Yr UN peth gwleidyddol

Yn ystod y blynyddoedd mae’r hen G.A. wedi newid ei feddwl ar sawl peth. A newid wedyn. A newid yn ôl wedyn.

Yr UN peth gwleidyddol y gallaf ymffrostio na newidiais fy meddwl arno o gwbl dros gyfnod o drigain mlynedd yw’r angen am ddiarfogi niwclear.  Yr oeddwn yn gefnogwr CND cyn erioed uniaethu ag unrhyw blaid, ac mae unrhyw adfywiad gan y mudiad hwn yn sicr o gynhesu fy nghalon.

Da iawn derbyn yr adroddiadau felly am yr ardystiad mawr yn Llundain echdoe, lle siaradodd arweinwyr pedair plaid.  Y tro hwn mae dau ffactor yn cyd-daro, sy’n ei wneud yn wahanol i bob tro o’r blaen pan fu’r pwnc yn destun ymgyrchu a dadlau.

Fe gofiwn ddwy bennod o ymwneud y Blaid Lafur â’r mater hwn.  Bu pleidlais gref wrth-arfau-niwclear yng nghynhadledd flynyddol Llafur, 1961, ond Gaitskell yr arweinydd seneddol yn datgan yn ddigyfaddawd na dderbyniai ef byth mo’r penderfyniad, yn wir yr ymladdai, ac yr ymladdai, ac yr ymladdai eto, i’w wrthdroi.  Aeth y wasg Dorïaidd, a hefyd y Daily Mirror honedig sosialaidd (prif bapur tabloid y dyddiau cyn-Sun hynny), i lesmair dros ei araith, a chanoneiddiwyd ef yn y fan yn brif arwr adain-dde Prydain yr ugeinfed ganrif.  (Gallwn adrodd pregeth hir ar y testun hwn: ADAIN DDE PLAID Y CHWITH sydd wedi’n bradychu AR BOB ACHLYSUR oddi ar sefydlu democratiaeth seneddol ym Mhrydain; ac mae’r un peth yn wir i gryn raddau am yr Unol Daleithiau.)  Erbyn dechrau’r 1980au yr oedd Michael Foot yn arweinydd Llafur a diarfogi niwclear ar raglen y blaid. Fe wyddom sut y bu y tro hwnnw.

Y ddau ffactor heddiw:

(1)   Diarfogwr unwaith eto’n arweinydd seneddol Llafur.  Profwyd yn anghywir y broffwydoliaeth ‘na byddai yno tan y Nadolig’.  Y gobaith yn awr yw y gall Corbyn ddal ei dir tan fis Medi, a chael pleidlais glir yn y gynhadledd. Yna dylai ddiswyddo pob aelod o’i ddarpar gabinet na fydd yn cyd-fynd â’r polisi. Ni byddai hyn ynddo’i hun yn gwarantu unrhyw fath o lwyddiant, oherwydd mae Lloegr Dorïaidd gyda ni bob amser, ac ofn y Dde yn parlysu meddwl y Chwith fel erioed. Ond heddiw mae ffactor (2).

(2)    Er anghysur i rai o fewn ei blaid, cytunodd Corbyn i rannu llwyfan ag arweinwyr pleidiau eraill, gan gynnwys y gelynion mawr, cenedlaetholwyr yr Alban a Chymru. Cofiaf yn dda geisio hyrwyddo tipyn ar achos CND yn y coleg flynyddoedd lawer yn ôl, ond rhai o Saeson y mudiad yn bur drwynsur ynghylch cydweithio â chenedlaetholwyr o gwbl, neu hyd yn oed â myfyrwyr o Gymry.   Rhaid derbyn mai cangen o Chwigiaeth Seisnig yw CND, yn union fel y Blaid Werdd, a bod yno bobl wrth-Gymreig iawn yn y rhengoedd. Bid hynny fel y bo, rhaid edrych heibio iddo gan gadw golwg ar y nod terfynol.  Dangoswyd drosodd a throsodd na all y Chwith Brydeinig byth gyflawni’r genhadaeth hon ar ei phen ei hun. Gwaith un neu ragor o’r ‘gwledydd Celtaidd’ (fel y gelwir hwy, yn gam neu’n gymwys) fydd dwyn y maen i’r wal.  Heddiw mae gennym lywodraeth Albanaidd a chanddi’r ewyllys i wneud yr hyn sydd ei angen.  Er clod i Corbyn, mae’n gweld hyn.

