Od … ac nid mor od

Rhyfedd, ar yr olwg gyntaf, oedd diarddel Corbyn gan ei blaid ddoe. Yr achos mawr diwethaf o beth fel hyn oedd diarddel Aneurin Bevan am gyfnod, ganol y 1950au. Gellir deall y rheswm am hynny: ofn iddo ddod yn arweinydd. Ond Dyma Corbyn wedi bod yn arweinydd, wedi cael ei gyfle, wedi colli mewn etholiad. Pam trafferthu rhoi’r gyllell i mewn rŵan?

Od? Nid mor od, pan gofiwn achosion hanesyddol fel y rhain:

● Ymosodiad C.B. Stanton ar Keir Hardie adeg y Rhyfel Byd Cyntaf.

● Ymosodiad Ernest Bevin ar yr arweinydd George Lansbury yn y 1930au. (A sôn am wrth-Iddewaeth, mae agweddau Bevin cyn sefydlu gwladwriaeth Israel yn ddigon hysbys.)

● ‘Fight, fight and fight again’.’ Gaitskell yn gwrthod derbyn penderfyniad Cynhadledd Llafur, 1961, ar fater arfau niwclear, a thrwy hynny’n ei sefydlu ei hun fel eilun y Dde Brydeinig.

● Ymosodiad Kinnock ar arweinwyr Militant yn Lerpwl.

Yr hyn sy’n gyffredin i bob un o’r achosion hyn yw bod Llafur yn ceisio’i lleoli ei hun ar y Dde, gan gredu y bydd hynny’n ei rhoi mewn swydd. Mae a wnelo tri o’r achosion â mater rhyfel a heddwch, ag arfogaeth Prydain Fawr. Nid rhyfedd mai Nia ‘Trident’ Griffith sydd wrthi’n porthi Starmer heddiw.

Ni chafodd Gaitskell na Kinnock ei wobr. A fydd hyn yn dwyn Starmer fymryn yn nes at Rif 10? Fel yr edrych pethau heddiw, methaf yn lân â gweld sut y gall unrhyw blaid ond y Torïaid obeithio ffurfio llywodraeth yn San Steffan byth eto. Nid yn unig oherwydd y rhaniadau tebygol y mae Len McCluskey yn rhybuddio rhagddynt heddiw, ond yn bwysicach oherwydd: (a) fod Llafur yr Alban wedi diflannu, a (b) oherwydd fod y gwerinwr yn hen ardaloedd Llafur Lloegr wedi sylweddoli pwy ydyw mewn gwirionedd, sef Alf Garnett. Beth a ddaw o’r Chwith Seisnig neu Brydeinig bellach, yn wir ni wn. Beth yw’ch barn chi ddarllenwyr?

Fel yr wyf yn sgrifennu hwn, dyma fy mhriod yn tynnu fy sylw at flog Craig Murray heddiw, sy’n trafod yr un mater.

§

A chyda llaw, pryd cawn ni adroddiad y Blaid Lafur ar wrth-Gymreigrwydd yn ei rhengoedd, gyda sylw arbennig i Sosialwyr De Cymru? Bydd yn glamp o gyfrol.

Hei hei, be ’di hyn ?

Ar draws pob peth …

Digwydd edrych ar Hysbysfwrdd Swyddi Cymru. Mae angen Cyfarwyddwr ar y Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd, Aberystwyth. Iawn. Ond gwelaf mai’r corff sy’n hysbysebu yw Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant. Ers pa bryd mae’r Ganolfan yn un o sefydliadau’r brifysgol hon?

Dychryn !

Cefais sioc y diwrnod o’r blaen. Pori yn rhifyn Hydref The Oldie a chael fy mod yn cytuno i fesur helaeth â dyn sydd wedi fy ngyrru i dop y caets fwy nag unwaith yn y gorffennol. Y colofnydd Roger Lewis yw hwn. (Efallai fod rhai ohonoch wedi darllen fy erthygl yn Nhraethodydd Ebrill. A gallwch fwrw golwg ar hen flogiad 16 Mai 2019.)

