At WRAIDD y broblem

1. Diffyg synnwyr

Gydol fy oes i bu gwleidyddiaeth Unol Daleithiau America’n ymdrechu’n galed a chyson i daro’r gwaelod. Fis Tachwedd diwethaf, fe lwyddodd. A fydd haneswyr y dyfodol yn dyfarnu fod gwleidyddiaeth Cymru wedi cyrraedd yr un nod gyda phleidlais Cyngor Gwynedd echdoe ar fater tai a chynllunio?

Mae Aelod Seneddol Arfon ac Aelodau Cynulliad Arfon a Meirion-Dwyfor wedi mynegi siom. (Dim gair hyd yma gan AC Môn.) Meddai’r tri gwleidydd, fel y’u dyfynnir ar GOLWG 360:

“Rydym yn siomedig iawn bod y fframwaith cynllunio presennol ar gyfer Cymru, o dan reolaeth Llywodraeth Lafur Cymru wedi arwain at Gynllun Datblygu lleol sydd heb ganiatáu’r hyblygrwydd angenrheidiol i fynd i’r afael ag anghenion penodol cymunedau Môn a Gwynedd.

“Rydym yn mynegi anfodlonrwydd â system sydd wedi ei anelu at ddatblygu cynllun sy’n canolbwyntio yn bennaf ar dai, heb ystyried goblygiadau datblygiad tai ar y seilwaith lleol (ffyrdd, ysgolion, ysbytai, yr economi) a lles cyffredinol cymunedau.”

Dau beth yn dod i’m meddwl wedi gweld y datganiad:

(a) Pam na wnaed y datganiad ynghynt, mewn da bryd cyn y bleidlais, ac wedi ei gyfeirio’n benodol at gynghorwyr Plaid Cymru, mwyafrif y Cyngor? Dylai fod wedi dweud “Cymerwch chi ofal ar boen eich bywyd na wnewch chi beth mor hurt”. A dylai’r un cyfarwyddyd clir fod wedi dod oddi wrth Blaid Cymru’n ganolog.

(b) A’r peth yn awr wedi digwydd, gallasai’r datganiad fod yn fwy cryno: “Diolch, hogia a genod, am golli’r sedd imi’r tro nesa.” Oherwydd mae dau beth cyfochrog yn debyg o arwain at y canlyniad hwnnw. Yn gyntaf, rhagor eto o’r mewnlifiad a fu bron â boddi Hywel fis Mai. Ac yn ail colli pob ffydd gan ei chefnogwyr traddodiadol mewn plaid mor gwbl ddigyfeiriad a di-ddisgyblaeth.

Yn awr, problem tai yng Nghymru. Beth ydyw? Yr ateb: gormod o dai, a’r Cymry un ai ddim yn gallu eu fforddio meu ddim eisiau eu prynu. Rwyf wedi trafod hyn o’r blaen. Yr atebion?

(a) Dylai Llywodraeth Cymru ei gwneud yn bosibl i Gymry brynu’r tai, un ai drwy (i) drwy gynllun morgeisi arbennig i “Gymry” yn yr ystyr o rai wedi eu geni a’u magu yng Nghymru, neu (ii) drwy ddeddf yn galluogi awdurdodau lleol i ran-berchenogi, neu (iii) drwy gyfuniad o’r ddau beth yna. Fe ddywdedir “Ond does dim darpariaeth ar gyfer unrhyw beth o’r fath”. Ateb: gwaith llywodraeth yw creu’r ddarpariaeth. Rhaid mynd at wraidd y broblem, nid mynd heibio iddi, neu redeg i ffwrdd oddi wrthi fel y gwna’r fframweithiau presennol a phenderfyniadau lloerig awdurdodau lleol o fewn y fframweithiau hynny.

(b) Ateb llai, ond un a all gyfrannu tipyn. Yr Hendref a’r Hafod. Dylai Cymro (yr un diffiniad ag uchod) gael perchenogi dau dŷ, a dylai llywodraeth Cymru ei helpu. Cyfraniad ariannol os yw’n prynu tŷ arall yn ei sir ei hun; cyfraniad mwy os yw yn ei gwmwd ei hun; a mwy eto os yw yn ei blwy genedigol. Yn nannedd yr ansefydlogi sy’n digwydd, ailwreiddio’r Cymry yw’r angen. Nid adferir byth mo’r bywyd a oedd yn ein broydd hyd at, dyweder, drigain mlynedd yn ôl; ond o leiaf fe adferid meddiant a gradd o reolaeth.