Yma yng Nghymru bu bob amser garfan fechan o genedlaetholwyr adain-dde yn anhapus ynghylch y cysylltiad â mudiadau diarfogi Prydeinig.  Yr ateb i’w pryder hwy – a chredaf y byddai mwyafrif helaeth o genedlaetholwyr yn cytuno â hyn – yw nad mater o heddychaeth yn unig sydd yma, ond mater hefyd o dorri crib y bendefigaeth a fu mewn grym oddi ar y diwrnod hwnnw yn 1066. Mae’n fater o ailgyflunio Prydain, o roi Lloegr yn ei lle.   A phan wêl y Cymry Loegr wedi ei sodro yn ei lle, efallai, efallai fod gobaith y cânt olwg newydd arnynt eu hunain, golwg heb ynddi’r ymdeimlad oesol o israddoldeb,  – sef yr union ymdeimlad sydd wedi dod â’r Gymraeg i’w chyflwr presennol.

Y tro cyntaf y clywais Gwynfor Evans yn siarad, roedd yn rhannu llwyfan â’r Parchedig Michael Scott, arweinydd CND ac wedyn ‘Pwyllgor y Cant’, mewn cyfarfod Saesneg oddi ar y maes yn ystod wythnos Eisteddfod Glynebwy, 1958.  Priodol fod Leanne yn parhau’r traddodiad.  Efallai na chaiff hi fawr o ddiolch gan y Chwith Seisnig, nac yn wir gan etholwyr Morgannwg a Mynwy, nad ymddengys fod ganddynt fawr o amgyffred o fater fel hwn.  Ond gwnaeth yn iawn drwy gymryd rhan.

PETAI’n digwydd fis Mai fod raid wrth ryw fath o glymblaid yn y Cynulliad er mwyn ffurfio llywodraeth o gwbl, does ond gobeithio nad ystyria Plaid Cymru AM FUNUD unrhyw bosibilrwydd o gefnogi Llafur dan ei harweinyddiaeth Gymreig bresennol. Oherwydd fe wyddom ble saif Carwyn.  Gyda’i alwad am ‘Trident i Gymru’ (‘mwy na chroeso’) gwnaeth beth eithafol ffôl, a dylai barn ddisgyn arno.

(Mater arall yw cyflwr tra rhyfedd Plaid Cymru’n gyffredinol. Rhoddaf orffwys iddo heddiw. Ond hwyrach yr hoffai’r darllenwyr droi at flog ardderchog diweddar Jac o’ the North.)

Dwy ddamcaniaeth cynllwyn

Daeth y ddogfen hon i law.

§

Pwyllgor Ymgyrch Tai a Chynllunio Gwynedd a Môn
(Cylch yr Iaith, Dyfodol i’r Iaith, Canolfan Hanes Uwchgwyrfai, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg)
Datganiad
21.02.16
Dim Ystyriaeth i’r Iaith

Mae Cyngor Gwynedd a Chyngor Ynys Môn wedi cael eu beirniadu’n hallt gan y mudiadau iaith am iddyn nhw ofyn i gwmni o Loegr wneud ymchwil ar fewnfudo ac allfudo fel sail i’w cynllun tai heb roi unrhyw ystyriaeth o gwbl i’r Gymraeg. Comisiynwyd Edge Analytics o Leeds i astudio symudoledd poblogaeth yng Ngwynedd a Môn, ac yn ôl yr Uned Polisi Cynllunio a’r panel o gynghorwyr sy’n gyfrifol am y cynllun tai, nid oedd yr iaith yn ffactor. Dywedwyd ymhellach nad oedd angen gwybodaeth leol ar y cwmni i gyflawni’r gwaith. Mae hyn yn fater difrifol iawn yn marn y mudiadau iaith, ac “mae’n tanseilio’r Cynllun Adnau ”. Mewn datganiad meddant, “Mae’r Gymraeg yn rhan annatod o wead cymdeithasol ein cymunedau. Ffolineb llwyr oedd comisiynu astudiaeth o newidiadau yn y boblogaeth heb ystyried effeithiau’r newidiadau hynny ar yr iaith.”

