Cyngor y gwan i’r cryf

Wythnos yn ôl, tra oeddwn i yng Nghaeredin yn edrych ar arddangosfa’r Celtiaid ac ati, mewn cwr arall o’r brifddinas yr oedd Plaid Genedlaethol yr Alban yn cynnal rali rymus i  lansio’i maniffesto etholiad. Yr hyn a ddaliodd benawdau’r wasg oedd y cwestiwn: a fydd refferendwm arall? Y peth mawr i’w gofio yw bod y pleidiau Prydeinig a chefnogwyr ‘na’ yn 2014 wedi bod yn pwyso’n daer am addewid na bydd yr un. Yn wir fe gofiwn i’r dyn gwellt hwnnw, Jack Straw, alw am ddeddfwriaeth yn gwahardd unrhyw refferendwm pellach a allai arwain at rannu’r Deyrnas.

Cyfieithwn eiriau Nicola Sturgeon wrth y rali:

‘Does yr un diwrnod yn mynd heibio heb i rywun ofyn imi a fydd yna ail refferendwm ar annibyniaeth yn y senedd nesaf.  Ar un ystyr mae fy ateb i’n syml iawn – mi hoffwn i hynny’n fawr iawn.  Rwy’n credu â’m holl galon mai annibyniaeth yw’r dyfodol gorau i’n gwlad ni.

‘Ond os oes ail refferendwm i fod – boed hynny yn y senedd nesaf neu ryw senedd yn y dyfodol – rhaid inni yn gyntaf ennill yr hawl i’w roi gerbron.’

Pwysleisiodd wedyn mai yr adeg i feddwl am refferendwm fydd yr adeg pan fydd tystiolaeth glir a chyson o awydd am annibyniaeth.  Yn fyr, ‘pan fyddwn ni’n sicr o ennill’.

Cystal ateb â dim un, ac nid er mwyn anghytuno ag ef y cynigiaf ddau sylw.

(1)   Onid yw’n anffodus ein bod wedi mynd i roi cymaint pwys ar refferendwm?  Llywodraeth gynrychioliadol yw’r traddodiad yng ngwledydd Prydain, a bu adeg pryd nad oedd sôn am refferenda ac eithrio’r rhai ar agor y tafarnau yng Nghymru.  Y bleidlais ar ymuno â’r Farchnad Gyffredin (1975) a sefydlodd y refferendwm fel offeryn democratiaeth yn y gwledydd hyn, ac yna rhai ’79 a ’97 ar ddatganoli. Bydd pleidlais mis Mehefin ar Ewrop yn cadarnau’r defnydd o  refferendwm, ac yn anffodus yn cadarnhau offeryn sy’n gwasanaethu Adwaith yn amlach na pheidio.

(2)   Drwy’r blynyddoedd fe ddywedwyd wrth genedlaetholwyr yr Alban a Chymru, ‘fe gewch chi senedd (neu annibyniaeth, neu beth bynnag) pan fydd gennych chi’r pleidleisiau a’r seddi’.  Wel, yn yr Alban, dyma hi wedi dod. Petawn i heddiw yn lle’r SNP, byddai’n demtasiwn fawr dweud fel hyn. ‘Na, peidiwch â phoeni, fydd dim refferendwm arall. Os cawn ni fwyafrif clir o seddau’r Alban yn Holyrood ac yn San Steffan  (?)un waith eto, byddwn yn agor trafodaethau a fydd yn arwain at annibyniaeth.’  Buan iawn wedyn y gwelem ni’r ochr arall yn dechrau gweiddi am refferendwm.

Ond cyngor y gwan i’r cryf yw hwn, ac nid wyf am ei anfon i bencadlys yr SNP.  Diau y gŵyr Nicola ei phethau.

Adre â ni i Gymru, a’i gwleidyddiaeth dila, druenus.

Crochan ac Archdderwydd

Ddechrau’r wythnos diwethaf, tro bach i Gaeredin ac i Amgueddfa Genedlaethol yr Alban i weld arddangosfa helaeth o’r enw CELTS.  Roedd hi eisoes wedi bod yn yr Amgueddfa Brydeinig yn Llundain, a gwn fod ambell un o’m darllenwyr wedi ei gweld hi yno. Am ryw reswm nid yw’n dod i Gymru.

Do fe gawsom weld, wyneb yn wyneb fel petai, amryw o’r creiriau a’r trysorau Celtaidd nas gwelsom ond mewn lluniau o’r blaen, a chyda hwy esboniadau cryno ar eu tarddiad, eu gwneuthuriad, eu diben tybiedig.  Nid oedaf ag ambell osodiad a’m trawai i fel un amheus.  Uchafbwynt y cyfan, canolbwynt y sioe, oedd y crochan neu’r pair o arian, gyda’r lluniau ar ei du mewn a’i du allan sydd wedi achosi’r fath drafod a dehongli a dyfalu oddi ar ei ddarganfod gyntaf.  ‘Crochan Gundestrup’ yr ydym yn ei alw, oddi wrth y man yng ngogledd Denmarc lle cafwyd hyd iddo; ond barn y rhan fwyaf o’r arbenigwyr yw mai rywle tua de-ddwyrain Ewrop y lluniwyd ef, efallai tua 150-50 Cyn Crist.  O’r diwedd, wedi syllu llawer ar luniau ohono a darllen cynigion ar ei ddehongli, dyma ni, a dim ond ffenest o blastig rhyngom ag ef. A dyma gyfle i sylwi, fel na bu’n bosibl o’r blaen, ar ei wneuthuriad, sy’n llawn mor hynod â’i ‘ystyr’: y modd y mae’r lluniau wedi eu gweithio i mewn i’r metel o’r tu cefn, a’r panelau wedi eu rhybedu ynghyd. Mae un panel ar goll.  Ai yn hwnnw yr oedd yr allwedd i’r cyfan?  Adre â ni felly, i ddarllen a meddwl a syllu eto ar y lluniau rhyfedd sydd fel petaent yn dal rhyw berthynas, anuniongyrchol a thros ganrifoedd, â rhai pethau yn chwedlau’r Cymry.

