Y newydd gorau ers tro byd

Hysbysebu bron bob dydd y dyddiau hyn. Dan yr enw ‘Corddi’ mae’r ail stori yn yr hen gyfrol hon yn rhoi darlun ichi o’r wasg leol Saesneg yng Nghymru fel llwyfan i farnau adweithiol a gwrth-Gymreig.

Ddiwedd yr wythnos daeth inni beth o’r newyddion gorau ers tro byd, sef bod rhai o’r papurau wythnosol Saesneg mewn dyfroedd dyfnion iawn. Dyma’n wir ateg i beth a grybwyllais yn fyr yn fy narlith fach ddiweddar ar y wasg. Meddyliwch, y Caernarfon & Denbigh Herald, yn ôl yr adroddiad, â ‘llai na 3% o’i werthiant 25 mlynedd yn ôl.’ Papur yn gwerthu 16,000 bob wythnos yn y 1990au, heddiw 429.  Ei gydymaith yr  Holyhead & Anglesey Mail – 347.  Y North Wales Weekly News – 726. 

Bron nad yw’r cwymp yn herio coel. Beth sy’n ei esbonio?  Yn y 1960-70 yr oedd y sylwedydd diwylliannol Marshall McLuhan (fawr o sôn amdano y dyddiau hyn) yn gweld cymdeithas ledled y byd yn mynd yn llai llythrennog, yn llai dibynnol ar y gair print, yn dilyn dyfodiad radio a theledu. Pan oedd ef yn sgrifennu doedd dim arlliw o’r We nac o ‘gyfryngau cymdeithasol’. Daeth chwyldro ar ben y chwyldro yr oedd McLuhan yn galw sylw ato mor daer.

Ac mae canlyniadau amlwg. Y masnachwyr a’r darparwyr gwasanaethau, a chyrff cyhoeddus hefyd, â’u gwefannau eu hunain i hysbysu a hysbysebu. Yn hen ffasiwn, petawn i’n meddwl prynu tŷ neu gar, byddai’n llawn cystal gen i gael y manylion ar ddarn o bapur o’m blaen, ond amlwg nad oes cymaint o bobl yn meddwl felly mwyach. Mae rhyw newid wedi digwydd yn yr ymennydd, trwch y poblogaethau yn llai llythrennog.  Yn gyfochrog â hyn, costau argraffu, fel y dywed adroddiad S4C, wedi codi’n aruthrol, ‘60% mewn blwyddyn’. Hefyd, yn achos y math o bapurau a enwyd uchod, dirywiad yn y cynnwys, colli’r trwch o wir hanesion lleol – pawb oedd yn y cynhebrwng, beth yn union oedd eu perthynas â’r ymadawedig …  Dyma un o ganlyniadau newid perchnogaeth sawl gwaith drosodd yn ystod y chwarter canrif diwethaf, a’r perchenogion newydd heb unrhyw berthynas  â’r ardaloedd.

Dyfynnir Liz Saville-Roberts A.S. yn gofidio am y newid ac yn galw ar gwmni mawr Reach, perchennog y papurau,  i ‘ymddwyn yn gyfrifol’. ‘Rhaid brwydro i gadw ein papurau lleol yn fyw, neu bydd gwagle enfawr yn ein cymunedau.’  Pa fath o ‘bapurau lleol’, dyna’r cwestiwn. Gwynt teg ar ôl rhai mathau. Ac onid ardderchog o sefyllfa yw hi lle mae ein hamrywiol bapurau bro drwy’r Wynedd bresennol a Môn yn gwerthu llawer, llawer mwy na’r hen bapurau Saesneg, Prydeinllyd, plwyfol mewn ystyr wael? Achos dathlu yn wir, ond ysgogiad hefyd i geisio meddwl sut y gellir cadarnhau’r sefyllfa ac adeiladu arni.  (Ond chwi Gymry’r brifddinas, siapwch wir, cefnogwch eich papur bro Y Dinesydd.)

Tair agwedd:

(1) Yn y ddarlith mi godais, yn betrus, y cwestiwn a oes modd i’r papurau bro ehangu eu cylchrediad, eu darpariaeth a thrwy hynny eu dylanwad. Petrus, oherwydd ofn amharu mewn unrhyw fodd ar yr egwyddor wirfoddol sydd wedi eu cynnal mor dda dros y blynyddoedd.  Yn un o sgyrsiau ‘Dros fy Sbectol’ yn 2002 yr oedd John Roberts Williams yn cyfeirio at gynllun fel bod pump o bapurau bro Sir Gaerfyrddin yn derbyn swm go dda o arian ‘Amcan Un’ i gyflogi staff amser llawn.  A wireddwyd y syniad?  Beth yw’r canlyniad erbyn hyn? Wn i ddim. Ond ar y pryd yr oedd J.R.W, yn bur amheus; cawn ddarllen ei farn, tt. 86-7 o’r gyfrol Ffarwél i’r Sbectol.

