Ymateb i Gyfrol

Mae’r gyfrol Camu’n Ôl a Storïau Eraill yn dal yn y siopau. Beth a’i hysgogodd hi?  Y cyfuniad arferol o bedwar prif gymhelliad pob awdur: (1) gwneud ychydig arian (neu, yn yr achos hwn, peidio gwneud colled), (2) y pleser o drin y defnyddiau, (3) ‘llacio tyndra’r caethiwed sydd yn fy mron’, (4) diddanu cyfeillion.   Mae’r hen G.A. yn falch iawn o sylwi ar beth llwyddiant gyda rhif (4), fel y tystia’r ymatebion isod.

‘Prin iawn yw’r awduron sydd wedi gwneud i mi chwerthin yn uchel. Yn ei plith mae Wil Sam ac Eirwyn Pontsiân.  At y rhain ychwanegwch Glyn Adda a’i gasgliad rhyfeddol o storïau byrion, Camu’n Ôl a Storïau Eraill. …  Mae’r un-stori-ar-bymtheg stydd yn y casgliad i gyd yn berlau. Dyma waith awdur sy’n berchen ar lygaid craff, clustiau meinion a dychymyg sy’n drên.  Mae dychan a hiwmor cynnil – ac weithiau dynerwch atgofus – yn rhedeg drwy’r cyfan. … Dyma werslyfr i unrhyw awdur sydd am fynegi ei hun yn glir a diamwys. Gall ein harwain fesul cam tuag at uchafbwynt o chwerthin neu weithiau i ddyffryn o ddwyster. Ond y geiriau allweddol yw dychan ac eironi. A dydi’r dyfeisgarwch byth yn troi’n glyfrwch bas, byth yn troi’n gimics.   … Dyma gyfrol y talai i bob egin awdur – ac ambell un sydd wedi ymsefydlu hefyd – ei darllen. Drwyddi mae’r Gymraeg yn llifo megis afon. Bu ei darllen yn bleser pur.’    Lyn Ebenezer, Gwales, a’r Cymro.

‘Cyfrol ddoniol ydyw, ond hiwmor craff sydd yma, gyda dawn ddychanol yr awdur yn taro’r hoelen ar ei phen wrth ddychanu ffaeleddau pobl a sefydliadau ei fro a’i wlad. …  Mae’n deall ac yn disgrifio amrywiaeth eang o emosiynau dynol a’u holl gymhlethdodau, o’r ffyrnigrwydd a’r rhwystredigaeth sydd i’w gweld yn ei ddychan hyd at yr empathi a’r tosturi sydd ganddo tuag at rai o’i gymeriadau. Ac yn hynny o beth daw perthnasedd y ffug gyfenw Adda i’r amlwg. Nid darlunio Cwmadda na Chymru yn unig a wna’r awdur yma, ond darlunio’r ddynoliaeth, hil Adda, a’i holl ogoniannau ac amrywiaethau – a’i holl ddiffygion hefyd, wrth gwrs!’   Lisa Caryn Sheppard, Tu Chwith.

‘Hoffais “Rhan Fach mewn Hanes” yn fawr. Ond toes yna gymaint o bobl hurt yn meddwl eu bod yn bwysig? Ac mae hanes y capel yn cau yn ardderchog, er na fedraf ddeall pam fod cau capel yn fy styrbio a minnau byth yn mynd ar y cyfyl nac yn credu mewn dim.  Rydym yn genedl (os cenedl o gwbl) ddwl a di-ddeall ac yn cysgu gan adael i bopeth sâl ennill, – a brolio’r cyfan sobor â chelwyddau hyfryd.   … Dal ati Glyn Adda, a diolch amdanat.’  Cwsmer Bodlon 1.

‘Diolch, Dafydd, am hala Trwy Ofer Esgeulustod a Camu’n Ôl imi.  Rw’ i weti wherthin yn harti am oria dros y naill a bu bron imi lefain wrth ddarllen y llall.’   Cwsmer Bodlon 2.  

‘Prynais Camu’n Ôl a Storïau Eraill yn Siop y Pethe, a’i ddarllen ar ôl swper hyd berfeddion neithiwr gyda blas anghyffredin: … gallaf ddweud heb os na ddarllenais ddim beirniadaeth wleidyddol-gymdeithasol am y Gymru sydd ohoni mor finiog gan neb, ond yr hyn sy’n ardderchog hefyd yw bod y cymeriadau sy’n llefaru neu’n corffori’r feirniadaeth honno yn bobl fyw. Gwych, gwych.’  Cwsmer Bodlon 3.

Chwech o Gyfrolau Cenedl

Problem yr Enw – a Phroblemau Eraill

Mae’n well i bob plaid gael enw, ac rwy’n sylwi fod gan y rhan fwyaf o bleidiau gwleidyddol enwau, sy’n eu disgrifio’n fras: y Blaid Lafur, y Blaid Geidwadol, Plaid y Democratiaid Rhyddfrydol,  Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig, Plaid Monster Raving Loony  &c. Dyna ni, mae’r enwau yna bob un yn dynodi rhywbeth ac yn cynnig bras arweiniad i’r etholwr. Ond mae un blaid sydd, ers rhai blynyddoedd, wedi gwneud heb enw, neu heb enw ystyrlon, o leiaf. ‘Plaid’ y bu’n ei galw ei hun, fel petai siop yn ei galw ei hun yn ‘Siop’, neu fel petawn i’n cyhoeddi llyfr a’i alw yn ‘Llyfr’.  Mae’r enw’n ddisynnwyr yn Gymraeg, ac yn annealladwy ond i’r sawl sy’n medru Cymraeg, neu o leiaf yn gwybod mai’r cyfieithiad o ‘plaid’ yw ‘a party’.  OS mai ‘Plaid’ yw enw Cymraeg y blaid hon, yna ‘A Party’ ddylai ei henw Saesneg fod.  ‘OS … ,’ meddwn i, ond fe wyddom wrth gwrs nad ei henw Cymraeg yw ‘Plaid’, ond math o law-fer  i gyfeirio ati yn Saesneg; rydym i gyd wedi ei ddefnyddio ar dro. Gwyddom hefyd, pan fyddwn yn ei thrafod yn Gymraeg, na byddwn ni byth yn dweud ‘Plaid’, ond yn hytrach ‘Blaid’, sef talfyriad o ‘Y Blaid’, yn union fel y byddwn ni’n arfer gollwng y fannod yn: siop, lôn, capel, tŷ &c &c.   