Y Cynllun Adnau sy’n nodi faint o dai newydd fydd yn cael eu darparu yng nghymunedau’r ddwy sir, ac mae’n rhan o’r broses o lunio Cynllun Datblygu Lleol ar y Cyd Gwynedd a Môn 2011-2026. Penderfynwyd ar gyfanswm o 7,902 o dai newydd ar gyfer y ddwy sir, ffigwr sy’n cynnwys mewnlifiad yn unol ag amcanestyniadau poblogaeth Llywodraeth Cymru sy’n seiliedig ar batrwm mewnfudo yn y gorffennol. Mae’r cynllun wedi cael ei feirniadu o’r cychwyn am nifer o resymau gan gynnwys niferoedd uchel y tai a phenderfyniad yr Uned i beidio â chomisiynu asesiad effaith ieithyddol annibynnol o’r Cynllun gan arbenigwyr yn y maes.

Mewn llythyr at y Cyng. Dafydd Meurig, Deilydd Portffolio Cynllunio Cyngor Gwynedd sy’n cadeirio’r Pwyllgor Polisi Cynllunio ar y Cyd, dywed cynrychiolwyr y mudiadau – Ieuan Wyn (Cylch yr Iaith), Simon Brooks (Dyfodol i’r Iaith), Geraint Jones (Canolfan Hanes Uwchgwyrfai) a Menna Machreth (Cymdeithas yr Iaith Gymraeg) – fod gwneud astudiaeth o fewnfudo ac allfudo heb ystyried y Gymraeg “yn gwbl wrthun”:

“Rydych yn dweud nad oedd angen i gwmni Edge Analytics gael arbenigedd mewn Cynllunio Iaith na Chymdeithaseg iaith i ddarparu “cyfres o ragolygon demograffig i Wynedd a Môn.” Ni allwn ond rhyfeddu at hyn oherwydd mae’n gwbl amlwg i bawb fod symudoledd poblogaeth – mewnfudo ac allfudo – yn ffactorau sy’n ymwneud yn uniongyrchol â sefyllfa’r Gymraeg yn ein cymunedau. Mae meddwl y gellir trafod mewnfudo a allfudo mewn perthynas â Gwynedd a Môn heb ymdrin ag effeithiau symudoledd poblogaeth ar y Gymraeg yn gwbl wrthun. Sut yn enw rheswm y bu i’r Uned gomisiynu cwmni nad yw’n meddu ar yr arbenigedd i ymchwilio i effeithiau’r gwahanol senarios ar y Gymraeg?

“Dyma ddiffyg difrifol eto sy’n annilysu’r Cynllun Adnau o safbwynt ieithyddol. Eisoes dangoswyd bod yr Asesiad Effaith Ieithyddol a wnaed gan yr Uned yn sylfaenol ddiffygiol, a bod Arolwg Tai ac Iaith Gwynedd ac Ynys Môn yn annibynadwy oherwydd y fethodoleg ddiffygiol. Yn awr, dyma ddatgelu nad yw’r Uned yn meddwl bod cysylltiad rhwng sefyllfa’r Gymraeg a mewnfudo ac allfudo, a’i bod yn briodol comisiynu cwmni o’r tu allan i Gymru i wneud gwaith ar ddemograffeg Gwynedd a Môn heb ystyried y Gymraeg o gwbl. A oes angen mwy o ffeithiau i ddangos bod tystiolaeth yr Uned yng nghyd-destun y Gymraeg yn annibynadwy?”

