fel hyn bu farw’r llencyn teg
Cyn cyrraedd pedair blwydd ar ddeg,
Oddi wrth ei fam, led moroedd draw
Heb obaith mwy cael ysgwyd llaw …

Gwae fi na chawn enwi nod,
Ardd wen, i orwedd ynod …

Nico annwl, ei di drosta’ i …?

Er mor beraidd yw ei miwsig
Ac mor hyfryd yw ei chân.
Codai hiraeth yn fy nghalon
Am fy annwyl Gymru lân …

O, bydd glaswellt dros fy llwybrau i gyd
Cyn delwyf i Gymru’n ôl.

Anfon lythyr, Deio bach.

Magwyd fi ar ei bron,
Ces fy siglo yn ei chrud …

We’ll kiss away each hour of hiraeth
When yew come ’ome again to Wales.

Ai oddi cartref pawb … ?  Dic doc, dic doc.

Ac yn wir fe drawodd rhywun bwt o gân:

O-O-O-O-O-O,
Biti na faswn i dipyn nes ati hi,
Anodd yw cadw mor bell …

Ond meddai rhywun arall,  ‘Ia, ond cofiwch chi sut mae hi’n mynd ymlaen:

Ond wrth ei cholli mi welaf ei gwerth hi
A dysgu ei charu yn well …’

‘Gwir wyddoch chi,’‘ meddai rhywun arall eto:

‘Mae’n werth troi’n alltud ambell dro
A mynd o Gymru fach ymhell,
Er mwyn cael dod i Gymru’n ôl
A dysgu caru Cymru’n well.’

‘Does ’na ddim “ambell dro”,’ meddai Llwyd yn ddifrifol. ‘Does ’na ddim “dod  i Gymru’n ôl”.  Unwaith rydan ni’n mynd, dyna hi. Cau’r siop. Darfod. Kaputt.  Fedar Gorau Cymro ddim byw yng Nghymru.  Oddi cartref mae Gorau Cymro.  Dyna fo. Dyna ystyr y dywediad.’

Brewys a roddodd mewn geiriau wedyn, ar ein rhan ni oll, y casgliad caled, anodd i’w osgoi.  ‘Os ydan ni, hogia bach, am wir adnewyddu Cymru, am achub Cymru, am godi’r hen wlad ar ei thraed, does ond un peth inni ’i wneud, welwch chi …’

Ac i ran Pebr, fel arfer, y syrthiodd cwblhau rhediad meddwl ei frawd.  ‘Mynd,’ meddai Pebr.  ‘Mynd. Madael. Byw yn rhywle arall. Yn barhaol. Peidio dod yn ôl. Byth. Gorau Cymro. Dydi Cymro ail orau yn dda i ddim. A Chymry ail orau ydan ni wedi bod yr holl flynyddoedd.’

‘A’r holl genedlaethau,’ ychwanegodd Brewys.

Oedd, roedd angen ewyllys gref a phenderfyniad diwyro i roi mewn grym ymhlygiadau’r canfyddiad.  Ond roeddem yn cytuno, ‘wedi rhoi llaw ar gorn yr arad …’, er nad oedd y rhan fwyaf ohonom wedi gweld arad erioed.  A peth arall, doedd ddiben yn y byd i ni, griw bach o ryw saith neu wyth, weithredu ar y penderfyniad.  Roedd raid argyhoeddi cannoedd o filoedd o’n cyd-Gymry, Cymraeg a di-Gymraeg. Roedd raid i’r peth dyfu’n fudiad mawr, torfol, anorchfygol drwy Gymru, – mudiad i ymfudo’n derfynol o Gymru a thrigo mewn gwlad neu wledydd estronol, yng nghanol coedwig werdd, lle treigla’r Caveri, dowch i’r Americâ, draw draw yn China neu beth bynnag, unrhyw fan ond Cymru, er mwyn inni fod yn well Cymry, y math gorau o Gymry, er mwyn codi’r hen wlad yn ei hôl.

‘Fasa Cwm Hyfryd yn iawn?’ holodd Owen  yn ddiniwed.

‘Hm.  Na, go brin.’ dyfarnodd Brewys. ‘Rhy debyg i’r Hen Wlad.’

‘Beth am y Gaiman?’

‘Beunos Eurus fasa saffa,’ meddai Pebr.

‘Wel ia,’ meddai Llinos Llwyd, ‘dyna ichi Lleucu ni.’