            Daeth ‘Plaid’ i fodolaeth swyddogol yn 2006, yr un diwrnod â’r pabi melyn. Ond barnwyd bryd hynny, neu’n fuan wedyn,  y byddai’n well iddi gael is-deitl Cymraeg yn ogystal. Rhoddodd hyn ‘Plaid: Plaid Cymru’, gan ychwanegu at y nonsens, a heb ennill – mentraf feddwl – dim un bleidlais ychwanegol.

            Yn awr deallwn mai’r bwriad yw ei galw, yn Saesneg, ‘The Party of Wales’.  Ai y bwriad yw gadael i’r Cymry Cymraeg yr enw ‘Plaid’, – nad yw’n gwneud unrhyw synnwyr yn Gymraeg?

            Bu i’r blaid hon unwaith enwau Cymraeg a Saesneg cyfatebol, yn dweud yn glir dros beth y safai: ‘Plaid Genedlaethol Cymru’ a ‘The Welsh Nationalist Party’.  O hollti blewyn, fe ellid dadlau nad oedd y cyfieithiadau yn fanwl, ac y dylesid dweud un ai ‘Plaid Genedlaetholaidd Cymru’ neu ynteu ‘The Welsh National Party’. Ond ni chydiodd ‘WNP’ erioed, ac nid awgrymwyd ef. Mabwysiadwyd ‘Plaid Cymru’ yn y 1940au, ac ni bu erioed unrhyw anhawster ynglŷn ag ef; yr oedd yn berffaith ddealladwy i bawb a oedd ag unrhyw ddiddordeb o gwbl.  Ond wedi dechrau mwydro a stompio, mae’n anodd dod allan ohoni.

            ‘Plaid Cymru’ fydd hi i bron bawb ohonom, wrth gwrs, cefnogwyr a gwrthwynebwyr, tra bydd hi, a ‘Welsh Nash’ i rai, — ac nid yn unig i’r gwrthwynebwyr chwaith. ‘Welsh Nash ydw i wsti boi! Ew ia!’ 

            Ond ar draws cwestiwn yr enw, mae hen gwestiwn arall y mae rhai cefnogwyr yn addef ei glywed yn eu pennau y dyddiau hyn. Os cael enw newydd, onid yw’n bryd cael plaid newydd, dan un? 

            Ar 4 Gorffennaf eleni, cafodd rhai ohonom achos i feddwl fod yr hen Blaid Cymru wedi dod yn ôl, o dan yr arweinyddiaeth newydd. Pwnc dadl yn y Cynulliad oedd datganiad diweddar y Prif Weinidog, Carwyn Jones, fod ‘mwy na chroeso’ i longau tanfor Trident angori yn Aberdaugleddau os bydd raid iddynt adael yr Alban.  Cyflwynodd Plaid Cymro gynnig yn condemnio’r fath alwad. ‘Dyma blaid,’ meddai Glyn Adda wrth wrando’r drafodaeth, ‘sydd wedi rhoi Academi Filwrol Sain Tathan yn derfynol y tu ôl iddi, ac sy’n barod i ddechrau ar y gwaith mawr o ailadeiladu ar ôl trafesti’r blynyddoedd diweddar’. Ni chymerwyd llawer o sylw o’r ddadl gan y cyfryngau yng Nghymru, nac yn wir o’r digwyddiad a oedd yn gefndir iddo; ond mentraf feddwl fod ambell un arall y cynheswyd eu calonnau am ddiwrnod neu ddau. Cyflwynwyd y cynnig gan Simon Thomas, gan ddadlau’n gryno ac yn groyw.

            Beth oedd cymhelliad Carwyn yn estyn y gwahoddiad ffôl, anghyfrifol a di-alw-amdano? Nid oedd neb yn rhyw sicr iawn ar y pryd, nac wedyn. ‘Pryfocio’, awgrymodd rhai.  Mae Glyn Adda’n amau fod yr ateb yn y term ‘Llafur Glas’, a fathwyd tua’r un adeg i ddynodi Llafuriaeth sydd yn amlwg geidwadol, ac am i bawb ddeall hynny, ar bethau perthynol i Brydeindod.  Yr enw, wrth gwrs, sy’n newydd, nid y peth. Dyma Lafur erioed, neu o leiaf oddi ar y diwrnod yn 1914 pan  wrthododd hi arweiniad Keir Hardie.  Yn etholiadau lleol Mai 2012 fe enillodd Llafur Glas fuddugoliaeth nodedig dros ‘Genedlaetholdeb Coch’ Leanne Wood.  Ai rhyw ffordd o danlinellu a dathlu hynny oedd yr ymserchu sydyn hwn yn yr  arfau dinistr, gyda’r neges wedi ei hanelu’n arbennig at gadarnleoedd Llafur Glas, etholaethau Morgannwg a Gwent?  Aeth Carwyn o’i ffordd i ailadrodd ei bwynt ymhen deuddydd neu dri, a’n hatgoffa na chawn ni mo’r llongau tanfor os bydd Cymru’n mynd yn wlad annibynnol. Paul Flynn, y gwladgarwr gorau yn holl wleidyddiaeth Cymru ers llawer, llawer blwyddyn, a’i trawodd hi ar ei phen gyda’i gwestiwn: ‘dadl o blaid ynteu yn erbyn annibyniaeth yw hynny?’ 