Ymhellach, mae’r mudiadau o’r farn bod cynnwys eu dogfen sylwadau a gyflwynwyd i’r ymgynghoriad cyhoeddus flwyddyn yn ôl wedi ei ddiystyru a’i wfftio, ac maen nhw’n gwneud ymholiadau i ganfod pa fath o sylw a roddwyd i’r ddogfen. Meddant yn eu llythyr at y Cyng. Dafydd Meurig: “O edrych ar gofnodion ei gyfarfodydd, ymddengys i ni na chafodd aelodau’r Panel gyfle i drafod ein dogfen sylwadau ‘Sylwadau ar y Cynllun Adnau o ran ei Effaith ar y Gymraeg’ oherwydd nid oes cyfeiriad at y diffygion a amlygwyd gennym yn y modd y cafodd y Cynllun ei asesu’n ieithyddol gan yr Uned. A gafodd aelodau’r Panel gyfle priodol i ystyried ein sylwadau (dogfen hanner can tudalen yn amlygu diffygion yr asesu ieithyddol gan yr Uned) a gyflwynwyd i’r ymgynghoriad cyhoeddus? Bydd rhaid inni holi aelodau’r Panel er mwyn mynd at wraidd y mater hwn.”

Maen nhw hefyd yn cyflwyno cyfres o gwestiynau sy’n ymwneud â gwahanol agweddau ar y broses:

·    Ai’r Uned ynteu’r Panel a benderfynodd nad oedd angen ystyried y Gymraeg i gyflawni gwaith modelu ystod o senarios yn seiliedig ar ragolygon o’r galw am tai yng nghymunedau Gwynedd a Môn, ac y gallai Edge Analytics Ltd gyflawni’r gwaith?

·    Beth oedd y fformiwla a ddefnyddiwyd gan yr Uned ar gyfer y dosbarthiad twf a’r dynodiadau ar gyfer y cymunedau, hynny yw y canrannau yn unol â statws y cymunedau fel canolfannau?

·    A fyddech yn barod i ofyn am asesiad effaith ieithyddol annibynnol o’r Cynllun Adnau gan arbenigwyr yn y maes, a hynny cyn i’r Arolygydd Cynllunio ystyried y Cynllun? Dylai asesiad o’r fath edrych o’r newydd ar gyfansymiau niferoedd y tai ar gyfer Gwynedd ac ar gyfer Môn, ac ar niferoedd tai y dynodiadau ar gyfer y cymunedau unigol.

·    A fyddech yn barod i alw am gyfarfod arbennig o’r cyngor llawn i roi cyfle i’r holl aelodau ystyried y Cynllun Adnau cyn iddo gael ei ystyried gan yr Arolygydd Cynllunio? Gan y byddai gweithredu’r Cynllun yn effeithio mewn rhyw ffordd neu’i gilydd ar bob cymuned, dylai pob cynghorydd sir, fel cynrychiolydd etholedig pobl ei ward, fod â’r hawl ddemocrataidd i drafod a phleidleisio ar fater sy’n ymwneud â dyfodol ein cymunedau a’n parhad fel Cymry Cymraeg.”

Bydd y Cynllun Adnau yn cael ei gyflwyno i Lywodraeth Cymru ac Arolygiaeth Gynllunio ond deallwn fod nifer o gynghorwyr sir yn anniddig nad yw’r  cyngor llawn yn cael cyfle i’w ystyried cyn i’r Arolygydd Cynllunio gychwyn ar y gwaith o’i gloriannu. Cam nesaf y broses o lunio Cynllun Datblygu Lleol ar y Cyd Gwynedd a Môn fydd cynnal ymgynghoriad er mwyn i’r cyhoedd ymateb i’r mân newidiadau – Newidiadau â Ffocws – sydd wedi eu gwneud i’r Cynllun Adnau yn dilyn yr ymgynghoriad a gynhaliwyd flwyddyn yn ôl. Bydd y sylwadau a gyflwynir yn cael eu hanfon at yr Arolygydd Cynllunio.

§

Am drafodaeth bellach ar yr un testun, gweler rhifyn cyfredol Y Faner Newydd, i law heddiw.