Gofidio y mae’r hen frawd, wedi deall nad yw barddoniaeth bellach yn rhan o faes llafurTGAU Saesneg. Dyfynna ddyfarniad y cwango Ofqual, fod llenyddiaeth Saesneg ‘out of tune with the times’. A yw hyn yn wir am bob bwrdd arholi drwy Loegr, ni wn. A beth am Gyd-Bwyllgor Addysg Cymru? Beth, o ran hynny, am y papur Llenyddiaeth Gymraeg? Cefais wybod rai blynyddoedd yn ôl nad astudir unrhyw awduron cyn yr ugeinfed ganrif, ac nad oes gan CBAC felly ddiddordeb mewn hen bererinion fel rhai o’n hawduron ni, cwmni Dalen Newydd, yn y ddwy gyfres ‘Cyfrolau Cenedl’ a’r ‘Hen Lyfrau Bach’.

Mae R.L. yn edrych yn ôl ar ddyddiau gwell a doethach, ac ar y gynhysgaeth a gafodd ei genhedlaeth ei hun. ‘Yet all over South Wales, people in their sixties can quote reams of Wordsworth, Matthew Arnold, Hopkins, Keats and Owen. None of our younger equivalents now, everywhere in the British Isles, has any aesthetic sense.’ A yw hi yr un fath ymhlith cydwladwyr Cymraeg y colofnydd, wn i ddim. Tebyg iawn fod y genhedlaeth heddiw’n medru adnabod, cofio a dyfynnu llai nag a fedrai eu rhieni, a llai fyth nag a fedrai eu teidiau a’u neiniau: a’r rheini, cofiwn, wedi cael y gynhysgaeth, os drwy’r ysgol yn ogystal, yn fwy drwy eisteddfodau lleol, gweithgarwch ardal a darllen gartref.