            Daeth Llafur allan ohoni ar 4 Gorffennaf drwy gynnig gwelliant, nad oedd hwn yn fater datganoledig. Gwirionedd, y buasai’n well ei gofio ychydig ddyddiau ynghynt. Gwan ddifrifol oedd amddiffyniad Carwyn yn y ddadl: wrth gwrs yr oedd arfau niwclear yn anfoesol, ond byddent yn dod â gwaith, – dadl a ddarniwyd yn syth gan yr ochr arall. Ailadroddodd Mark Drakeford ei wrthwynebiad personol cyson i arfau niwclear, ond rywsut neu’i gilydd llwyddodd i gefnogi gwelliant y Llywodraeth yn y diwedd. Yr oedd araith Julie Morgan yn gwbl gabolotshlyd.  Wrth gwrs, am mai arweinydd y Torïaid ydyw, roedd raid i Andrew R.T. Davies roi ambell ruad Prydeingar yn y mannau priodol, ond yn wir yr oedd ei ymresymiad ef yn fwy rhesymegol nag eiddo’r Llafurwyr. Bron na pharodd Rhodri Glyn Thomas inni ddweud ‘maddeuwyd rhai pethau’, os nad ‘maddeuwyd popeth’. Ac wrth wrando araith Leanne, daeth i un gwrandawr o leiaf, am funud awr, y teimlad fod yma unwaith eto blaid y byddai Gwynfor a Wynne Samuel, Glyn James a Chris Rees, Harri Webb a Dafydd Orwig, yn ei hadnabod.

            Ond mae wythnos yn amser hir …  Daeth amheuon newydd, a’r rheini’n deffro’r cof am hen amheuon. Daeth mater iaith y Cofnod, ac yn awr y cawdel hwn ynghylch yr enw. I rai ohonom mae ‘helynt Y Byd’ yn dal fel rhyw ddannoedd fud yn y cefndir.  Pwnc o ddiddordeb lleiafrifol efallai, na chostiodd fawr ddim yn nhermau pleidleisiau.  Ond nid felly fater ysgolion Gwynedd, sy’n bygwth ymgodi eto, fel pe na bai unrhyw wersi wedi eu dysgu oddi wrth y rhwyg costus o’r blaen. Gwn fod eraill fel finnau a fyddai’n barod i’w hargyhoeddi gan ddadl o blaid ysgolion mwy; ond hyd yma nid ydym wedi ei chlywed.  Rhyw bethau fel yna o hyd, yn cyfrannu at ddarlun o blaid sylfaenol ansicr ynghylch ei chyfeiriad a’i phwrpas. Ac ym mhen hynny, y pechod marwol, anfaddeuol o wrthod ateb llythyrau. 

            Ym Mhrydain, beth bynnag am wladwriaethau eraill, dim ond miliwnydd gwallgo a fyddai’n meddwl sefydlu plaid newydd. Ond ai digon enw newydd?  Fe erys y cwestiwn gyda ni y rhawg.

Cofnodion Meic

Hunangofiant Meic Stephens [:] Cofnodion (Y Lolfa, 2012), £9.95.

‘Torchwch eich llewys, ddyn ifanc!’ oedd cyngor Syr Ifan ab Owen Edwards i Meic Stephens, mewn llythyr a ddehonglodd y derbynnydd, o leiaf, fel un ‘eithaf crablyd a hunanbwysig’. 1966 oedd y flwyddyn. Roedd Meic yn torchi llewys bryd hynny, ac wedi gwneud ers blynyddoedd cyn hynny, ac os oes rhywun rhwng hynny a heddiw wedi torchi llewys dros ddwy lenyddiaeth Cymru, a thros achos ein cenedl drwodd a thro, Meic Stephens yw hwnnw. Torchi llewys fu raid i ninnau hefyd, pawb oedd dan addewid i Meic. Cofiaf eisteddfodau cyfain o ffoi o flaen Meic am fy mod ar ei hôl hi gyda rhyw dasg neu’i gilydd !

Yn yr hunangofiant odiaeth o ddifyr hwn sgrifenna Meic gyda llawer o deimlad am bethau personol a theuluol, a chydag angerdd am y llu pethau cyhoeddus y bu ynglŷn â hwy, gan roi teyrngedau cynnes lle maent yn haeddiannol, ac aml gelpen wirioneddol galed hefyd i bobl yng Nghymru a fu’n euog o ‘lapan’, ‘conan’ a ‘whalu whaldod’.  Mae eisiau’r plaendra hwn; byddai’n dda gennyf petawn wedi gallu arfer mwy arno yn ystod y blynyddoedd, ond daw ychydig yn haws wrth fynd yn hŷn. Cafodd Meic ei hun yn weinyddwr ym myd y celfyddydau, yn fath o fandarin llenyddol am ran helaeth o’i yrfa, ond gall dystio hefyd, ‘sentar ydw i wrth reddf’. Clywodd  beth tyndra rhwng y ddwy agwedd, a sylwyd ar hynny  hefyd gan bobl saff, sefydliadol a gwynai weithiau fod Meic yn ‘wleidyddol’!