2. Diffyg gwasg.

Mae’n rhaid wrth wasg i adrodd a thrafod pethau fel hyn, ac i roi arweiniad. Ond dyma inni eisteddfod heb Y Cymro. A oes olwg o’r Cymro newydd? Gwyddom oll am broblemau’r wasg brintiedig, o bapurau mawr Llundain hyd Ddydd Dolgellau. Ond peidio â choelio’r rheini sy’n dweud nad oes swyddogaeth iddi bellach, a bod y “cyfryngau cymdeithasol” wedi cymryd ei lle yn llwyr. I weld gwegi’r honiad hwnnw, nid oes raid ond ystyried etholiad cyffredinol Mai eleni yn yr Alban. Mae’r gwefannu gwleidyddol Albanaidd yn fywiog a phoblogaidd dros ben (20,000 o ddarllenwyr mewn awr i Craig Murray, fel rwyf wedi cyfeirio o’r blaen). Ond yn yr etholiad rhoes yr Herald, y Daily Record a’r papurau Ceidwadol eraill bob gewyn ar waith a gwneud cryn niwed i’r SNP a’r mudiad annibyniaeth. Gweler fy hen gofnodion fan hyn a fan hyn.

Gwraidd y mater eto? Rhaid adfer yr arfer o ddarllen Cymraeg yn rheolaidd drwy’r trwch. Tybiodd ein cwmni ni, Dalen Newydd Cyf., mai’r ateb oedd cadwyn o bapurau Cymraeg wythnosol am ddim, yn cael eu cynnal gan hysbysebion, gan anelu at gylchrediad o 100,000; ac yn 2006-7 ceisiodd roi cychwyn i’r peth. Beth fyddai cyfraniad llywodraeth Cymru? Nid grant, ond cefnogaeth drwy hysbysiadau cyhoeddus. Efallai yr adroddaf yn llawnach eto ryw ddiwrnod y modd y bu i un AC ac un AS Ewropeaidd golli fôt drwy beidio ag ateb ein llythyrau ar y mater hwn.

3. Diffyg myfyrwyr.

Tipyn o sôn eto y dyddiau hyn fod efrydwyr Lefel-A yn y Gymraeg yn prinhau, a rhai o adrannau Cymraeg y colegau yn teimlo’r wasgfa. Dyma adroddiad BBC Cymru, a dyma fy sylw i beth amser yn ôl. A oes syndod? (a) Llai ohonom, llai o Gymry, a dyna ni. (b) Nid bod a wnelo hyn yn uniongyrchol â’r Gymraeg fel pwnc, ond ei fod yn rhan o’r cyd-destun. O blith carfannau o’r boblogaeth brinhaol hon bu tuedd gref dros y blynyddoedd, tuedd sy’n parhau ac yn cael ei chefnogi’n eiddgar gan ein llywodraeth, i anfon y plant galluocaf o Gymru, gyda rhaweidiau o arian i’w canlyn.

Yr wyf wedi trafod llawer iawn ar y pwnc hwn dros y blynyddoedd. Mae’n bwnc sensitif dros ben, yn cyffwrdd rhyw nerf. Am hynny rwyf innau wrth ei drafod wedi gofalu peidio â dweud dim am gymhellion unigolion. Rhaid ceisio edrych arno’n wrthrychol, ei weld fel amlygiad o duedd seico-gymdeithasegol, tuedd y dosbarth proffesiynol Cymraeg i ollwng gafael, am nad oes ganddo ffydd yn ei allu ei hun i reoli gwladwriaeth fodern. Am hyn dylai’r ateb hefyd fod yn ateb gwrthrychol, amhersonol, cyffredinol, sef gwobrwyo’n ariannol y myfyrwyr sy’n aros yng Nghymru, ac ar raddfa na all y disgybl ei hun na’i rieni fforddio troi trwyn arni.

Yma fel yn y ddau achos o’r blaen, mae eisiau mynd at wraidd y broblem.

Mae yna enw ar yr agwedd meddwl, y polisi, y wleidyddiaeth sydd (a) am fynd at wraidd y broblem; (b) am daclo’r broblem yn awr, nid gadael iddi fynd yn waeth
Lladin; radix. Rhuddugl: radish. Radicaliaeth yw’r gair. Bu adeg pan glywem lawer amdano yng Nghymru.

Ble mae heddiw?

Diwedd Y CYMRO, diwedd y Cymro ?

Yn y flwyddyn 1814 sefydlodd Joseph Harris, ‘Gomer’ ei bapur Seren Gomer, mewn pryd felly i adrodd am Waterloo dan y pennawd ‘Brwydr Waedlyd’. Dwy flynedd fu oes y Seren, yr wythnosolyn Cymraeg cyntaf, ond bu’n gychwyn i rywbeth mawr. Erbyn chwarter cyntaf yr ugeinfed ganrif yr oedd digon o bapurau Cymraeg wythnosol fel y gallai darllenydd, mewn rhai ardaloedd o leiaf, gael dau bob dydd ac ambell un dros ben.