Ie …

Nico annwl, ei di drostai …? – Antur enbyd ydyw hon – Digwyddodd, darfu, megis seren wib – Mae Wil yng ngharchar Rhuthun – Hen bethau anghofiedig teulu dyn – Er bod trybini lond y byd, / A’i flodau i gyd yn grinion … – Carafán mewn cwr o fynydd – Mae’r cyrn yn mygu er pob awel groes – Gwyn fy myd bob tro y dêl – Am nad oedd gwyrthiau’r Arglwydd / Ar lannau Menai dlawd – Gwynt ar fôr a haul ar fynydd, / Cerrig llwydion yn lle coedydd – Daeth cysgod sydyn dros y waun – O! diolch iti gwcw – Cwsg ni ddaw i’m hamrant heno – O hogia bach, ryw fore gyda’r dydd – Gwlad y galon, dyna hi – Trodd y merlyn olaf adre / Dan ei bwn o drothwy’r ddôr – Mae mewn ieuenctid dristwch / Ac mewn oed ddiddanwch – Ynof mae Cymru’n un – Nid yw pawb yn gwirioni’r un fath – Dim ond lleuad borffor ar fin y mynydd llwm – Ar ben y lôn mae’r garreg wen – A chlychau Cantre’r Gwaelod / Yn canu dan y dŵr – Bachgen dengmlwydd gerddodd ryw ben bore – Mi fûm yn gweini tymor / Yn ymyl Ty’n y Coed – Ychydig wridog win, a llyfr o gân – Llygod! O! Dyna i chwi lygod ! – Rwy’n gorwedd efo’r hwyr ac yn codi efo’r wawr – Hen sgwnar dri mast, cawn eto godi angor – Ac ni bu dwthwn fel y dwthwn hwn – Mae gwiw foes / Ac anadl einioes y genedl yno – Daw’r wennol yn ôl i’w nyth – Am fod rhyw anesmwythyd yn y gwynt … – Dim ond amlinell lom y moelni maith – Gorwedd llwch holl saint yr oesoedd / A’r merthyron yn dy gôl – Hen gerddi gwesty’r ddaear garodd gynt – Pasio’r lafant, pasio’r lili – Wyt Ionawr yn oer / A’th farrug yn wyn – Nid yw hon ar fap – Seiat, Cwrdd Gweddi, Dorcas a Chwrdd Plant – Bwlch ni ddangosai lle bu – Sŵn y galon fach yn torri – Mae hiraeth yn y môr a’r mynydd maith – A’r nos a fu yn Ronsyfál – Ychydig lwch yn Llanfihangel draw – Nid oes paradwys fel paradwys ffŵl – O! diolch iti gwcw – Mi welaf ddisglair olau ’mlaen / A dyma doriad dydd – Angerdd pob fflam a thân pob nwyd / A dry yn ei dro yn lludw llwyd – Hyfrydwch pob rhyw frodir – Megis deilen grin / Yn ymlid deilen grin – Bydd glaswellt dros fy llwybrau i gyd / Cyn delwyf i Gymru’n ôl – Tros y garreg acw’r af – Amynedd, O bridd dan ein traed – Fel petai’r byd heb wae / Na dwyfol drasiedi – Heno, pwy ŵyr ei hynt? – ‘Ystyriwch y brain,’ – a dyma fi’n gwneud – Rhwyfwn ni i’r hafan wen – Mi gefais goleg gan fy nhad – Barti Ddu o Gasnewy’ Bach – Mab y mynydd ydwyf innau – O ddarn o bren y gwnaed o – O! na ddeuai chwa i’m suo / o Garn Fadryn ddistaw, bell – Hen leuad wen uwchben y byd, / A ddoist ti o hyd i Gymro …? – Hen estron gwyllt o ddant y llew – Ond gwin yr hen ffiolau / A brofais ddyddiau gynt – I lan na thref nid arwain ddim – Gad weled dy goed eilwaith, / Erin y môr ewyn maith – Mi rodiaf eto Weun Cas’ Mael – Chwyth ef i’r synagog neu chwyth ef i’r dafarn – A chanu mae cloch y llan – Paradwys y galon yw Milo’n y môr – Croeso Medi, mis fy serch – Rhyw chwarae plant oedd dweud ‘ffarwél’ – Paham y rhoddaist inni’r tristwch hwn …? – Nid oes i mi ddiddanwch yn y môr – Mae’r daith i lawr y Nant yn hir / A’r nos yn dawel, dawel – Unwaith daw eto wanwyn / Dolau glas a deiliog lwyn – Roedd mynd ar y jazz-band a mynd ar y ddawns – Ond am fod ynof fis Gorffennaf ffôl / Yn ciprys gydag Ebrill na ddaw’n ôl – I fraenaru gwedd ei dir caregog / Ac i hau ei ŷd yng nghartre’r drain – A bywyd hen fugail mor fyr – Pan na bo dŵr bydd gwynt – Mieri lle bu mawredd – Hon yw fy Olwen i – Bererin pererinion llwyd eu gwedd … – Roes i’w gwefusau’r lluniaidd dro / A lliw a blas y gwin – Wyt ti’n cofio’r lloer yn codi / Dros hen dderw mawr y llwyn …? – Bedwyr yn drist a distaw / At y drin aeth eto draw – Nid ofna’r doeth y byd a ddaw – Fi yw sipsi fach y fro – O’r cannoedd oedd yno, ni sylwn ar neb / Ond ar ferch ar y cei yn Rio – Mae ’i wisg ef mor denau / A’th wynt di mor oer – Yn dawel, bêr Ddyfi, rhag mennu hun hon – Tangnefeddwyr, plant i Dduw – Mwynach na hwyrol garol / O glochdy Llandygái … – A gofiwch weithiau, glychau clir / Am hanes dau ym Monastîr? – Pan rodiwyf ddaear Ystrad Fflur, / O’m dolur ymdawelaf – ‘Bydded tywyllwch.’ A nos a fydd – ‘Pa ddwli’n awr sydd ar y crwt?’ – Ond creigiau Aberdaron / A thonnau gwyllt y môr – I ddim ond dweud y gair ‘ffarwél’ – Pob wyneb a wên ar rosyn yr haf – Dim ond rhyw frithgo am ryw gyffro gynt – Gwyn fy myd bob tro y dêl – Dau glogwyn, a dwy chwarel wedi cau – Ond mae’r heniaith yn y tir – Boed anwybod yn obaith – Na llon, na lleddf. ‘Tw-whit, tw-hw!’