Un o’r pethau personol iawn yw’r ymchwil hir am wir hanes teulu ei dad. Yn anuniongyrchol efallai, cafodd hyn ei effaith ar y gweithgarwch cyhoeddus yn ogystal, drwy fod yn rhyw fath o ysgogiad i ddechrau barddoni yn y Gymraeg, ac nid yn unig hynny ond barddoni yn y Wenhwyseg hefyd.  Wn i ddim a fyddai Meic yn cyfrif hon, hen iaith ei ardal er nad iaith ei fagwraeth, yn bedwaredd iaith iddo, ar ôl Saesneg, Ffrangeg a Chymraeg. Saif ei gerddi bellach fel yr ymgais fwyaf estynedig erioed, a’r fwyaf llwyddiannus, i roi lle i’r dafodiaith hon mewn llenyddiaeth, ac mae’r arlliw cryf ohoni drwy’r hunangofiant hwn yn ychwanegu at ei ddiddordeb.

Yr wyf yn awr am gyfyngu’n llym, a sôn yn unig am ddetholiad bach o’r pethau mwy cyhoeddus.

Cafodd Meic brofiad o ddysgu, o gadair Athro, mewn dwy brifysgol.  Mae’n ddeifiol o blaen am y ddwy, er yn gwerthfawrogi rhai pethau yn y naill a’r llall, yn arbennig cyfeillgarwch unigolion. ‘Semester yn Seion’ fu ei arhosiad ym Mhrifysgol Brigham Young, Utah, UDA, lle daeth wyneb yn wyneb â ‘ffydd anhygoel y Mormoniaid’ ac yna benderfynu fod ‘un tymor yn hen ddigon’:   ‘po fwyaf a ddysgwn am y Saint, mwyaf gwrthun y daethant yn fy ngolwg i’.  ‘Gwacter meddwl, hygoeledd a hunangyfiawnder’ oedd yr argraffiadau mwyaf arhosol.  Gwaeth os rhywbeth, tristach, oedd ei brofiad ym Mhrifysgol Morgannwg, sydd bellach wedi trawsfeddiannu ei bentref genedigol, Trefforest, gan ‘achosi rhychfa’ fel y dywed  mewn un man, a chyda’r canlyniad ‘nace lle i fagu plant oedd Trefforest bellach’. ‘Pob math o gybolfa o raddau diwerth’ yw ei grynodeb o ddarpariaeth y brifysgol hon; nodweddid ei myfyrwyr gan ‘ddiffyg gwybodaeth am unrhyw beth ond canu poblogaidd a chwaraeon a rhaglenni teledu’.  ‘R’odd y mwyafrif,’ meddai, nid yn unig yn gwbl anwybodus am y byd cyfoes a hanes gweddol ddiweddar, ond hefyd ‘yn hollol ddi-glem am hanes a diwylliant y trefi lle’u magwyd nhw’.

Cyfyd hyn fwy nag un cwestiwn y dylem fod yn meddwl yn ddifrifol amdanynt ond nad oes ymron neb yn fodlon gwneud, lleiaf oll y sefydliad addysgol yng Nghymru. (1) Ai doeth o gwbl oedd yr hyn a ddigwyddodd ledled y Deyrnas yn ystod y 1970-80au, dynodi’r colegau politechnig yn ‘brifysgolion’?  Onid gwell fuasai cadw’r terfyn rhwng dau fath o sefydliad eithaf gwahanol yn eu hanfod?  (2) Dyma Brifysgol Cymru: Y Drindod Dewi Sant wedi ymuno â Phrifysgol Fetropolitan Abertawe, sef y cyn-goleg politechnig. Peth doeth, o safbwynt Coleg Dewi Sant yn arbennig?   (3) Am y bwriad i wneud yr hyn oll sy’n weddill o Brifysgol Cymru yn rhan o’r un cyfuniad, sef yr hyn a benderfynodd y Cyngor flwyddyn yn ôl mewn awr o wallgofrwydd, mae’n anodd dod o hyd i eiriau. A feddyliodd rhywun, er enghraifft, am yr ymhlygiadau i’r Ganolfan Uwchefrydiau, Aberystwyth? Pawb sydd ag unrhyw ran, neu unrhyw lais, yn y materion hyn, brysiwch, brysiwch i ddarllen tudalennau 188-199 o Cofnodion. Dysgwch, ystyriwch ac edifarhewch os medrwch fodd yn y byd!  (4) Gwêl Meic ddiffygion mawr ym mharatoad y myfyrwyr cyn iddynt gyrraedd campws Trefforest:   ‘Ro’dd y rhan fwyaf o’r myfyrwyr ym Mhrifysgol Morgannwg yn dod o ddosbarth gweithiol Cymo’dd y De. Ro’dd eu tlodi diwylliannol yn dicyn o sioc a siomedigaeth imi. Yn amlwg, dyma blant o’dd wedi eu hamddifadu o bob braint addysgiadol a chymdeithasol. Do’dd dim amcan am wleidyddiaeth ’da nhw ac felly do’n nhw ddim yn gallu newid eu byd.’   Canlyniad, yn rhannol mae’n ddiau, i bron ganrif o stiwardiaeth ‘plaid y gwithwrs’.  Canlyniad hefyd i ddallineb y byd addysgol o’r top i’r gwaelod, ei ddawn i osgoi ffeithiau, a’i ymroad diarbed i ffantasi, gwag siarad, neu a benthyca ymadrodd hoff gan yr awdur eto, ‘whalu whaldod’.