A dyma ni heddiw. A ddaeth y Cymro olaf i’r tŷ yma echdoe?

Yr oedd anawsterau’r Cymro dros y blynyddoedd diwethaf yn ddigon amlwg. Yr amlycaf, ac achos llawer o’r anawsterau eraill, oedd diffyg buddsoddi. I gynnal y math hwn o gyhoeddiad yn foddhaol yr oedd angen pedwar neu bump o ohebwyr gweithgar, llawn-amser, fel oedd gan Y Cymro ar anterth ei lwyddiant dan John Roberts Williams. Heb y rheini, i fwydo straeon newydd, difyr am bobl a phethau ar lawr gwlad, y dewis yn rhy aml oedd llenwi’r papur â datganiadau dienaid cyrff cyhoeddus. I wrthbwyso’r rhain yr oedd gan Y Cymro ddau neu dri o golofnwyr da, a dôi ambell lythyr digon ergydiol.

Ond y tu ôl i bob gwendid neu fethiant ar ran perchenogion y papur, yr oedd – ac y mae – pethau mwy gwaelodol, sef gwendid a methiant y Cymry. Fel yr wyf wedi dweud droeon o’r blaen, syrthiodd cylchrediad y papurau Cymraeg nid am eu bod yn bapurau gwael, ond pan oeddent yn bapurau da. Y rheswm? Y Cymry’n troi’n Saeson, yn diflannu.  Y Faner, yr Herald … ac yn awr Y Cymro : camau tuag ebargofiant.

Tri pheth nad ymddengys eu bod wedi helpu. (1) Ymddangosiad a thwf ‘newyddiaduraeth’ fel pwnc coleg. (2) Twf addysg Gymraeg. (3) Twf dosbarth proffesiynol Cymraeg cefnog, dibynnol ar ddau beth sef (a) yr iaith Gymraeg, a (b) y wladwriaeth.

Drwy’r rhan helaethaf o’r ugeinfed ganrif bu ysgol o feddwl ymhlith y Cymry a ddaliai mai yn ddiwylliannol yn unig y gellid gwneud rhywbeth ohoni; neu a gyrru ei dadl i’r pen, nad oes dyfodol gwleidyddol i Gymru. Heddiw, gyda sedd seneddol Arfon wedi mynd yn un drwch blewyn o ffiniol, arweinir rhywun i ofyn tybed nad oedd y garfan hon yn iawn wedi’r cyfan. Ond edrycher, a gwrandawer, ar ein byd diwylliannol. Pa arwyddion cadarnhaol sydd yma?

Rhag bod yn gwbl benisel, enwaf un, sef awydd a phenderfyniad cymaint o awduron ifainc i sgrifennu nofelau Cymraeg.

Hefyd y modd y mae’r papurau bro, hyd yma beth bynnag, yn dal eu tir. Un o ychydig, ychydig lwyddiannau’r deugain mlynedd diwethaf. (Nid wyf yn anghofio chwaith am y papurau enwadol; ond gyda’u hymgais i fod yn eciwmenaidd, aeth llawer o’r sbonc allan o’r rhain.)

Fel yr wyf yn dweud yn wastad, dylai cymuned o hanner miliwn fedru cynnal tri neu bedwar o bapurau DYDDIOL. Ond, yng nghanol y llanast heddiw, dowch inni weld a ellir codi un papur wythnosol ar ei draed unwaith eto.

Pwy ddaw i’r adwy? Mae sôn am ‘Gyfeillion y Cymro’. Hei lwc yn wir. Os gofyn rhywun, ‘Pam na ddaethoch chi i’r adwy, gwmni Dalen Newydd Cyf.?’, ni allaf ond cynnig eich bod yn darllen eto fy nwy hen eitem Gwasg Mewn Gwasgfa a Papurau a Phleidiau. Fel cwmni ac fel teulu fe gollasom arian mawr, ddeng mlynedd yn ôl, wrth geisio gwneud rhywbeth ym myd y wasg. Ryw ddiwrnod, efallai yr adroddaf y stori warthus, fel y gwrthodwyd ein cefnogi – h.y. gwrthod ateb llythyr o gwbl – gan ein cynrychiolwyr etholedig ar ddau wastad (Ewrop a Chynulliad). Ffordd sicr o golli fôt, a dyna fu. Down yn ôl eto at y cwestiwn: beth yn y byd mawr sy’n bod ar Blaid Cymru? Beth yn y byd mawr y bu hi’n trio’i gyflawni dros y pymtheng mlynedd diwethaf?