Nid yw astudio barddoniaeth at arholiad yn mynd i wneud neb yn fardd, nac yn feirniad, na hyd yn oed yn adroddwr, ond gall helpu tuag at un neu ragor o’r pethau hynny os yw’r anian yno eisoes. Gellir mynd trwy fywyd heb wybod sillaf o’r pethau a ddyfynnwyd; ond mae eu gwybod, neu eu lled-wybod, yn hwyl ac yn gwmpeini. Mae’n gwneud rhywun yn aelod o gymdeithas y rhai sy’n sy’n eu gwybod, y gymdeithas lle mae cyfeiriadaeth yn bosibl.

Ac yn wir, os alltudir yr Awen o faes ystyriaeth y plant, bydd twll go fawr. Beth tybed a roddir yn ei lle? Cytuno â Roger Lewis hyd at y fan yna! Mae ef hefyd yn ceisio rhoi bys ar y drwg, a sylwch pwy sy’n ei chael hi. ‘Children don’t know things because their teachers don’t. … They don’t read for pleasure, or watch black-and-white movies, and they never stray outside the syllabus. The word I’d use is thick.’

Yn awr, athrawon sy’n darllen y blog (!!), pwy ohonoch sydd am sgrifennu i mewn i amddiffyn y proffesiwn rhag yr enllib hwn?

Ai rhyfygus Mr. Reckless ?

Awdur gwadd heddiw, Gethin Jones

Gan y gwirion y ceir y gwir yn aml yng Nghymru ac enghraifft o hynny yr wythnos yma yw sylwadau aelod UKIP / Brexit / Plaid Diddymu’r Cynlleied, Mark Reckless. Mae’r rhan fwyaf o’i bwyntiau yn gwneud synnwyr ac yn hollol amlwg. Beth am fynd drwyddynt fesul un?

● Dywedodd “fod yna naws gendlaetholgar i bethau yng Nghymru, sydd yn aml yn seiliedig ar yr iaith Gymraeg. A dyw’r rhan fwyaf o bobl yng Nghymru, yn fy marn i, ddim yn cefnogi hynny.” Beth bynnag am y gosodiad cyntaf, mae’r ail yn hollol amlwg, faswn i’n ddweud. Dim ond isio sbio ar y byd gwaith a threulio dau funud yng nghwmni’r Bangor Lads.

● “Mae gennym ni gryn dipyn yn gyffredin â Lloegr. Mae mwy yn credu mewn Teyrnas Unedig yng Nghymru nag yn Lloegr.” Hollol amlwg. Cymru heb os yw’r rhan fwyaf Prydeinllyd o Brydain. Mi fasa pleidlais yn llawer uwch yn Lloegr ymhlith darllenwyr y Sun dros gael gwared o Gymru. A phwy sydd newydd ethol Virginia Crosbie ?

● “Yng Nghymru, mae nifer y bobl sydd wedi symud yma o Loegr tua’r un faint ag sy’n siarad Cymraeg.” Mi faswn i’n dadlau eu bod yn llawer mwy niferus rŵan. A bai pwy yw hynny ?

Onid yw Mr. Rhyfygus yn iawn?

Camp a Rhemp John Bach o’r Wyrcws

Howard Huws, Henry Morton Stanley: Y Cyfandir Tywyll. Y dyn a ddarganfu Livingstone ac a’i collodd ei hun (Gwasg Gomer, 2020), ix, 629 tt., £19.99.