Cwestiwn, felly, i ddilynwyr y blog.  A yw un, neu’r ddwy, o’r ddwy ddamcaniaeth cynllwyn isod yn gywir ?

(1)     Mae rhai o swyddogion Cyngor Gwynedd yn gweithio dros Ryw Allu Arall i danseilio Plaid Cymru ac i danseilio’r Cyngor ei hun.

(2)      Mae Rhyw Allu Arall wedi treiddio i mewn i Blaid Cymru gyda’r nod o’i throi yn llwyr yn erbyn dibenion ei bodolaeth ac yn erbyn disgwyliadau ei chefnogwyr.

Beth amdani, ddarllenwyr ?  Beth yw eich barn am y ddwy ddamcaniaeth ?

Hafod y Cymro

Darllen heddiw fod saith o awdurdodau lleol gorllewin Cymru’n bwriadu ystyried y posibilrwydd o ddyblu trethi ail gartrefi.

Fel perchennog ail gartref yn fy hen ardal byddwn i’n dadlau’n gryf yn erbyn y cam hwnnw, ac yn wir yn gryf o blaid polisi hollol groes.

Mewn cyflwyniad i gyfrol fy niweddar gyfaill Dewi Tomos, Tyddynnod y Chwarelwyr (2004), mi sgrifennais beth fel hyn:

‘Hwyrach fod rhan o’r ateb gan yr hen Gymry. Daliaf fod hawl o hyd gan bob Cymro i hendref a hafod, os yw ei amgylchiadau mewn rhyw fodd yn caniatáu. Gadewch inni beidio â gwamalu:   mae tŷ haf neu ail gartref yn iawn os mai Cymro a’i piau.  Beth amdani, blant alltud ein hardal a aeth yn “drigolion gwaelod gwlad a gwŷr y celfau cain”?   Nid yw’n ateb cyflawn i’r broblem o bell ffordd. Ond mae’n un ffordd fach o “ddal dy dir”.’

I’r rhai ohonom a all gofio deng mlynedd yn ôl gall dyfynnu ‘dal dy dir’ godi hen gwestiwn cas yn y meddwl.  Pam na wnaeth mudiad Cymuned ddim byd o gwbl ohoni?  A thu ôl i hwnnw llecha cwestiwn casach eto: sut na feddiannwyd yr holl dai oedd yn mynd yn wag yn ein hardaloedd gwledig – ie a threfol hefyd – gan gwmni Adfer a’r cymdeithasau tai a sefydlwyd gan genedlaetholwyr y 1960au?  Sut y bu i ni, y dosbarth proffesiynol Cymraeg, fethu mor llwyr lle mae dyn wedi cyrraedd o Fangladesh heb ddwy geiniog i’w crafu yn erbyn ei gilydd yn llwyddo ar ei ganfed ac yn ffynnu?  Yr ateb yn fyr yw fod yn rhaid iddo ef lwyddo. Nid oedd raid i ni. Roedd ein byd yn rhy gysurus. Roedd ef o ddifri.  Ninnau fel dosbarth, – chwarae plant.

Un canlyniad i’r methiannau hyn yw ffaith y gellir ei chrynhoi mewn byr eiriau.  Ystyr ‘problem tai’ mewn rhannau helaeth o Gymru heddiw yw bod gormod o dai, a dim Cymry ar ôl i’w llenwi. Dyma pam nad oes eisiau tai newydd o gwbl ym Môn a Gwynedd.  Myth, bellach, yw fod y Cymry’n methu cael tai ac eraill yn eu prynu. Mae’r Cymry wedi mynd.

Mwyfwy’r cyfrifoldeb felly ar y rhai ohonom sy’n weddill. Gallwn gyfrannu rhywbeth bach – a phwysleisiaf y BACH eto  – drwy feddiannu ail dŷ yn ein hardal, i chwarae tŷ bach, i’w osod, i wneud unrhyw beth a fynnom ag ef, ond inni ei BERCHENOGI.  Mewn byd callach na hwn dylai fod yn bosibl i lywodraeth leol neu lywodraeth gwlad, drwy dipyn o help ariannol, ein galluogi i feddiannu eiddo yn yr ardaloedd lle magwyd ni neu lle mae gennym wreiddiau,  – a’n cyfrifoldeb ni fyddai profi fod hynny’n wir wrth gwrs.  A ddylid estyn y fraint hon i unrhyw ddyn dŵad?   Dylid, i ddyn dŵad o unrhyw fan yn y byd, os yw’n medru Cymraeg.

