Neb yn Malio ?

A’r ddeiseb yn erbyn gwahodd Trump ar ymweliad gwladol yn tyfu fesul y degau o filoedd ers ddoe, cyhoeddodd y trefnwyr fap sy’n dangos nerth y gefnogaeth drwy wahanol rannau’r deyrnas. Caergrawnt, Rhydychen a Llundain yn frwd. Dyna ni, chware teg iddyn nhw am y tro. Cymru’n amrywio. Un peth sy’n ein taro – hyd yma beth bynnag – difaterwch cymoedd Deheudir Cymru. Gyda ymddiheuriadau i Crwys felly:

A yw’r Valleys heddiw’n malio
Fod y Trymp yn dod i de?
Pa le mae’r hen radicaliaeth, —
Wedi boddi yn Cardiff Bay?
A yw ysbryd brwd brawdgarwch,
Cri cyfiawnder a’r un stwff,
Oddi ar gladdu S.O. Davies
Wedi rhoi eu holaf bwff ?

Afon Wysg sy’n rhedeg eto
Trwy Gasnewydd tua’r môr, –
Ond a welwn dyrfa’r Siartwyr
Ar ei thaith yn unol gôr?
Tonypandy ? Hanes echdoe.
Dic Penderyn ? Dim ond myth:
Ni cheir mwy ond Stephen Kinnock
Gydag ambell Owen Smith.

Meini mud uwchben Tredegar, —
Unig gof y brwydro fu ?
Ble mae ysbryd ’rhen Keir Hardie ?
Dim ond enw ar ei Dŷ.
A oes yma rai sy’n hidio
Am a fu neu ynteu ddaw,
Tra mae twpdra’r oes yn bridio
Difaterwch ar bob llaw ?

Oes, mae ambell lecyn golau –
Cyn terfynu, cofiwn hyn:
Eto’n cyrraedd pen y polau,
Diolch byth, mae’r hen Paul Flynn.
Gwleidydd gorau Cymru heddiw
A thrwy’r Senedd oll o’r bron,
A’r hen werthoedd eto’n loyw
Ac yn angerdd yn ei fron.

Diolch eto am Neil McEvoy, –
Biti bod ei Blaid mor wan,
Ond boed eto hwb i honno
Wedi llwyddiant ’rhen Leanne.
Dyma dri sy’n cynnal gobaith –
MacEvoy, Leanne a Paul:
Torred gwawr ar Gymru eto,
A’r hen nerthoedd eto’n ôl

Manion y dydd

Heddiw a’r Santes Theresa wedi mynd i selio’r Cyfamod Newydd â’r Trympyn ar ein rhan ni oll, a oes diben ceisio dweud unrhyw beth o bwys ? Mae’r byd wedi mynd tu hwnt i ddychan …

Felly, am y tro, dim ond ambell beth bach yn codi o’r cyfryngau.

1. Mae Carwyn yn cofio’r Holocost a hefyd yn lansio cyfrol yn coffáu brwydrau enbyd y flwyddyn 1917. Priodol fod rhywun yn gwneud. Ond ai y dyn sydd am gael Trident i Gymru? Beth yr ydym wedi ei wneud i haeddu’r asyn hwn a’i lywodraeth law farw? Meddech chwithau: fotio iddyn nhw.

I bwy arall y gallwn fotio ? Mae’r dewis yn affwysol

2. Yn Y Cymro darllenwn am Blaid Cymru’n dal i ymladd y frwydr i “gadw Cymru’n rhydd o beilonau”. Twnnel dan y Fenai yw’r ateb sy’n cael ei ffafrio. Ond mae ateb symlach, a hwnnw yw’r unig ateb boddhaol: dim Wylfa B, dim peilonau. Mae twyll ac anonestrwydd y Blaid ar y mater hwn yn troi stumog dyn.

