Yn fy nghyfrol Meddyliau Glyn Adda, t. 167-8 neu ar y blog hwn 30 Ionawr 2017, fe welwch ychydig benillion a wnes ar wleidyddiaeth Cymru. Bu tipyn o newid oddi ar hynny, ac nid er gwell. Ond fe saif pob gair a ddywedais am Paul Flynn:
Gwleidydd gorau Cymru heddiw
A thrwy’r Senedd oll o’r bron …
Coffa da iawn amdano. A chofiwch ddarllen ei hunangofiant, Baglu ’Mlaen.
‘Any Questions?’ o’r Nant! Syniad rhyfedd ac ofnadwy! Gallwn glywed yr hen Hengist yn siarsio’r hen Wrtheyrn: ‘Reit, fi sy’n dewis y panel a’r gynulleidfa. Gei di ddewis un Cymro i esgus ei gyfiawnhau ei hun yn ffau llewod, ond dim mwy cofia! Fy siou i ydi hon. Dallta di hynny neu mi fydd dy groen di ar y pared!’ ‘Iawn mistar.’ Gan hynny doeddwn i ddim am wrando ar y rhaglen. Ond mi glywais ambell ddarn wrth daro i mewn ac allan. Doedd hi ddim mor ddrwg.
Yn lle’r ‘cwestiwn olaf gwirion’ arferol (y Prins, y Panda, y gêm rygbi a ‘be rowch chi’n bresant pen-blwydd i hwn-a-hwn …?’) cafwyd cwestiwn gan Phil Lovell, yn Gymraeg i ddechrau ac yna’i gyfieithu i’r Saesneg: ‘Pam mae cymaint o bobl ddeallus ym Mhrydain mor anwybodus, a hyd yn oed yn hiliol, yn eu hagwedd at y Gymraeg a’r diwylliant Cymraeg?’
Nid atebwyd y cwestiwn gan NEB o’r panelwyr.
Ond dywedodd Kenneth Clarke AS un peth gwerth ei nodi. Heb ddigwydd siarad â neb gwrth-Gymreig ers blynyddoedd, yr un grŵp o bobl sy’n aros yn ei gof fel gwrth-Gymreigwyr pybyr yw hen wleidyddion Llafur De Cymru. Rhag cael ei baeddu â’r un brwsh, prysurodd Carolyn Harris (AS Dwyrain Abertawe) i ddweud mor falch ydyw fod ei hŵyr yn rhugl yn yr iaith.
Digon teg. Ond beth am y cwestiwn? Sef, a’i grynhoi: ‘Pam mae deallusion Seisnig yn wrth-Gymreig?’ I ddechrau ei ateb, gallwn edrych ar weithiau’r cynharaf ohonynt y gwyddom amdano, sef yr hanesydd Beda, a oedd yn sgrifennu ddechrau’r wythfed ganrif – ‘The Venerable Bede’, neu ‘Beda Ddoeth’ fel y dywedai’r hen Gymry’n faddeugar. Ie, dyn dysgedig, goleuedig hefyd ar y rhan fwyaf o bethau; ond dyn ag yr oedd unrhyw gyfeiriad at y Brythoniaid yn ei yrru’n benwan. Nid y gwahaniaeth iaith oedd yn ei boeni, er bod y Gymraeg wedi ymffurfio ers dros ganrif ac eisoes yn gyfrwng llenyddol pan sgrifennai ef. Pethau o fyd crefydd oedd yn ei gythruddo’n bennaf, sef dull y Brythoniaid o bennu dyddiad y Pasg, a hefyd eu steil gwallt mynaich. Dyma ddau arwydd nad oedd y Brythoniaid fel pobl eraill; doedden nhw yn normal; roedden nhw’n gwneud y lle’n flêr. Dan y cyfan mae rhyw islais o anesmwythyd fod y bobl wahanol hyn yn bresennol yn Ynys Brydain o gwbl.
Y tu ôl i waith Beda, ac yn ysgogiad iddo mae’n bur bosibl, mae gwaith arall. Dyma ‘Ddogfen Gildas’ fel y gwelwch ei galw mewn cyfrol sydd i’w chyhoeddi eleni yng nghyfres ‘Cyfrolau Cenedl’. Llythyr Gildas a Dinistr Prydain fydd teitl cyfieithiad a golygiad newydd Iestyn Daniel, hyn yn ein gwahodd i ystyried yn fanwl iawn ai gwaith un awdur ynteu dau sydd yma. Byddwch yn barod i ddilyn yn ofalus, linell am linell a gair am air, y dadleuon ynghylch y cwestiwn hwn. Fe welwch y bydd gan y golygydd ei gasgliadau ei hun. (A rhag bod unrhyw amheuaeth ynghylch unrhyw ddehongliad, fe gewch y testun Lladin hefyd wyneb yn wyneb â’r cyfieithiad Cymraeg bob cam.)