Byddai rhywbeth fel hyn yn eitem o bolisi gan blaid wleidyddol genedlaethol a honno o ddifrif. Hyd yma nid oes arlliw o unrhyw blaid o’r fath yn unman ar y gorwel.

Sawl cynnig ?

Fe enillodd Dyfed a Dewi Emrys bedair cadair genedlaethol yr un, a Phedrog dair.  Cafodd Cadfan, Crwys, Caradog Prichard a Chynan bob un dair coron. Yna fe benderfynodd yr Eisteddfod mai digon oedd digon, gan gymryd efallai gyngor R. Williams Parry y dylai’r bardd, yn wahanol i’r Cristion, ‘fynd oddi wrth ei wobr at ei waith’.  Gosodwyd terfyn o ddwy gadair, dwy goron a dwy fedal ryddiaith.  Yr oedd yn bosibl o hyd gael y ‘dwbl dwbl’ (ac mewn egwyddor y ‘trebl dwbl’), ynghyd â phob cyfiawn glod am hynny.   Rhoed terfyn o ddwy fuddugoliaeth hefyd ar y prif gystadleuthau canu a llefaru unigol (nid ar y bandiau a’r corau).

Bellach mae’r Eisteddfod am ddiddymu’r cyfyngiad, – neu wedi gwneud, os cywir yr adroddiadau. A oes terfyn newydd o deirgwaith, nid wyf wedi deall yn iawn, ond yn sicr mae’r ‘trebl trebl’ yn awr yn bosibl.

Rhaid imi gyfaddef na wyddwn fod hyn ar y gweill nes gweld Y Cymro ddoe.  Rhaid fy mod yn cysgu yn rhywle. Fy nheimlad cyntaf oedd bod ‘rheol y ddau dro’ yn iawn a’i bod wedi gwasanaethu’r Eisteddfod yn dda dros ddegawdau.  (Nid yw’r ddadl ynghylch corau a bandiau yn gwbl gymwys, oherwydd daw pobl newydd i mewn i’r rheini o hyd.)   Gobaith cefnogwyr y newid yw y ceir cryfach a gwell gweithiau yn y prif gystadleuthau drwy adael i lenorion profiadol ddal i dynnu torch yn erbyn ei gilydd. Efallai bod rhywbeth yn hynny, ac efallai mai peth iach i ymgeiswyr iau fyddai gwybod y gallant fod yn y maes yn erbyn hen wariars. Cawn weld pan ddaw’r newid i fod.

A dod a wna, mae’n ymddangos. Dywed adroddiad Y Cymro ei fod yn awr wedi ei gymeradwyo gan Bwyllgor Diwylliannol yr Eisteddfod, y Cyngor a’r Bwrdd Gweithredol.  Cymerwn fod yr Orsedd hithau o blaid. Un peth bach sy’n anesmwytho braidd.  Onid oes yna gorff yn rhywle o’r enw ‘Y Llys’?  Rywsut nid wyf yn tybio y byddai’r Llys yn dewis gwrthwynebu wedi i’r cyrff eraill gyflwyno dadl gref.  Ond fel ar achlysuron eraill mae rhywun yn gofyn onid oes llais na swyddogaeth o gwbl bellach i’r corff eang sy’n cynrychioli cefnogwyr yr ŵyl.  Mae rhyw duedd wrth-ddemocrataidd ar waith yn rhywle, debyg iawn yn wir i’r duedd sydd wedi gosod polisïau awdurdodau lleol bron yn llwyr yn nwylo aelodau cabinet, fel nad oes fawr o ddiben i weddill yr aelodau, y mwyafrif mawr, fod ar y cynghorau o gwbl.