A gwir y gair.  Roedd Lleucu, merch Llwyd a Llinos Llwyd, yn byw ym mhrifddinas Ariannin ers rhai blynyddoedd ac wedi newid ei henw yn Evita Llwyd de Pampas-Gonzales.  Ac roedd ei brawd, John Ceiriog Llwyd, yn byw ym Manceinion.  A’i brawd arall, Goronwy Owen Llwyd, yn byw yn Virginia, U.D.A.  Dyna un peth oedd yn gwneud y penderfyniad mawr ychydig yn haws.  Gan ein bod ni bron i gyd yn Gymry brwd (pst, pst, am reswm da, sef ein bod yn ddibynnol iawn mewn gwahanol ffyrdd ar y Gymraeg) roedd ein plant bron i gyd wedi mynd, wedi torri’r hen linyn bogail. Gallaf ddianc rhag hon. Ac os gallen nhw, fe allem ninnau hefyd, y to heb fod mor ifanc.

Ond wrth gwrs, cyllid. Pres, pres. I genhadu, i esbonio’r weledigaeth, i adeiladu mudiad mawr drwy Gymru gyfan. Fel mudiadau allfudo Oes Victoria, ond yn llawer iawn mwy, yn cwmpasu’r holl Gymry, fel na byddai yr un Cymro yng Nghymru’n aros, ond pawb mewn mannau eraill yn bod y math gorau o Gymry.  Ac yn naturiol, trodd meddyliau pawb at yr un dyn, Tal Fychan.  A fyddai greddf wladgarol Tal yn ddigon cynnes y tro hwn eto i gefnogi’r antur fawr derfynol?  Ychydig drafodaeth, ac fe ddaeth Tal i weld rhesymeg y peth; fe gyfrannodd yn hael, ac yn wir fe gyhoeddodd mai ei ddewis le ef ei hun i fod yn Orau Cymro oedd Las Vegas. ‘Cofia ni at Tom Jones,’ meddai Dici Bach Dwl.

Felly, chwedl yr hen Tommo yn nyddiau Radio Cymru ers talwm, ’Co ni off !

Do, fe lwyddodd y mudiad yn ysgubol. Fel y mudiad arall hwnnw, ‘Dim Byd’, flynyddoedd ynghynt. Fe argyhoeddwyd y werin a’r miloedd a’r Dosbarth Canol Cymraeg, a dyma gychwyn ar yr Exodus … ond y ffordd arall wrth gwrs, os ydach chi’n dallt.  Finnau’n meddwl weithiau wrth bacio fy mhethau, fel hyn y byddai Moses wedi teimlo tasa fo wedi cerdded wysg ei gefn am ddeugain mlynedd drwy’r anialwch.  Ddaeth cerbydau Ffaro ddim i geisio’n rhwystro ni; yn wir fe gawsom bob help a rhwyddineb ac anogaeth garedig gan gannoedd o filoedd o Saeson i wneud ein hymadawiad yn rhwydd ac esmwyth.  Gwerthwyr tai Cymru yn dda iawn wrthym hefyd, chware teg.  Yr ochr arall, doedd pethau ddim mor hawdd:   gorfod prynu neu rentu tai yn Lloegr neu ble bynnag am brisiau llawer uwch, cael gwaith, weithiau dysgu ieithoedd newydd.  Dyna ichi fi. Allwn i ddim fforddio tŷ.  Chefais i ddim gwaith. Dyma fi’n byw mewn hostel i’r digartref ar gwr Wolverhampton, a’r cwbl o’m heiddo mewn bag plastig du: crys i’w newid, dau drôns, brws dannedd, a’m cyfrifiadur bach rhag ofn y daw ambell neges oddi wrth yr hen ffrindiau, fel y daeth erbyn hyn oddi wrth Llwyd Llwyd.  Ond waeth heb â chwyno. Dyna oedd y penderfyniad. Dyna oedd y polisi. Y cyfan er mwyn bod yn well Cymry. Codi’r hen wlad.  Bob nos cyn mynd i ’ngwely byddaf yn canu ‘Yma o hyd’, oblegid yma bydda’ i bellach, (a) yn ehangu fy ngorwelion,  a (b) yn cenhadu dros Gymru. A’r lleill yn yr hostel yn sbïo’n syn arna’ i ac yn pwyntio at eu pennau.

Fe gafodd Wil gwsmer i’r Waterloo yn syth, rhyw filiwnêr o  Rwsia.  Ninnau dros y blynyddoedd wedi cyfrannu digon at achos Wil fel y gallodd ymddeol a mynd i fyw ar ei bres yn Elba.  Mi glywais mai ‘Borodino’ ydi enw’r hen dŷ tafarn heddiw.