3. Troi’r dudalen, a dyma Lyn Ebenezer, yn fywiog a diddorol fel bob wythnos, yn cofio 1957 fel “y flwyddyn hapusaf yn hanes Prydain”. Fel union gyfoed â Lyn, caf innau’r un teimlad yn aml, a chaf ef am ail hanner y 1950au yn gyffredinol. Yr oedd fel petai pethau’n goleuo i’r rhan fwyaf ohonom er bod digon o helbulon cyhoeddus a phersonol yn aros, a ninnau’n symud tuag at ddatganiad gwir yr hen rôg Macmillan, “You’ve never had it so good”. Un ffactor y mae Lyn yn ei grybwyll yw ffrwydrad y miwsig pop newydd. Peidiwch â meddwl fod yr hen G.A. yn rociwr o unrhyw fath, ond hyd yn oed i greadur bach mor “sgwâr” (gair y genhedlaeth) â’r llanc chwithig hwnnw, yr oedd rhywbeth cynhyrfus, rhyddhaol yn y sain.

Rhyw deimlad hefyd, am fwy nag un rheswm, y gallai rhywbeth fod yn digwydd yng Nghymru. Ie, teimlad o obaith, ac wn i ddim a gytunai Lyn â mi i’r teimlad hwnnw gyrraedd rhyw fath o anterth yn ystod Eisteddfod Genedlaethol Llangefni, ie 1957. Yr oedd ton o gefnogaeth i’w theimlo’n codi i bobl Capel Celyn. Pam na wnaeth y rheini y peth amlwg, neu o leiaf y peth oedd yn gwbl amlwg i bobl Gwendraeth Fach wyth mlynedd yn ddiweddarach, sef CAU’R GIATIAU ? Collwyd y cyfle, treiodd yr ysbryd, ac yn y methiant hwn y tardda llawer o’n methiannau hyd y dydd heddiw.

4. A sôn am gynnwrf, bobol bach. Dyma’r Cymro, yn briodol dros ben, â llith coffa i’r actor Wyn Thomas. Ie, Alec, ein pennaf arwr ni blant o Gymry canol yr hen ganrif. Awr y Plant ar nos Fawrth, ac yr oedd cyffro yn ystod y deng munud i chwarter awr cyntaf, gyda Wil Cwac Cwac a’i ffrindiau yn eu hafiaith anfarwol. Yna, gyda nodau miwsig gwallgof Tsiaicofsci, trôi yn gyffro o fath gwahanol, ac wrth geisio cyfleu i’r to iau heddiw rwy’n methu esbonio’n ddigonol, hyd yn oed i mi fy hun, sut a pham yr oeddem yn mynd mor “uchel” (term cenhedlaeth ddiweddarach, efallai mai “brwysg” yw’r hen air Cymraeg) ar anturiaethau Gari Tryfan ac Alec. Sgriptiau a chynhyrchu o’r safon uchaf bosibl, mae’n rhaid. Yr oeddem ni blant yn gwerthfawrogi galluoedd Gari, oherwydd ef yn y diwedd a fyddai’n dod o hyd i’r atebion a chau pen y mwdwl ar ôl 5-6 wythnos o gynnwrf ac antur a pherygl di-ball. Ond gwyddem hefyd na byddai Gari’n ddim heb Alec. Gan Alec yr oedd y dwrn a hefyd yr hiwmor, ac ef oedd gyrrwr y car drwy bob enbydrwydd. A’r bonws aruthrol o gael LLUNIAU Gari ac Alec yn rhifyn Mai 1949 o Gymru’r Plant ! Yn y misoedd cyntaf ar ôl dyfod radio i’n tŷ ni, tua 1948-9, cofiaf Wyn Thomas hefyd fel Gronw Pebr yn y cynhyrchiad radio cyntaf o Blodeuwedd ac fel Edgar yng nghyfieithiad W.J. Gruffydd,  Y Brenin Llŷr ; ac i un gwrandawr bach o leiaf  dyna ddechrau diddordeb mewn math gwahanol o ddrama. Wrth ddarllen ysgrif Y Cymro heddiw mae’n fy nharo hefyd mor ifanc oedd yr actor hwn pan glywem ef mor gryf ei bresenoldeb yng nghyfresi gwefreiddiol-frawychus Y Parlys Gwyn, Trysorau Hafod Aur a Dirgelwch y Gama. Un o sêr disgleiriaf darlledu Cymraeg.