Yng nghanol y chwalu a’r dadfeilio sydd yng Nghymru heddiw fe erys ambell lecyn glas. Er enghraifft, mae’n oes aur ar y cofiant Cymraeg. Bob, Kate, Goronwy, Hedd Wyn, Gwenallt, Waldo, Gwynn, Bebb, Saunders, Gruffydd, Islwyn Ffowc Elis, Morrisiaid Môn, Parry-Williams, Iolo, Doc Tom, Thomas Parry, Elis o’r Nant, Huw Jones o Langwm, Gwynfor, Huw T., Lewis Edwards, Pennar, Niclas, John Morris-Jones – oll wedi eu cwmpasu a’u cloriannu yn ystod y blynyddoedd diwethaf mewn cyfrolau difyr a safonol. Eleni dyma’r campwaith O.M. yn ymuno â’r cwmni, a phan fedraf fynd ar gyfyl siop lyfrau siawns na fydd Cynan yno’n fy nisgwyl. A gwnawn le ar y silff drymlwythog i fywgraffiad meistraidd arall, i ddyn a alwyd yr un pryd yn ‘a great Englishman’ a ‘the greatest of Welshmen’.

Yn sgil y gydwybod ynghylch Bywydau Duon bu cryn hunanholi a fu’r Cymry hwythau’n euog o ormesu ac ecsbloetio hiliol. Do wrth reswm yw’r ateb, ond yn arbennig i’r graddau eu bod hefyd yn Brydeinwyr. Pe buasai’r Cymry rhwng Oes Elizabeth ac Oes Victoria yn genedl annibynnol, neu’n rheoli Ynys Brydain yn lle’r Saeson, a allwn gymryd y buasai eu hymddygiad yn well? Go brin, mae’n debyg. Y cyfan y gallwn ei ddweud yw fod rheolaeth Lloegr ar diroedd pell, ac yn gyfoes â hynny ymgiprys hanner dwsin o bwerau Ewropeaidd am arglwyddiaeth a chyfoeth ledled y byd, oll wedi bod yn gyfle i unigolion uchelgeisiol, o Gymru fel o fannau eraill, ac yn aml rhai â rhywbeth yn eu gyrru. Nid oes enghraifft fwy llachar o hynny na Henry Morton Stanley – neu John Rowlands y bachgen o Ddinbych ac o dloty Llanelwy.

Pe bai’r mudiad Bywydau Duon wedi cychwyn ychydig flynyddoedd ynghynt, tybed a fyddai wedi atal pobl Dinbych a Llanelwy rhag … a rhoi’r peth yn garedig … camgymeriad? Rwy’n amau y byddai. Ond un canlyniad i hynny fyddai na byddem wedi cael y llyfr hwn. Oherwydd dywed Howard Huws yn blaen yn ei Ragair mai yn sgil helynt codi’r ddwy gofgolofn iddo yn 2011 y dechreuodd ef ymchwilio i fywyd a buchedd Stanley. Bu iddo ei holi ei hun: ‘Sut y gallai hyn ddigwydd? Wedi’r oll a ddatgelwyd ynghylch natur a chanlyniadau imperialaeth y ddwy ganrif flaenorol …, sut allai pobl yng Nghymru, ddechrau’r unfed ganrif ar hugain, fod eisiau dathlu dyn a fraenarodd dir Affrica ar gyfer gormeswyr, Cymro a gefnodd ar ei gynefin, ac a wadodd ei Gymreictod?’

O 17 pennod y gyfrol, mae bron y cyfan yn dwyn enw lle – Dyffryn Clwyd, New Orleans, Ethiopia, Ujiji ac yn y blaen. Ym mhennod 16, ‘Stanleyville’, symudwn o Kinshasa yn Zaire, lle tynnwyd cofeb Stanley i lawr, i’n Stanleyville ni Gymry, sef Dinbych, a chofnodir gam wrth gam, gan ymylu ar ddigrifwch ond gan gan gyfleu hefyd ffrwyno dicter, y dadleuon yn 2011 ynghylch comisiynu a gosod cerflun i fab enwog y dref. Yna yn y bennod olaf, ‘Ymlaen tua’r Gorffennol’, gosodir y ddadl a’r stori oll yng nghyd-destun rhyw fath o hiraeth am orffennol ymerodrol coll.