(2) Oes, mae gagendor anferth yn agor, a chyfle – mentrwn o hyd obeithio – i’r papurau bro yn ei sgil. Sut arall y gall y Gymraeg gamu i mewn?  Mae cylchrediad yn hollbwysig, ac efallai mai rhannu am ddim yw’r unig ffordd bellach o sicrhau hwnnw. Yn fy narlith mi soniais ychydig am ein hymgais gychwynnol ni, cwmni Dalen Newydd, i sefydlu dau bapur a fyddai rhyngddynt â chylchrediad o tua 30,000 yn nwy hen sir Arfon a Môn.   Am yr anawsterau a sut na allwyd mynd ymlaen ar y pryd, nid ymhelaethaf heddiw, ond byddwn yn fodlon ymhelaethu wrth rywun a fyddai â gwir ddiddordeb.  Mae ‘rhai pobl yng Nghymru’, chwedl W.J. Gruffydd, na byddai’r hanes yn adlewyrchiad rhy dda arnynt.

(3)  Erys yr angen am wasg Saesneg flaengar ac adeiladol yng Nghymru, a thrist fu i’r papur The National ballu ar ôl ychydig rifynnau.  Mae yma fwlch enfawr ac mae problemau.  Gan bwy mae’r weledigaeth? Digon am heddiw.

Pawb allan o step

Ar y Newyddion ryw dridiau’n ôl, Comisiynydd y Gymraeg wedi bod yn ystyried sut mae disgyblion Cymru’n dewis colegau. A rhyw ffigurau fel hyn yn dod allan:

● Disgyblion o Loegr sy’n dewis astudio yn Lloegr, 95%.

● Disgyblion o’r Alban sy’n dewis astudio yn yr Alban, 95%.

● Disgyblion o Gymru sy’n dewis astudio yng Nghymru, 40%.

Be sy’n bod ar y Saeson a’r Sgotsmyn ’ma deudwch? Pam na sgidadlan nhw fel y Cymry yn ddeunaw oed? Beth am FAGU PROFIAD? Beth am EHANGU GORWELION?

A phetaen ni’n edrych ar wledydd eraill – Iwerddon, Ffrainc, Norwy, America &c &c &c – peryg mawr mai tebyg fyddai’r patrwm. ‘Pawb allan o step ond Wil ni’, chwedl yr hen stori honno.

§

Golygfa dda iawn yn Walia Wigli (2004), un o gyfrolau’r ‘Dyn Dŵad’ gan Dafydd Huws. Yn ddiniwed a difeddwl-ddrwg fel mor aml, llwydda Gron i gyffwrdd nerf, a’r un pryd i daro at graidd problem y Cymry heddiw. Siŵr y cawn ni ddyfynnu:

“Llongyfarchiadau, Ben!” medda fi, ysgwyd llaw fy nghyfaill yn galonnog. “Ma’ Ceidrych wedi gneud yn wych. Ond deud wrtha i, pam ddiawl bod Welsh nash fatha chdi yn gyrru ’i hogyn i goleg yn Lloegar?”

Distawrwydd. Embaras mawr. Ond daw Ben â’i ateb:

“Culni! O , gulni! So ti’n disgwl i bob stiwdant sefyll gatre, wyt ti?”

“Tasa’u hannar nhw’n gneud fysa’n help,” me fi

Ac mae’n mynd yn dipyn o lanast yn y parti a drefnwyd i longyfarch Ceidrych ar ei lwyddiant arholiadol. Mae ‘Ben Bach’, tad Ceidrych, y cymeriad gwirionaf mewn llenyddiaeth Gymraeg ddiweddar, ‘mwydryn proffesiynol’ meddai Gron amdano; darlithydd, a gwleidydd (P.C. ).

Ie, ‘tasa’i hannar nhw,’ meddai’r hen Gron. 40%.

§

Yng ngoleuni’r ‘canfyddiadau’, beth mae’r Comisiynydd yn bwriadu ei wneud? Fydd yna argymhelliad cryf iawn i lywodraeth Cymru? Mae’r ateb i’r broblem – yr unig ateb – yn un syml iawn, sef ANFERTH o wobr ariannol i’r Cymry am wneud yr hyn y mae’n ymddangos fod y Saeson a’r Albanwyr yn ei wneud yn naturiol. Ond pa iws argymell hynny i lywodraeth Lafur? Y diwethaf a glywsom roedd gan y llywodraeth hon ryw ‘Rwydwaith Seren’, cynllun drudfawr ac uchelgeisiol i yrru’r plant galluocaf o Gymru.