Mater sy’n codi ar fwy nag un tudalen yw cyflwr y wasg yng Nghymru yn y ddwy iaith. Sawl gwaith fe ddeuir yn ôl at y penderfyniad poenus, ddiwedd y 1980au, a dadleuol o hyd, i atal cefnogaeth Cyngor y Celfyddydau i’r Faner a chefnogi sefydlu Golwg.  Am sabwynt gwahanol ar yr un hanes gellir darllen llyfr Hafina Clwyd, Prynu Lein Ddillad, tt. 120-33, 178-81. Pwysleisia Meic drosodd a throsodd mai yr anhawster mawr, a’r hyn a gostiodd einioes Y Faner yn y diwedd, oedd cael unrhyw ffigurau cyson a dibynadwy gan ei pherchenogion, Gwasg y Sir, Y Bala. Yn y mater hwn mae gennyf lawer o gydymdeimlad â Meic ac â Phwyllgor Llenyddiaeth Cyngor y Celfyddydau. Sôn yr ydym, wrth gwrs, am Y Faner fel cylchgrawn yn y 1970-80au, wedi mwynhau cyfnod o adfywiad disglair dan olygyddiaeth Jennie Eirian Davies, ac i’w weld yn dal ei dir dan olyniaeth o olygyddion eraill, ond yn amlwg yn methu â chael dau ben llinyn ynghyd.  Ond mae fy meddwl yn mynd yn ôl yn awr, fel y gwna yn aml, tu hwnt i’r cylchgrawn at yr hen Faner ac Amserau Cymru, y papur newydd a sefydlwyd gan Thomas Gee, gan gymryd i mewn Amserau Gwilym Hiraethog.

Wrth droi dalennau Baner y 1950-60au heddiw, un o’r prif bethau i’m taro yw mor ddarllenadwy ydoedd. Gallech bob amser fod yn hyderus o gyrraedd diwedd brawddeg heb roi eich troed mewn rhyw bwll o gameirio, camramadeg ac felly ddiffyg ystyr. Yr ail beth yw ei bod yn dweud wrthych beth a ddigwyddodd, fel nad oedd raid gwybod y ffeithiau ymlaen llaw er mwyn deall yr adroddiad. Yr ochr negyddol oedd y cyfyngiadau ar yr hyn yr adroddid amdano, a’r diffyg ‘mynd ar ôl straeon’, – llawer o hwnnw’n ganlyniad diffyg adnoddau (pryd yr oedd gan Y Cymro yn yr un cyfnod bedwar neu bump o ohebwyr galluog allan yn y priffyrdd a’r caeau, a threfnwyr busnes ardderchog o weithgar, yn ogystal â’r staff golygyddol).  Ac wrth ddarllen hen rifynnau o’r Faner heddiw mae gofyn inni’n hatgoffa’n hunain o rywbeth arall: er ei bod yn ddarllenadwy, ac yn dweud yn llawn ac eglur yr hyn a ddigwyddodd, yr oedd yr adroddiadau fel rheol dair wythnos yn hwyr, peth a ysgogodd un hen wag i ddweud, ‘pwrpas Y Faner yw, nid dweud y newydd wrthych chi, ond gofalu nad ydych yn ei anghofio’! Ond y peth pwysicaf o ddim, efallai: plentyn radicaliaeth y 19eg ganrif oedd Y Faner tra pharhaodd yn bapur newydd. Yr oedd yn tragwyddol ymgyrchu o blaid rhyw bethau ac yn erbyn eraill, –  ‘achubwn beth-a’r peth!’, ‘ymaith â hwn-a-hwn!’ – o rifyn i rifyn yn ddi-feth. Y canlyniad oedd mynd yn rhagddywedadwy ac yn obsesiynol, ac felly yn ddiflas fel newyddiaduraeth. Ond rhaid gofyn yn ddifrifol wrth feddwl am y wasg Gymraeg heddiw, ie y wasg Saesneg yng Nghymru hefyd, ai yr unig ddewis arall yw peidio ag ymgyrchu dros ddim byd?

Cyfeiriaf at un enghraifft yn arbennig o ddechrau’r haf hwn, a’m hymateb iddi efallai yn dangos fy oed, sef gwahoddiad ofnadwy o ffôl ac anghyfrifol Carwyn Jones i longau tanfor Trident wneud eu cartref yn Aberdaugleddau. Dyma’r peth mwyaf negyddol ac adweithiol a ddigwyddodd yng ngwleidyddiaeth Cymru oddi ar sefydlu’r Cynulliad Cenedlaethol, cyfyd amheuon difrifol ynghylch gwerth y Cynulliad, a dylai gau’r drws ar unrhyw gydweithio rhwng Plaid Cymru a Llafur tra fydd Carwyn yn arweinydd. Lol oedd yr unig gyhoeddiad i fynd i’r afael â’r peth a’i drin mewn modd teilwng o’n traddodiad radicalaidd. Gallaf ddychmygu Gwilym R. a Mathonwy yn yr hen Faner yn dyrnu ar hyn am wythnosau bwygilydd, nid  fel ag i newid meddwl y llywodraeth Lafur efallai, ond i ofalu fod cnewyllyn o’r etholaeth, o leiaf, na châi anghofio beth fyddai gan y gydwybod radicalaidd i’w ddweud am ynfydrwydd o’r fath.

Mater arall, lleiafrifol ei ddiddordeb efallai, ond dangosydd o safonau bywyd a meddwl cyhoeddus yng Nghymru, yw’r hyn yr wyf wedi cyfeirio ato o’r blaen yn yr ysgrif hon: argyfwng Prifysgol Cymru a’r ateb hollol loerig a gynigiwyd iddo y llynedd gan y Cyngor a’r swyddogion. Clod uchel i Karen Owen am gyfres o adroddiadau llawn yn Y Cymro. Ond distaw fel llygod fu gweddill y wasg a’r cyfryngau Gymraeg am hyn, sgandal fwyaf byd addysg yng Nghymru o fewn cof neb ohonom. Pam tybed?