Ac fel’na, i bob pwrpas, fe adawyd Cymru’n wag. Yn wag o bob sefydliad, pob  gweithgarwch, pob amlygiad o ddiwylliant.  Dim pobl, felly dim Pobl y Cwm.  Dim Rownd a Rownd. Dim Caniadaeth y Cysegr.  Dechrau Canu a Dechrau Canmol wedi darfod. Dim Traws Cambria na Moto Coch. Dim Eco’r Wyddfa na Glo Mân na Blewyn Glas na Pentigili na Nene.  Dim Tu Chwith na Baner Newydd na Chymro na Barddas na Barn na Fferm a Thyddyn. Dim Cymdeithas y Gwartheg Duon Cymreig.  Dim Undeb Amaethwyr Cymru. Dim Cerddorfa Genedlaethol Ieuenctid Cymru. Dim Comisiynydd Iaith, dim Mentrau Iaith, dim Cylch yr Iaith, dim Cymdeithas yr Iaith. Dim Dyfodol i’r Iaith.  Dim Eos. Dim Gŵyl Gerdd Dant. Dim Cân i Gymru. Dim sgetsus Ffermwyr Ifainc. Dim Bedwen Lyfrau.  Dim Gŵyl Ddwynwen.  Dim Gregynog. Dim Cymunedau’n Gyntaf.  Dim Canolfan Ysgrifennu Tŷ Newydd. Dim Eisteddfod yr Urdd (Cylch, Sir na Chenedlaethol).  Dim Syr IfanC. Dim Gorsedd y Beirdd na Gorsedd Powys na Gorsedd  Môn. Dim Glan Llyn na Llangrannog. Dim Mr Urdd nac Urdd Gwyrdd. Dim Sali Mali. Sim Dewin Dwl. Dim Siop y Pethe na Siop y Siswrn na Siop yr Hen Bost.  Dim Awen Meirion na Llên Llŷn. Dim Amgueddfa Hen Gapel John Hughes Pontrobert. Dim Plygien Fawr Llanfihangel-yng-Ngwynfa.  Dim Amcan Un. Nac Amcan Dau. Dim Amcan o gwbl a dweud y gwir. Dim Priodasau Nant Gwrtheyrn. Dim Cyfeillion Ellis Wynne. Dim Sioe Llanelwedd (Haf na Gaeaf).  Dim Eisteddfodau Teulu James Pantyfedwen. Dim Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Caerdydd.  Dim Neuadd Pantycelyn. Dim Planet na Poetry Wales na Welsh Writing in English.  Dim Western Mail, gan nad oes dim Cymry i ddarllen ymosodiadau arnyn eu hunain ynddo bob dydd.  Dim Daily Post, gan nad oes dim Cymru i edrych bob bore ydyn nhw’u hunain wedi  marw. Dim Golwg 360.  Dim Cymdeithas y Cymod. Dim Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig.  Dim Dolen Cymru-Lesotho.  Dim Cymdeithas Cymru-Cuba. Dim teithiau cerdded Cymdeithas Edward Llwyd. Dim Ffair Lyfrau Cymdeithas Bob Owen. Dim Coleg Cymraeg Cenedlaethol. Dim Prifysgol Cymru:  y Drindod Dewi Sant Metropolitan Abertawe Coleg Ceredigion.  Dim Sain Ffagan na Sain Tathan. Dim Llyfrgell Genedlaethol Cymru.  Dim Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru.  Dim Sefydliad Materion Cymreig. Dim Fforwm Hanes Cymru. Dim Cymdeithas Emynau Cymru. Dim Mercator. Dim Sgiliaith.  Dim Hunaniaith. Dim Estyn. Dim Hybu Cig Cymru.  Dim Cyngor Llyfrau. Dim Lolfa na Gwasg Gomer na Gwasg Carreg Gwalch. Dim UCAC na MYM na RhAG na CBAC na CYDAG na CCAUC nac UMCA nac UMCB.  Dim Cytûn. Dim Undeb yr Annibynwyr. Dim Sasiwn y Gogledd na Sasiwn y De. Dim Pedair Tudalen gydenwadol. Dim Cymdeithas Hanes Teuluoedd Gwynedd. Dim Merched y Wawr na Meibion Glyndŵr.  Dim hyd yn oed Gôr Meibion Glyndŵr na Chôr Pendyrys na Chôr y Mochyn Du na Pharti Cut Lloi. Dim Clwb Carafanwyr Cymru. Dim Cymdeithas Morrisiaid Môn. Dim Cymorth i Fenywod (Cymru). Dim Rhaglen Dei Tomos. Dim Canolfan Hanes Uwchgwyrfai. Dim Llenyddiaeth Cymru. Dim Academi. Dim Llinell Wybodaeth Cymraeg i Oedolion. Dim Clwb Ifor Bach. Dim Sgorio. Dim Sgarlets. Dim Gleision. Dim Clwb Rygbi, dim Clwb Rygbi Rhyngwladol, dim Jonathan, dim Clwb Rygbi eto, dim rhagor o Glwb Rygbi. Dim Pencampwriaeth y Chwe Gwlad, gan nad oes ond pum gwlad.  Dim Bangor City. Dim Tal-y-sarn Celts.  Dim Theatr Genedlaethol na Chwmni Opera Cenedlaethol na Theatr Fach Llangefni  na Theatr Felin Fach. Dim Ysgol Glanaethwy.  Dim Dawnswyr Nantgarw.  Dim hen C’mon Midffild. Dim hen hen Ryan a Ronnie.  Dim Tŷ Tawe. Dim Amgueddfa Lloyd George. Dim Band Trefor na Band yr Oakley na Band Melin Griffith. Dim Tinopolis. Dim Oriel Môn. Dim Portmeirion. Dim Cefen Gwlad. Dim Dylan Jones. Dim Bore Cothi. Dim Sioned Grug. Dim Cameron Jenkins. Dim Leighton Andrews. Dim Cyngor Sir Gaerfyrddin.  Dim Cartrefi Cymunedol Gwynedd.  Dim Cymdeithas y Merlod a’r Cobiau Cymreig.  Dim Democratiaid Rhyddfrydol Cymru. Dim Llais Gwynedd.  Dim Plaid. Dim PAWB. Neb.