§

Pam mae’r Cymry fel hyn? Ateb Y PETH, yr wyf wedi sgrifennu amdano droeon o’r blaen. Ac i ddeall rhywbeth am gychwyniadau’r PETH, cofiwch ddarllen y gyfrol Llythyr Gildas a Dinistr Prydain, penodau 2-26 yn arbennig.

Mynd yn wallgo

Dyna ni, dyddiau’r Cadoediad a’r Cofio drosodd heb yr helynt oedd yn cael ei darogan, ac eithrio tipyn gan hogiau’r Adain Dde. Rhai o benawdau’r papurau poblogaidd yn ystod yr wythnos a aeth heibio yn ddigon o ryfeddod – ‘UNITY’, ‘BRITISH VALUES’. ‘OUR SACRED CEREMONY’. Ac un o’r tudalennau blaen – un ai’r Express neu’r Mail – yn gwaredu rhag troi’r achlysur gwladgarol yn ‘RIOT’.

Ond hogia bach, reiat oedd y Rhyfel Byd Cyntaf, ac fe barhaodd bedair blynedd.

Yn teithio’r dyddiau hyn mae drama Ionesco, Rhinoseros, yng nghyfaddasiad Manon Steffan Ros. Dwy ddrama o’r 1950au, The Crucible (1951) a Rhinoseros (1959) yn edrych yn ôl ar y prif ffactor yn hanes hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif, sef hysteria torfol, cymdeithas gyfan yn mynd yn wallgo ar yr un diwrnod efo’i gilydd. Yn y ddwy ddrama mae un dyn bach yn sefyll yn erbyn y llif.

Dyma Lloyd George yn ei War Memoirs (1934) yn edrych yn ôl ar ddyddiau cyntaf Awst 1914 (cyfieithwyd):

‘Ond nid y Fyddin oedd yr unig elfen a oedd yn awyddus am ryfel. Yr oedd y bobl wedi dal y dwymyn ryfelgar. Rhyfel yr oedd eu cri ym mhob prifddinas. Am y ddamcaniaeth sy’n cael ei rhoi ar led heddiw … fod y Rhyfel Mawr wedi ei gynllwynio gan wleidyddion hŷn a chanol-oed a anfonodd ddynion iau i wynebu ei erchyllter, – dychymyg yw hon. Fe wnaeth y gwladweinwyr hŷn eu gorau di-glem i rwystro rhyfel, tra roedd ieuenctid y gwledydd ymrysongar yn udo’n ddiamynedd wrth eu drysau am ryfel yn syth. Fe’i gwelais fy hun yn ystod pedwar diwrnod cyntaf Awst 1914. Nid anghofiaf byth y tyrfaoedd rhyfelgar a oedd yn dygyfor yn Whitehall ac yn tywallt i Stryd Downing, tra oedd y Cabinet yn ymgynghori ar y dewis, ai heddwch ai rhyfel. Roedd tyrfa anferth ar y dydd Sul. Roedd dydd Llun yn Ŵyl y Banc, gyda heidiau o bobl ifainc yn crynhoi yn Westminster i alw am ryfel yn erbyn yr Almaen. O ystafell y Cabinet gallem ni glywed su ymchwydd y torfeydd. Ar y pnawn Llun cerddais gyda Mr. Asquith i Dŷ’r Cyffredin i wrando araith enwog Grey. Yr oedd y dyrfa mor drwchus fel na allai car yrru drwyddi, ac onibai am gymorth yr heddlu ni fyddem wedi gallu cerdded llathen ar ein taith. Yn gwbl eglur, ardystiad dros ryfel oedd hwn. … Ychydig ddyddiau yn ddiweddarach fe osodwyd stondinau recriwtio yn Horse Guards Parade, a gwelodd y maes mawr agored hwnnw dorf o ddynion ifainc yn dylifo o gwmpas y stondinau ac yn ymwthio drwodd i roi eu henwau i ymrestru ym Myddinoedd Kitchener. Am ddyddiau fe glywn, o ffenestri Stryd Downing a’r Trysorlys, gerdded y traed dirifedi at y stondinau, a’r rhingyllod recriwtio yn gweiddi enwau’r gwirfoddolwyr eiddgar. Rhwng dydd Sadwrn a dydd Llun roedd y rhyfel wedi llamu i boblogrwydd. Ar y Sadwrn fe alwodd Rheolwr Banc Lloegr arnaf, fel Canghellor y Trysorlys, i roi gwybod imi fod y buddiannau cyllidol a masnachol yn Ninas Llundain yn gwbl yn erbyn inni ymyrryd yn y Rhyfel. Erbyn dydd Llun yr oedd newid llwyr …Cafodd ardystiadau Llundain rai cyfatebol yn St. Petersbwrg, Berlin, Vienna a Pharis. Roedd y gwaed i fyny, ac roedd yn rhaid i waed lifo. Roedd y boblogaeth a’r byddinoedd o’r diwedd o’r un feddwl. Cipiodd hyn y penderfyniad o ddwylo crynedig a phetrus gwladweinyddiaeth, a oedd yn dymuno heddwch ond heb y penderfyniad na’r hyder i wneud y pethau bychain a allasai yn unig ei sicrhau. …