Dim ond un peth a ddywedaf am feddyliau braidd yn drist pennod olaf y llyfr, y dadrith ynghylch y mudiad cenedlaethol a chyflwr pethau yn y Gymru ddatganoledig, – pethau a ddaeth yn themâu nifer o awduron degawd cyntaf ein canrif, yn cynnwys Robat Gruffudd, Arwel Vittle (neu Elis Ddu), Goronwy Jones y Dyn Dŵad, a Meic ei hun.  Wrth rannu llawer o’r siomedigaeth, a gobeithio y daw rhyw awel wynt o rywle eto, – er na wn o ble – daw i’m meddwl sylw trawiadol Adrian Hastings yn ei lyfr da dros ben The Ethnic Origins of Nations (1997), ei bod yn bosibl i bobl, dan amodau hanesyddol arbennig, fynd yn fwy tebyg i wladwriaeth ac yn llai tebyg i genedl. Digwyddodd, meddai, i’r Alban am gyfnod o’i hanes. Ac efallai ei fod yn digwydd i Gymru heddiw.

Yn olaf, i’r byd eisteddfodol. Rhwng 2002 a 2012 fe ymgeisiodd Hwnco Manco, Blorens, Retina, Shasbi, Crambo, Elcawawcs, Fferegs, Coeca, Trostre a Xanthe oll yn eu tro am Goron yr Eisteddfod Genedlaethol; a dyna guro record Sylcos, Pythagoras, (?)Pygmalion, Efnisien, Hud ar Ddyfed a  Penityas yn eisteddfodau 1948-54. Fel Harri Gwynn, fe ddaeth Meic Stephens yn ail neu’n nesaf ati o leiaf ddwywaith, ac fe ddylai fod wedi ennill o leiaf unwaith. Mae cam eisteddfodol yn rhan o hanes yr hen ŵyl; yr ymateb iddo sydd wedi tawelu, rhan o ‘fynd yn llai o genedl’ efallai. Addewir cyfrol, ‘Cerddi’r Llwy Bren’!

Llawer o bethau fel yna, mewn cyfrol ddifyr ac ysgogol tu hwnt.

Y Dwsin Doeth – Tipyn o Jôc

Un o’r amryw bethau da yn rhifyn diweddaraf y cylchgrawn Llên Cymru yw ysgrif gan yr Athro Gerwyn Wiliams ar flynyddoedd olaf Cynan. ‘Pob Beirniadaeth Drosodd?’ gofyn teitl yr ysgrif gan ddyfynnu’r bardd, a daw’n amlwg yn fuan iawn bod yn rhaid ateb ‘nac oedd’. Yn ystod y blynyddoedd hyn, diwedd y 1960au, wynebodd Cynan feirniadaeth cyn galeted ag a welodd erioed, nid o du sefydliad llenyddol cysetlyd y tro hwn, ond o du to iau a oedd yn barod i fynd lawer pellach nag ef ar rai llwybrau.  Drwy gydol yr astudiaeth mae cyferbyniad eglur iawn yn ein taro, rhwng penwendid coron-addolgar y Cofiadur ar y naill law, a’i gadernid di-syfl ar fater rheol iaith yr Eisteddfod ar y llaw arall. Gwelwn yn awr yn gliriach nag erioed o’r blaen mor ddiysgog y safodd Cynan pan oedd eraill o fewn yr Orsedd a Chyngor yr Eisteddfod yn simsanu. I weld pwy oedd y rheini, darllener yr erthygl.

Prin yr â eisteddfod  heibio heb i rywrai ddechrau cynrhoni ynghylch y rheol Gymraeg. Gellir dibynnu’n wastad  ar y cerddorion i godi rhyw gnecs, yn eu mawr awydd i ddangos eu bod cystal bob dydd ar ‘The Italian Song’ â Tomos Tŷ Pella yng nghyngerdd enwog  yr Henllys Fawr ers talwm. Dros drigain mlynedd bellach mae’r Eisteddfod wedi dal at ei pholisi a’i hegwyddor, ond dro ar ôl tro cyfyd y demtasiwn i anwadalu.

Cofia rhai ohonom gyfarfod arbennig o’r Llys, a gynhaliwyd yn Aberystwyth ddiwedd  2004. Gobeithio nad wyf yn camddarlunio mewn unrhyw fodd wrth geisio crynhoi yr hyn a fu. Nid galwad am ddiddymu, na newid, na llacio’r rheol Gymraeg oedd ger bron y tro hwnnw, ac ni chredaf y byddai neb a oedd yno yn addef bod yn bleidiol i hynny yn yr union dermau yna. Ond gofynnid  i’r Llys gymeradwyo gwaith y Cyngor a’r Bwrdd Rheoli, yn diwygio’r cyfansoddiad fel ag i gael mwy o fantais drethiannol fel ‘Cwmni drwy Warant’ o dan un o’r Deddfau Cwmnïau.  Fel y dehonglid y Ddeddf ar y pryd, gan y rhai yr ymddiriedid hynny iddynt, — sef y cyfreithwyr sydd bob amser yn fintai gref, ddylanwadol a gwasanaethgar hefyd ar Gyngor yr Eisteddfod, — os am fwynhau’r fantais ariannol nid oedd yn bosibl i gorff neu gymdeithas wirfoddol fod â chyfansoddiad na ellid byth ei newid. O dderbyn hyn, fe allai agor y ffordd i newid y rheol Gymraeg pe codai rheswm arall dros wneud hynny. Ar ôl trafodaeth bur anesmwyth bodlonwyd, â mwyafrif mawr, i dderbyn y newid pe bai Comisiynwyr yr Elusennau yn mynnu bod yn rhaid wrtho. Fe allasai hyn greu argyfwng cyfansoddiadol, oherwydd gweithredai’r Eisteddfod dan gyfansoddiad yn dweud nad oedd hawl i newid y rheol. Yr unig ffordd i’w newid, felly, petai pethau wedi dod i’r pen, fyddai diddymu’r cyfansoddiad yn llwyr gan gyfarfod o’r Llys, fel bod yr Eisteddfod, yn dechnegol, yn peidio â bod fel corfforaeth am ryw ysbaid fer neu hir, cyn mabwysiadu cyfansoddiad newydd. Ond ddaeth hi ddim i hynny, a’r prif reswm, yn ôl a glywais i, oedd pwysau a pherswâd taer iawn ar y swyddogion gan fudiad bychan ond penderfynol Cylch yr Iaith. Aed yn ôl, ac edrych eto yr y Ddeddf, a gweld nad oedd honno, wedi’r cyfan, yn gofyn y newid y tybid ei bod yn ei ofyn! A thawelodd pethau!