Cymheiriaid yn aml yw camp a rhemp, ac nid yw Howard Huws yn unman am wadu’r gamp. ‘Roedd yn ddyn deallus iawn a sychedai am wybodaeth, ac roedd yn weithgar tu hwnt. … Yn newyddiadurwr, gallai synhwyro stori dda ac ysgrifennu’n rhugl ac yn argyhoeddiadol. Roedd yn drefnydd ac yn weinyddwr penigamp, yn dactegydd milwrol, yn ddyfeisiwr byrfyfyr, ac yn gwbl benderfynol. … Roedd yn arweinydd rhagorol; ni allasai unrhyw un arall fod wedi mynd â’i luoedd ar y fath deithiau, na’u darbwyllo i’w ddilyn i uffern, na dod â’r goroeswyr adref o’r fath sefyllfaoedd anobeithiol. Ar ei orau roedd yn gadarn, yn ysbrydolwr ac yn oroeswr heb ei ail.’ O’r tu arall yr oedd yn feistr didrugaredd, gyda digonedd o dystiolaeth amdano’n fflangellu, cadwyno, crogi a saethu ei wasanaethyddion, yn cipio gwystlon, yn llosgi pentrefi, yn ei amgylchu ei hun â chiwed o ddihirod ac yn ymroi’n eiddgar i wasanaeth yr anfad frenin Leopold II o Wlad Belg. Cyhoeddai bob amser mai ei amcanion yn yr Affrig oedd agor y ffordd i’r Efengyl a dileu’r gaethfasnach. Ond ar ei fforiad olaf cynghreiriodd â’r arch-gaethgludwr, Tipu Tip. Yn ystod ei dymor byr ac anogoneddus fel Aelod Seneddol ymagweddai fel Prydeiniwr adweithiol i’r carn. Aeth ei wrth-Gymreigrwydd yn ddihareb. Gwerth ei dyfynnu yw ei gyffelybiaeth (t. 161) rhwng stad brodorion Affrica â ‘[ch]yflwr y Brython cyn i Awstin Sant ymweld â’r wlad hon’.

Oddi ar pan ddaeth gyntaf yn enwog, bu Stanley’n ffigur tra dadleuol. Dymchwelai am ei ben wobrau, anrhydeddau a chlod, yn cynnwys moliant rhai o feirdd Cymru, ‘O’i flaen gwasgarai, fel us, / Y brodorion bradwrus,’ canodd Eifion Wyn ifanc mewn awdl fuddugol. Ond bu digon o gondemnio ar ei anfadwaith a’i drahauster hefyd. Yr un flwyddyn ag y gwahoddodd Eisteddfod Genedlaethol Abertawe ef i fod yn llywydd y dydd, gwrthododd Corfforaeth Caernarfon estyn rhyddfraint iddo, ar dir ei ymwadiad â Chymru a’r Gymraeg. Am yr un rheswm fe ymosododd y wasg leol arno mewn dau le mor wahanol â Chaernarfon a’r Rhyl. Yn fwy diweddar bu’r Dr. Emyr Wyn Jones yn rhoi llinyn mesur arno mewn nifer o ysgrifau ac mewn cyfrol gan geisio olrhain gwreiddiau’r rhemp yn ei gymeriad; gwelai ef fel achos o’r ‘cymhlethdod Phaetonaidd’, cyflwr seicolegol a enghreifftir gan un o hen chwedlau Groeg, gyda bachgen â rhyw ansicrwydd neu gywilydd ynghylch ei darddiad yn ymgysegru, doed a ddelo, i flaenori ac i guro pawb.

Yn sicr fe gafodd Stanley blentyndod caled, creulon. Calonrwygol yw pennod gyntaf y cofiant hwn, yn benodol yr hanes am ei wrthod gan deulu ei fam a’i dwyllo gan y teulu a oedd i fod i ofalu amdano am hanner coron yr wythnos. Dic, mab ei lety, yn mynd â John bach, chwech oed, i Lanelwy ryw fore gan ddweud eu bod yn mynd i weld Modryb Mary. Ei ollwng yn ddirybudd i ofal wyrcws Llanelwy, lle treuliodd weddill ei blentyndod. Mae’n siŵr bod gwahaniaeth rhwng ‘esbonio’ ac ‘esgusodi’, ond am funud, wrth ddarllen yr hanes gwarthus hwn, yr ydym mewn llwyr gydymdeimlad â’r plentyn. Y pethau garw a chwerw a ddywedodd ef am ‘bobl Gogledd Cymru’ ymhen blynyddoedd, yn sicr yr oeddynt yn wir am rai o’r bobl a adnabu ef. Rywsut i ymryddhau oddi wrth boen a gwaradwydd ei gefndir cynnar, ymrodd i greu hunaniaeth newydd iddo’i hun, a golygodd hynny raffu celwyddau – a’u coelio mae’n debyg.