Rhywbeth arall o bwys?  Fe aed ymlaen i sôn am ymlediad ac ymfudiadau tybiedig y Celtiaid, datblygiad eu celfyddyd, goroesiad honno i’r cyfnod Cristnogol, a sut y gallai fod wedi ymgyfuno â phatrymau Sacsonaidd a Llychlynig.  Ac ymlaen at ‘ailddarganfod’ y Celtiaid neu yn wir eu ‘hailddyfeisio’ gan ysgolheigion diogel ac anniogel yn nechrau’r ddeunawfed ganrif, twf y cwlt neu’r ffasiwn ‘dderwyddol’, a chysylltu’r Celtiaid â chylchoedd cerrig ac amryw bethau eraill na bu a wnelent, yn hanesyddol, ddim â hwy. Uchafbwynt yr adran hon, a gynrychiolai’n fras y Celtiaid yn y byd modern, oedd clamp o lun o Hwfa Môn, Archdderwydd Cymru 1895-1905.  Yn garedig, ni ddywedai’r capsiwn ei fod yn ymgeisydd cryf am deitl y bardd salaf erioed mewn unrhyw iaith.  Prysuro at y diwedd wedyn, yn eithaf swta.

Os mai ‘Yr Hen Geltiaid’ yw testun arddangosfa, dyna ni. Ond os neilltuo panel neu ddau tua’r diwedd i’r ‘Celtiaid heddiw’, cystal ei wneud yn iawn. Os mai teulu o ieithoedd, fel y deil llawer, yw unig wir ystyr ‘y teulu Celtaidd’, byddai’n dda cynnwys rhyw ddarlun o’r ieithoedd hynny heddiw a’r byd y maent yn bodoli ynddo. Gwelaf un anhawster, sef fod y Gymraeg gymaint ar y blaen i’r ieithoedd Celtaidd eraill o ran y defnydd a wneir ohoni, – neu gymaint ar eu holau, os mai stori dirywiad ac enciliad anochel yw’r hyn a welwn. O’r gorau, fe wyddom ni yn rhy dda am wendid cyfryngau Cymraeg y dwthwn hwn, ond ni buasai llun o ambell ffilm a drama allan o le; a buasai panel bach yn dangos amrywiaeth y wasg Gymraeg, yn cynnwys rhai o’r papurau bro, yn agoriad llygad i lawer un o’r tu allan, – ac efallai yn dipyn o ysgytwad hefyd.

Ond da oedd cael gweld y crochan, ac amryw drysorau eraill sydd mor wahanol o ran arddull i bethau’r byd Clasurol, mor ddirgel eu hystyr ac mor hardd.

Colli Gwyn Thomas

Y tro olaf imi siarad â Gwyn Thomas, fo ffoniodd fi, i ganmol rhywbeth bach oedd gen i. Blynyddoedd hir o gefnogaeth bersonol, o gwmni ac o gyfeillgarwch sydd flaenaf yn fy meddwl wedi derbyn y newydd trist iawn heddiw am ei golli o’n plith.

Dywedaf bedwar peth.

Yr oedd Gwyn yn ddyn o ewyllys da. Mynnai fod yn deg ac yn hael tuag at gyd-ddyn.   Mewn cylch eang o gydnabyddiaeth, triniai bawb yr un fath.

Meddyliodd yn eang am ystyr pethau, – pethau ein bywyd bob dydd heddiw a hefyd y pethau sy’n ddwfn dan yr wyneb ond yn ‘codi o’r cudd’ mewn llenyddiaeth, chwedl a chrefydd.

Fel gwir ddysgawdwr, fe ddaliodd ati. Ni bu pall ar y ffrwd o gerddi, trafodaethau, cyfieithiadau, sgriptiau, storïau, am na bu pall ar yr awydd i rannu gwybodaeth, dealltwriaeth, diddordeb a mwynhad.

Yn olaf, os bu’n wir am unrhyw un, bu’n wir am Gwyn, na wnaeth erioed y camgymeriad o roddi heibio bethau bachgennaidd. Llunio a recordio rhyw raglen wirion oedd y peth cyntaf a wnaeth ef a minnau efo’n gilydd.  Drwy’r blynyddoedd yn ei gwmni  cawsom lawer o hwyl a chwerthin am bethau bach digri, diniwed.

Yr ydym wedi colli cyfaill mawr iawn.  Ymunaf â chylch eang a fydd yn estyn cydymdeimlad calon a dymuniadau da i Jennifer, Rhodri, Ceredig, Heledd a’r teuluoedd.

Dan fy enw fy hun, Dafydd Glyn Jones.

Ie, tryloywder !

Byddai’n drueni colli’r eitem hon.  Fe’i ceir ar dudalen ‘Gwleidyddiaeth’ GOLWG 360.  Diflannodd o blith y ‘Pynciau Llosg’ y funud yr anfonodd yr hen G.A. ei ymateb !!