Mae i’r Eisteddfod bob amser ei gelynion. Gŵyr y rheini ei bod hi’n rhywbeth mwy na chyfuniad o sioe dalentau a gŵyl gelfyddyd. Gwyddant yn iawn am ei harwyddocâd gwleidyddol-ddiwylliannol fel un o gyfryngau parhad y Cymry. Bob hyn a hyn, maent yn chwilio am fannau gwan yn y mur, ac yn cadw llygad am bobl y gellir eu prynu.  Y dyddiau hyn eto, a oes angen i’r Eisteddfod, drwy ei chyrff democrataidd, arfer pwyll a gofal, gan wrthod cymryd ei phrynu nac ychwaith ei gwthio?   Oes y mae, dyna gred yr hen Glyn Adda, â’r wybodaeth sydd ganddo ar hyn o bryd.

Ar faes Eisteddfod Bro Morgannwg daeth datganiad gan Leighton Andrews, y Gweinidog dros Addysg a thros y Gymraeg, fod ‘rhaid moderneiddio’ os yw’r Eisteddfod am dderbyn rhagor o nawdd gan Lywodraeth Cymru.  Holwyd ef yn bur daer gan ohebydd y BBC, beth oedd ystyr y moderneiddio. Nid oedd ganddo ateb nac awgrym o gwbl. Bellach fe benodwyd y darlledwr Roy Noble i gadeirio panel o ddeuddeg sydd i ddweud wrth y Gweinidog, a dweud wrth yr Eisteddfod ac wrth y byd yn gyffredinol, beth yw’r moderneiddio. Dyma’r rhai a fedyddiwyd, gan achosi tipyn o chwerthin, ‘Y Dwsin Doeth’. Rhestra Golwg (4 Hydref) rai o bynciau eu trafod: ‘sefydlu lleoliadau parhaol, cydweithio agosach rhwng yr Urdd a’r Brifwyl, a chwilio am fwy o arian.’  Beth sydd a wnelo’r tri pheth hyn â moderneiddio?  Dim o gwbl, hyd y gwelaf.

Pa un bynnag, mantra yw’r ‘moderneiddio’, ag iddo tua’r un faint o werth â llafarganu drosodd a throsodd  ‘rydym yn byw yn yr unfed ganrif ar hugain’. Atebodd rhai o swyddogion yr Eisteddfod, yn gwbl gywir, fod yr Eisteddfod yn ei hadolygu a’i haddasu ei hun yn barhaus, a bod newidiadau mawr wedi digwydd dros y degawd diwethaf.  Ac fel gwyliau a defodau cenhedlig ym mhob man, rhaid hefyd dderbyn fod  ynddi elfennau y mae’n bwysig peidio â’u moderneiddio; fel pethau ffug-hynafol y mae eu gwerth. Onid e, beth am foderneiddio tipyn ar Trooping the Colour, The Changing of the Guard, Swann Upping neu’r Twenty-one Gun Salute, er mwyn iddynt haeddu mwy o bres?

Ymddengys mai’r neges wreiddiol, yn ystod wythnos yr Eisteddfod,  oedd:  os na wrandewch chi, ni chynyddir y cymhorthdal. Ond bellach, yn ôl adroddiad Golwg,  mae’r telerau’n galetach: os na wrandewch chi fe gewch lai. ‘Cymerir oddi arno, ie yr hyn sydd ganddo.’  ‘Mae Leighton Andrews,’ medd Golwg, ‘yn gwadu ei fod wedi sefydlu pwyllgor bach i ddod i gasgliadau fydd at ei ddant ef.’  Ond eto ymddengys y Gweinidog yn gwbl sicr  y bydd argymhellion y pwyllgor yn werth gwrando arnynt.  Yn wir bydd raid  gwrando arnynt neu dalu pris.

Deil ef ymhellach (a daliaf i ddibynnu ar yr un adroddiad) ei bod yn bryd i Lys yr Eisteddfod ‘wrando ar leisiau newydd o’r tu allan’.  Yn syml, medd Glyn Adda, nac ydyw. O’r tu mewn y mae gwrando’r lleisiau, lleisiau eisteddfodwyr, ac yn y diwedd  lleisiau’r rheini a wêl yn dda ymuno â’r Llys, peth y mae gan unrhyw un yr hawl i’w wneud.  ‘Dyw’r Eisteddfod,’ ebr y Gweinidog eto, ‘ddim yn glwb preifat sydd yn cael ei redeg gan y Llys.’ Yr ateb hanesyddol a chyfansoddiadol i hyn yw: ydyw, y mae.  Nid corff cyhoeddus, statudol (fel, dyweder, y Llyfrgell Genedlaethol, yr Amgueddfa Genedlaethol, a’r prifysgolion) yw’r Eisteddfod Genedlaethol, ond cymdeithas wirfoddol, agored a democrataidd ei llywodraeth, y gall llywodraeth leol a chanol ddewis ei chefnogi’n ariannol neu beidio, fel y gwêl orau.