Do, fe wacawyd Cymru yn llwyr, neu bron yn llwyr. O Gymry, hynny ydi. Mae yna ryw lond llaw ar ôl, medden nhw i mi, ym Mhenrhys yn y Rhondda, yn Stad Gurnos ym Merthyr ac yn Stad Maes Gwenithen, Aberadda. Pobman arall, wedi ei ailboblogi’n llwyr gan Saeson. Saeson o bob lliw, llun, crefydd a tharddiad – o Bwyl, o Rwmania, o Fangladesh, o bob man dan haul, ond Saeson i’r gwraidd cofiwch. Mylti-cylti, dyna’r oes.

Ninnau, Cymry ar Wasgar, tair miliwn ohonom.  Allwn ni ddod yn ôl i seremoni’r Cymry ar Wasgar?  Na allwn. Does ’na’r un.  Ond da clywed am lwyddiant rhai ohonom ar hyd y byd.  Roy Noble a’r Dwsin Doeth wedi mynd i Hollywood; grŵp gorffen ar sut i wella seremoni’r Oscars.  Madonna Môn, y gyn-Archdderwyddes – neu y cyn-Archdderwydd ddylwn i ddweud efallai – wedi ymddangos ar ‘I’m a celebrity, get me out of here’.  Y Prifardd Lleu Llaw Gyffes Williams (gweler y stori ‘Gwthio’r Ffiniau’) wedi ennill cadair Eisteddfod Cymry Indonesia.  A’r tro hwn, rhag bod neb yn ensynio pethau, doedd ei frawd, Dr. Dylan Ail Ton Williams, ddim yn beirniadu.  Mae Dylan wedi mynd yn fynach yn Nhibet.  Clywed i R. Dolydd Williams (Dolydd) ddod yn ail da. Un tîm o feirdd sydd ar ôl, Tîm Gweddill y Byd.  Ond all o ddim cystadlu oherwydd does ’na ddim Talwrn.

Dyna beth o’r hanes. Yr ymdrech fawr yn fethiant felly?   Y cyfan yn siom?   Paragraff olaf e-bost Llwyd Llwyd:

Waeth i chi gael gwybod, hen ffrindiau. Mae Llinos am fynd yn ôl i Gymru os gall hi gael tŷ neu fflat neu garafán rywsut yn y byd, a rhywbeth at fyw.  Clywed wnaeth hi fod William a Ffion Hague am greu cartref bach yng Nghymru, ac fe aeth yr hiraeth yn drech na hi. Yma yn Denver, Colorado y byddaf i bellach. I mi, rhaid cadw at y bwriad. Gorau Cymro. Dyna’r egwyddor. Dyna oedd y plan.  Y newydd trist yw fod Llinos a minnau’n gwahanu.

Cofion atoch,
Llwyd Llwyd.

Trist iawn. Feri sad.