5. Oddi wrth yr aruchel at … rywbeth. “Ansawdd yr addysgu yw’r prif ddylanwad ar ba mor dda mae dysgwyr yn dysgu,” yw gosodiad agoriadol syfrdanol Y Cymro wrth grynhoi adroddiad diweddaraf y corff arolygu, Estyn. Gelwir am fwy o ARFARNU ac am FFOCWS CRYF, ymhlith pethau eraill. Yn ostyngedig, rwyf am ddal ar y cyfle unwaith eto i hysbysebu fy llyfryn diweddar Iawn Bob Tro, y credaf y bydd o fudd ac o gymorth mawr gyda’r gwaith o arfarnu (ac efallai gyda gwerthuso a monitro hefyd). Ond yr wyf am ganmol un ai Estyn neu’r Cymro y tro hwn am ddweud “medrau” yn lle’r “sgiliau” sy’n fwrn ar lygad, clust ac enaid.

6. “Syfrdanol” eto, os cymerwn hi’n ddihalen, yw brawddeg gyntaf colofn grefyddol Y Cymro heddiw. “Mae gwybodaeth yn beryglus.” Pe baem yn bwrw ati i seiadu am y peth, siawns gennyf na byddai’r colofnydd cyn y diwedd yn dod fel finnau i gytuno ag Elfed :

Trwy bob gwybodaeth newydd
Gwna ni’n fwy doeth i fyw.

Medd yr ysgrif; “Mae ychydig benodau cyntaf y Beibl yn adrodd hanes Duw yn gosod terfynau i wybodaeth, ac felly i allu pobl.” Am y gwaharddiad ar fwyta o’r pren gwybodaeth da a drwg, bûm yn darllen yn ddiweddar farn rhai o’r athrawon Gnostigaidd mai gwyrdroad yw hwn, fel sy’n digwydd mor aml ym myd chwedl, o’r stori wreiddiol, sef fod Adda ac Efa i fod i fwyta o’r pren, ac mai cyfrwng daioni yw’r sarff, symbol doethineb. Syniad, damcaniaeth; ond yn gwneud mwy o synnwyr na stori wirion Genesis fel y daeth inni.

7. Yn ddiweddar hefyd bu tipyn o drafod yn Y Cymro ar sut le yw’r Nefoedd. Cytunwyd fod yno “wledda”, ac ysbrydolodd hynny y gerdd hon:

Pa fath le sydd yn y Nefoedd?
A oes yno fara brith,
Bara ceirch a bara cyrains,
Bara brown a bery byth?
Oes mae bara,
Oes mae bara,
Ac mae hefyd deisen jam.

Pa fath le sydd ym Mharadwys?
A oes yno bwdin reis,
Pwdin eirin, pwdin afal,
Pwdin Dolig a mins peis?
Oes mae digon,
Oes mae digon,
I dragwyddol lenwi’r bol.

Pwy sy’n cwcio yn y Gwynfyd
I arlwyo’r byrddau llawn?
Mair a Martha, fwy na thebyg,
Wrthi fore a phrynhawn.
Gweinidogion,
Gweinidogion
Sydd yn sgramio fel y boi.

Pwy sy’n golchi llestri wedyn?
Paid â gofyn cwestiwn ffôl.
Fel ag yng nghapeli Cymru
Y chwiorydd fydd ar ôl.
Wedi’r sglaffio,
Wedi’r sglaffio,
Y chwiorydd ddaw i’r fei.

O Washington i Wynedd

Nid yn annisgwyl, parhau y mae’r sylwebu a’r dadansoddi, y darogan a’r arswydo wrth inni nesu at ddiwrnod urddo’r Trymp yn arlywydd, – neu ei ‘sefydlu’, ac arfer iaith y capel. (A pharhau â’r derminoleg ymneilltuol, cafodd ei ‘godi’ ddiwrnod yr etholiad ym mis Tachwedd, ac eisoes ei ‘ordeinio’ mewn seremoni fach dawel rai dyddiau’n ôl. Erys ‘ei sefydlu ar yr eglwys’, ond clywn fod rhai o ‘hoelion wyth yr enwad’ yn gwrthod bod yno.)