Nid ‘lleisiau newydd’ ychwaith yw pob un o’r Deuddeg Disgybl; yn eu plith mae ambell hen lais go gryglyd erbyn hyn.  Clywyd un, yn arbennig, yn Eisteddfod Casnewydd 2004, yn gweiddi o gefn Pabell y Cymdeithasau, ‘Sit down you fascist!’ pan oedd siaradwraig ar ei thraed yn atgoffa’r cyfarfod yn dawel a chwrtais am y rheol Gymraeg.  Nid pawb a gofia’r stori waradwyddus hon, a gwrthododd y wasg Gymraeg wneud fawr ohoni ar y pryd. Daw cyfle i’w chofnodi ryw dro eto, efallai.

Y tro hwn fe’n sicrheir ar bob tu nad oes angen poeni am y rheol Gymraeg. Ond sylwer ar y geiriau.   ‘Dyw’r rheol Gymraeg ddim yn mynd i gael ei thrafod gan nad yw’r Gweinidog yn teimlo bod angen ei newid.’  Fi sy’n italeiddio.  Beth petai’r Gweinidog yn teimlo fod angen ei newid?  Neu ryw weinidog ar ei ôl?  A fyddai i’w thrafod wedyn?  Yr ateb yw na fyddai, nid am y rheswm hwnnw. Llys yr Eisteddfod yn unig a allai benderfynu a fyddai’r rheol i’w thrafod mewn unrhyw amgylchiadau, ac ni ellid ei thrafod ond o fewn amodau cyfansoddiad yr Eisteddfod.

Gan bwyll, felly. Bydd yr hen Glyn Adda’n siomedig iawn os bydd Cyngor yr Eisteddfod, y Llys neu’r swyddogion, unrhyw rai ohonynt, yn barod i neidio bob tro y bydd y Dwsin yn chwibanu. A thra bydd y Dwsin uwchben eu tasg, cofied eisteddfodwyr ddau neu dri o bethau.  Cofiwn, yn gyntaf, fod gweinidogion llywodraeth yn dod ac yn  mynd. Byr yw oes pob un ohonynt fel gweinidog. Dim ond bod geiriau Mark Antony hefyd yn wir bob amser, ‘y drwg a wna dynion, fe fydd byw ar eu holau’. Gadewch inni gofio hefyd nad yw pob Cymro’n eisteddfodwr, na phob Cymro gwlatgar chwaith, na phob Cymro diwylliedig. Math arbennig o Gymro yw eisteddfodwr.  Hyn-a-hyn sydd o’r math hwnnw, ac efallai eu bod yn mynd yn llai. Creadigaeth gwerin ar ei chynnydd oedd yr Eisteddfod.  Am lu o resymau fe ddaeth y cynnydd hwnnw i ben, fe ddarfu am y werin hwyliog, eiddgar, hyderus, a’i holynu gan ddosbarth proffesiynol braidd yn llipa a diallu heb ynddo wir ewyllys i’w barhau ei hun. Ie, peth a fu yw’r ‘dyrfa dydd Iau’ o rhwng deugain a hanner can mil. Un rheswm, mi fyddaf i’n amau ynof fy hun, yw bod yr Orsedd i’w gweld yn rhy aml, ac y buasai’n well pe byddid wedi cadw defod y Fedal Ryddiaith yn sioe dillad-eich-hun ar y dydd Mercher.  Rheswm pwysicach, rheswm syml a ddylai fod yn amlwg i bawb,  yw bod llai ohonom, llai o Gymry. Rydym yn darfod yn ôl tair mil y flwyddyn, medd ystadegau olaf Bwrdd yr Iaith cyn iddo ddiflannu. Hon yw’r broblem, diflaniad y Cymry, diwedd y genedl. At hon y dylai llywodraethau Cymru  droi eu sylw.

Darllenais gyfweliad â Roy Noble yn yr un rhifyn o Golwg. Nid oedd yn ffôl, ac roedd ei agwedd tuag at y rheol Gymraeg yn ddigon iach. Ond y cwestiwn mawr yw hwnnw  a gododd Angharad Mair yn rhifyn nesaf yr un cylchgrawn (11 Hydref), ‘Beth yw gêm Leighton?’ Gêm Llafur yn wastad, ymyrraeth, busnesu, gwarafun symiau bychain i bethau Cymraeg, a gosod amodau ar y rheini,  tra’n lluchio’r miliynau yn hapus ddiamod, ddifeddwl at eu hoff bethau eu hunain, twrnameint golff Casnewydd a rhoi dim ond un enghraifft.  Da y gwnaeth Angharad Mair ein hatgoffa nad yw cyfraniad y llywodraeth yn ddim ond 15% o gyllid yr Eisteddfod wedi’r cyfan.

Felly, pan ddaw adroddiad y Dwsin Doeth ger bron, gobeithio y gwelwn Lys yr Eisteddfod, fel yr unig gorff a chanddo’r hawl i benderfynu, yn arfer tipyn o sgeptigiaeth iach, a dogn go dda o hiwmor. Tipyn o jôc yw’r Dwsin, a rwdlian y mae’r Gweinidog.