Mewn rhan o ‘Ddogfen Gildas’ – ie, wrth ystyried popeth, diogelach dweud ‘rhan’ – fe gawn ddarlun o bobl a elwir ‘Britanni’, fel rhyw bobl anfoddhaol, annheilwng, collwrs ac yn haeddu colli, pobl heb fawr o ddyfodol iddynt hyd y gellir gweld. Pwy yn union a greodd y darlun hwn, beth oedd ei gefndir a beth yn union oedd yn ei gymell, y mae’n anodd iawn dweud: darllenwch ac ystyriwch y drafodaeth. Ond rywsut, a thrwy’r canrifoedd, fe gredodd ac fe dderbyniodd y Cymry mai hwy yw disgynyddion y ‘Britanni’, gan etifeddu’r teimlad o israddoldeb. Yng ngolwg awdur gwreiddiol y darlun, ddim mwy nag yng ngolwg Beda, nid mater o iaith oedd hyn: ond yn y man fe ddaeth y Gymraeg yn arwyddnod, yn fathodyn aelodaeth o’r grŵp israddol, fel bod gwybodaeth ohoni yn diddymu pob cymhwyster arall a all fod gennych. Fel yna y mae’n gweithio, hyd y gwêl yr hen G.A.; ond ni ddaeth neb o banelwyr y Nant yn agos at ei weld.
Cymhlethdod israddoleb y Cymry: mae’n ddyfnach na gwrth-Gymreigrwydd etifeddion Beda, ac yn fwy difäol.
Beth yw’r ateb iddo? Testun at eto.
Ysgrifennodd T.H. Parry-Williams yn ei gyfrol O’r Pedwar Gwynt (1944):
‘Gŵyr pawb hefyd nad oes dim mor drychinebus o ddigrif â chath wedi rhewi. Y mae cath wedi rhewi yn dal yn gath o hyd; ac nid rhyfedd, felly, i’r bachgen bach, wedi dod o hyd i gath wedi rhewi, a’i chario i’r tŷ, ddweud wrth ei dad fod rhywun wedi taflu ymaith gath reit dda. Cath wedi rhewi – y mae’n rhaid coelio wrth edrych arni y bydd hi’n sicr o fewian eto wedi iddi ddadmer.’
Ac yn wir dyna a ddigwyddodd i Fluffy, cath o dalaith Montana, UDA, yn ôl y gwefannau newyddion!
(1) Galwad gan un o’n Haelodau Cynulliad am ‘gofeb barhaol’ i Dryweryn. Mae gennym un. Y Llyn. (Hwyrach yr hoffai rhai ohonoch ddarllen fy hen stori ‘Dyddiau Olaf Derlwyn’ yn fy nghyfrol Camu’n Ôl a Storïau Eraill, t. 290.)
(2) Y llywodraeth yn dechrau holi pa ardaloedd yng Nghymru hoffai fod yn gladdfeydd gwastraff niwclear eithriadol beryglus. Y lle gorau, canol Sir Fôn, yn union o dan swyddfa’r Cyngor.
(3) Un o benawdau GOLWG 360: ‘Brains am chwarae miwsig iaith Gymraeg yn eu tafarnau’. Pam ‘iaith’? Pam nad ‘miwsig Cymraeg’? Beryg bod yma … gyfieithu slafaidd ? Beth bynnag am hynny, a rhwng y tafarnau a’u pethau, rhywbeth a fu ar fy meddwl ers tro yw y dylai’r archfarchnadoedd chwarae caneuon Cymraeg, pop, gwerin &c &c, ac nid ar ryw ‘Ddiwrnod Miwsig Cymraeg’ yn unig. A allai ambell Fenter Iaith ollwng yr awgrym? Adeg y Nadolig er enghraifft, byddai’n ardderchog pe bai’r siopwyr oll yn cael clywed ‘Carol y Blwch’, ‘O Deued Pob Cristion’ ac ‘Ar Gyfer Heddiw’r Bore’ yn lle rhyw ‘Jingle Bells’ dragwyddol.
(4) Owen Smith yn bygwth gadael Llafur os bydd Corbyn yn cefnogi Brexit y Ceidwadwyr mewn unrhyw fodd. Y cwestiwn yw: a mynd i ble? Beth am ymuno â Phlaid Cymru, sy’n llwyr wrth-Frexit? Dyna fyddai’n hwyl !
(5) Andros o randibŵ ar Wings Over Scotland bore ’ma yn dilyn ‘Question Time’ o Motherwell neithiwr. Edrych ymlaen at weld ymateb fel hyn yng Nghymru yn dilyn rhifyn cyffrous arall o ‘Pawb â’i Farn’ !!
Blog Glyn Adda 