Yn eglur, yn awdurdodol, yn ddisglair yn wir, olrheinir yn y cofiant hwn holl symudiadau John Rowlands neu Henry Morton Stanley ar draws y gwledydd, yn cael ei yrru gan y peth hwnnw oedd yn ei yrru i geisio llwyddiant a bri. Dilynwn y fforiadau Affricanaidd drwy’r peryglon oll yn fanwl iawn heb byth golli golwg ar y cefndir sef ymyrraeth a chydymgais y gwladwriaethau Ewropeaidd, heb anghofio ychwaith bresenoldeb diosgoi y caethgludwyr Arabaidd a weithredai o Zanzibar. I’n helpu mae yma gyfoeth o ddarluniau, ac mae’r mapiau, yr achau, y llyfryddiaeth a’r ‘Dramatis Personae’ yn gymorth gwirioneddol.

Oni chlywn yn wahanol, rhaid derbyn bod y cofiant ardderchog hwn yn un o gyhoeddiadau olaf Gwasg Gomer. Mae ystyried hynny yn ein dwyn yn ôl at y dadfeilio y soniais amdano yn y frawddeg gyntaf, ac mae’n achos gofid mawr.

Iawn digonol ?

Am unwaith, newydd da, sef y telir iawndal gan y Swyddfa Bost i nifer mawr o bostfeistri a gosbwyd ar gamgyhuddiad enbyd.

Arferai’r diwinyddion gynt sôn llawer am ‘iawn digonol’. A benthyca’r term, a yw’r iawn yn ddigonol yn yr achos hwn? Nac ydyw, fe ddylid mynd ymhellach.

● Roedd rhywun neu rywrai wedi creu’r system gyfrifiadurol wallus a’i chadw i fynd pan ddylasai fod ym amlwg fod rhywbeth mawr o’i le. Fe ddylai hwn, neu y rhain, gyfrannu at yr iawndal; gwers i’r dosbarth hwnnw o bobl sy’n dawnsio o gwmpas pob totem cyfrifiadurol ac yn gwawdio pobl eraill am fod eu hoffer yn hen ffasiwn ac am nad ydynt yn ddigon golau yn yr efengyl ddigidol.

● Dan gyfraith Loegr, yn erbyn y Goron yr ydym yn troseddu (nid yn erbyn y dioddefydd, fel dan gyfraith Hywel). Dylai’r Goron, y wladwriaeth, felly gyhoeddi ymddiheuriad i bawb a ddioddefodd y camwri hwn, a chyfrannu’n helaeth at yr iawndal. A phwysleisiaf eto: ymddiheuriad, nid pardwn; mae hyn yn berthnasol mewn achosion eraill hefyd.

● Fe aeth erlynwyr, ynadon a barnwyr ymlaen ag achosion yn erbyn unigolion pan ddylai fod yn amlwg fod rhyw ddiffyg canolog yn rhywle. Am eu rhan mewn llychwino enw da ac andwyo bywoliaethau a bywydau, fe ddylai’r rhain dalu. Ni ddylai’r erlynwyr gael arfer cyfraith eto, ac ni ddylai’r ynadon a’r barnwyr eistedd mewn barn ar neb. Mewn byd cyfiawn y digwyddai hynny. Nid ydym yn byw mewn byd felly. Ond rhywbeth i’w gadw mewn cof, rhag ofn y gwêl rhai ohonom Gymru annibynnol …?

Sôn am hynny, darllenwch dudalennau 115-16 o fy llyfr O’r India Bell a Storïau Eraill. Achos ychydig yn wahanol, mae’n wir. Ond beth yw’ch barn chi, ddarllenwyr y blog?