Ymhlith y daroganau y mae rhyw ddisgwyl gan ei wrthwynebwyr y bydd rhyw sgandal bersonol neu’i gilydd yn bwrw Trympyn oddi ar ei glwyd cyn y daw pedair blynedd i ben. Mentraf feddwl yn wahanol. Peth sy’n effeithio ar ddyn parchus yw sgandal; nid yw Trump yn ddyn parchus nac erioed wedi amcanu bod. Y math o stori a ddymchwelodd Profumo ac a andwyodd lywodraeth Macmillan, nid yw’n debyg o fennu dim ar ddyn sy’n gwawdio pobl anabl yn ei ralïau cyhoeddus ac yn ymffrostio mewn cau-bod-llonydd i ferched. Po fwyaf di-chwaeth yr â’r arlywydd newydd, mwyaf y bydd yn plesio’r rheini a bleidleisiodd iddo.

A dyna sy’n dychryn rhywun fwyaf. Ers pan wyf i’n cofio mae’r Americanwyr wedi ceisio ethol dyn o’i gof, a’r tro hwn maent wedi llwyddo. Neu ethol, o leiaf, ddyn ac iddo feddwl a deallusrwydd plentyn, a hwnnw’n blentyn drwg. Gwyddai o’r cychwyn fod iddo ddeunydd cefnogaeth gref ymhlith dynion gwynion anwybodus ac anneallus o’r dosbarth gweithiol, ac aeth yn syth am y gefnogaeth honno. O’r blaen yr oedd rhywbeth yn atal ymgeiswyr arlywyddol, hyd yn oed y gwirionaf ohonynt, rhag dweud yn agored yr hyn y byddai’r garfan helaeth hon yn dymuno’i glywed; ond ni bu’r fath atalfa ar Trump. Dyma esiampl a all demtio eraill i’w dynwared.

Os gwna’r gwleidydd hwn unrhyw ddaioni, fe’i gwna drwy ddamwain – ac mae peth felly’n digwydd weithiau. Fe’i hetholwyd nid i wneud da ond i wneud drwg, gan etholaeth ddrwg-ewyllysgar, ‘bloody-minded’, chwedl y Sais. Pam yr oedd hi gymaint mwy felly y llynedd nag yr oedd hi wyth a phedair blynedd ynghynt pan etholwyd ac yr ailetholwyd Obama, mae’n anodd dweud. Y cyfan a wyddom yw bod hyrddiau o wallgofrwydd yn cydio mewn etholwyr weithiau, heb unrhyw reswm amlwg; fe’i gwelsom ar raddfa fechan yn Sir Fôn yn 1979.

* * * *

Yn yr Alban mae yna ddechrau paratoi ac ymfyddino at refferendwm arall, gyda chynhadledd o 800 yn Glasgow yr wythnos diwethaf yn ystyried y camau cyntaf. Fel yr wyf wedi dweud droeon, trueni bod yn rhaid dibynnu ar refferendwm; dylai mwyafrifoedd seneddol i’r SNP fod yn ddigon o warant dros symud ymlaen. Ond erys cysgod refferendwm 2014, ac mae’n debyg y teimlir na ellir dod allan o’r cysgod hwnnw ond drwy bleidlais arall.

Mae’r ymreolwyr yn gwbl sicr eu meddyliau na bydd pleidlais eleni, ac na byddant yn ei dymuno. Y flwyddyn nesaf ? Dibynna lawer ar gamrau Brexit. Hyder o ennill, dyna’r maen prawf, fel y mae’r cenedlaetholwyr yn pwysleisio’n gyson. Cyn sicred ag y gellir proffwydo unrhyw beth, gallwn broffwydo na bydd ymgyrch NA y tro nesaf; neu os bydd un, y gellir ei chrynhoi mewn dau air, ‘Ruth Davidson’. Ni bydd hen geffylau fel Gordon Brown, Alastair Darling a Jim Murphy yn mentro i’r maes eto, dim ffiars o beryg.