‘Mae pob rhyfel yn boblogaidd y diwrnod y cyhoeddir ef. … Ond ni bu erioed ryfel a groesawyd mor gyffredinol â hwnnw yr aeth Prydain iddo ar y 4ydd o Awst, 1914.’

Bnawn Sul yr ail o Awst yr oedd Ll.G. rhwng dau feddwl. Sefyll yn erbyn rhyfel, fel yr oedd wedi gwneud unwaith o’r blaen? Sefyll o’r naill ochr, ‘ymddeol i Gricieth’? Ond na, y tro hwn dyma benderfynu nid yn unig mynd gyda’r llanw mawr, ond ei osod ei hun ar ei flaen. Nid oes John Proctor na Bérenger yn y ddrama hon.

Beth petai Lloyd George wedi penderfynu’n wahanol? Cwestiwn mawr iawn.

• * *

Yn yr hen gyfrol Camu’n Ôl a Storïau Eraill, t. 76, cewch stori fach am sut y cydiodd y gwallgofrwydd mewn tref yng Nghyrmu.

Ac am ragor o eiriau Hen Ddewin Dwyfor, gwreiddiol a chyfieithiadau, gweler Hen Lyfr Bach Lloyd George, bargen am £3.

Un peth i godi calon

Hysbysebu eto heddiw. Cyhoeddwyd y ddarlith fach hon gan Ganolfan Hanes Uwchgwyrfai. Os nad yw hi gan eich llyfrwerthwr gallwch ei harchebu o’r Ganolfan (hanes.uwchgwyrfai@gmail.com). £4, £5 drwy’r post.

Yng nghwrs y ddarlith mi godais ambell gwestiwn. Nid af i’w hailadrodd yma, ond mi garwn feddwl y bydd darllenwyr yn ceisio meddwl am yr atebion. Cwestiynau eithaf anesmwyth yw rhai – y rhan fwyaf efallai – ac mae’r ddarlith, yn anochel gwaetha’r modd, yn cyfeirio at ddirywiad ac at golli tir.

Ond diolch byth, mae un peth cadarnhaol y bu’n bosib cyfeirio ato, sef cychwyniad y papurau bro, a’u parhad hyd yma. Yn y fan hon mi ddylwn fod wedi ychwanegu rhywbeth. Mae’n ffaith arwyddocaol ac yn un i godi calon. Ydi, mae’r ddarlith yn cyfeirio, a chyda gofid arbennig, at ddiflaniad y wasg leol, wythnosol, seciwlar, fasnachol Gymraeg o wahanol ardaloedd. Colled drom iawn. Ond dowch inni’n hatgoffa’n hunain pa rai oedd yr ardaloedd hyn. Roedd dwy ohonynt. (1) Morgannwg a Dwyrain Sir Gâr – Tarian y Gweithiwr a Llais Llafur. (2) Gwynedd, sef y Wynedd go-iawn, y wlad neu’r dalaith – Yr Herald a Herald Môn, Y Clorianydd, Udgorn Rhyddid, Y Rhedegydd, Y Seren, Y Cyfnod, Y Dydd. Ond ystyriwn fel mae’r papurau bro, diolch byth amdanynt, nid yn unig wedi llenwi peth ar y bylchau yn y ddau ranbarth hyn, ond hefyd wedi gwreiddio ac ymledu drwy ardaloedd na chawsant erioed o’r blaen wasanaeth gwasg leol Gymraeg – y Gogledd-Ddwyrain (ac eithrio bod tipyn o hanesion lleol Sir Ddinbych yn arfer bod yn y Faner ers talwm), Y Canolbarth oll, a’r De-Orllewin. A dyma Angor Glannau Merswy yn gwasanaethu tiriogaeth yr hen Frython.

Codais hefyd yn y ddarlith y cwestiwn a oes modd o gwbl i’r papurau bro helaethu eu darpariaeth a’u dylanwad heb fynd i beryglu’r egwyddor wirfoddol sydd wedi eu cynnal hyd yma. Rhywbeth arall ichi feddwl amdano.