Wedi dweud hynny, cydnabyddwn efallai y bu i’r ymgyrch NA y tro diwethaf, drwy fod mor sâl, helpu codi’r bleidlais IE o’r 25% cychwynnol i’r 45% ar y diwrnod. Dywed Alex Salmond hyn yn ei atgofion. Llawn mor effeithiol ag ymgyrch NA mewn rhai sefyllfaoedd yw’r ffactor ‘drysu hwyl’ neu ‘sboilsbort’. Unwaith y dechreua rhywbeth godi hwyl, ymateb greddfol un garfan o gymdeithas yw mynd yn fwyfwy cysetlyd a thaflu mwy o ddŵr oer. ‘O-o-o-o-o-o, maen nhw isio rwbath i neud, tydyn ?’ Unwaith eto, rhai o etholiadau Môn yn y 1970au.

* * * *

Yn GOLWG, 12 Ionawr, stori fach ddigon diddorol am gynnydd aelodaeth a gweithgarwch Llafur yn etholaethau Gorllewin Cymru. Cefnogaeth i Corbyn, meddir, a diamau mai dyna’r gwir. Ond fel yr ydym wedi crybwyll o’r blaen, a digon o rai eraill wedi pwysleisio, un peth yw brwdfrydedd aelodau gweithredol, peth arall yw hyder etholwyr. Weithiau gall y ddau beth fynd gyda’i gilydd, gyda’r cyntaf yn arwain at yr ail, fel sy’n digwydd yn gyffredinol yn hanes Plaid Cymru. Ond yn achos Llafur mae anhawster arbennig, sef ofn mwyafrif y gwleidyddion etholedig, ac ofn trwch y pleidleiswyr hefyd, o’r hen beth hwnnw, egwyddor.

Os gwêl Llafur ryw adfywiad bach, yn enwedig yn etholaeth Ceredigion, gall hynny fod o ychydig gymorth i Blaid Cymru drwy ddenu peth o bleidlais y colegau a’r mewnlifiad oddi wrth y Democratiaid Rhyddfrydol. Ond pwy ŵyr beth fydd wedi digwydd cyn yr awn i’r bythau bach eto ? Os bydd Brexit wedi bod, ni bydd UKIP mwyach, a dyna fwy o bleidleisiau ar gael i Lafur a Thori ym mhob etholaeth. Gwylied Plaid Cymru ei hun, ie hyd yn oed yn Arfon a Meirion-Dwyfor. Ac os daw etholaeth newydd ‘Môn ac Arfon’ dyna ddeunydd llanast arall.

* * * *

Yn awr at bwmp y pentref. Yn ôl stori ar wefan newyddion BBC Cymru heddiw, nid oes gan Ysgol Tryfan, yma ym Mangor, gae rygbi ! Dyma inni ofnadwy ! Sut y gall gwareiddiad fynd yn ei flaen, dywedwch ? Oes eisiau unrhyw beth i wneud cae rygbi ac eithrio ychydig o laswellt ac ychydig o fwd ? Ond yn wir mae gennym lai o’r rheini, gyda’r holl godi tai a chodi hostelau a fu yn ddiweddar.

Yn sgil y stori hon, adroddir hefyd fod deuddeng miliwn o bunnau wedi dod i’r fei yn un o gronfeydd yr awdurdod addysg. Trueni na ddaeth neb o hyd i’r celc hwn cyn cau fy hen ysgol yng Ngharmel. Ond dyna ni.

Yn yr un eitem dyfynnir y farn y byddai campws 3-19 oed yn ateb rhai o anghenion Bangor yn well y dyddiau hyn, anghenion yr addysg Gymraeg yn arbennig. Cyfeirir at esiampl y Bala. Ond nid awgrymir, hyd yma beth bynnag, pa enwad crefyddol a fyddai’n ei redeg.