Rhagor am y Dreflan

Dridiau’n ôl mi roddais hysbyseb fach i’r Dreflan.  Heddiw, rhai meddyliau pellach yn ei chylch.

1.     Yn y golygiad newydd hwn gan Robert Rhys ceir rhagymadrodd, nodiadau a geirfa.  Ar briodoldeb y ddau olaf bu tipyn o ystyried a thrafod rhwng y golygydd a minnau.

Anaml iawn y ceir geirfa wrth gwt unrhyw destun llenyddol Saesneg ar ôl Shakespeare; ddim hyd yn oed gweithiau llawn tafodiaith (e.e. Thomas Hardy), neu slang (e.e. P.G. Wodehouse).   Fe ddisgwylir fod pob Sais yn medru ei iaith, neu fe gymerir fod y fath beth i’w gael â geiriadur.   Hyd yma wrth olygu’r gyfres ‘Cyfrolau Cenedl’ fe drechwyd fy ystyfnigrwydd gwleidyddol chwe gwaith gan yr ystyriaeth fod yr eirfa’n ddiddorol.  Felly’r tro hwn. Geirfa fer sydd i’r Dreflan, a gobeithio y bydd y darllenwyr yn gwerthfawrogi’r goleuni ar: anwêdd, colma, cyrajio, cywlas, dynsawd, gim-gam-gwa, meddflyd, wynebiaeth, ymgenglu … a nifer o eiriau difyr eraill.

Bu arfer ar un adeg o roi geirfa mewn llyfrau straeon plant.  Chwithig bellach (o leiaf mi obeithiaf hynny) yw gweld dibynnu ar y Saesneg i esbonio llond ceg o eirfa Gymraeg yn Nedw : gwaddol y cyfnod pryd y dysgid y Gymraeg trwy’r Saesneg, a gweddol y dybiaeth (rhy fyw o hyd) mai’r trosiad Saesneg ohono yw’r esboniad ar air Cymraeg.

Wedyn y nodiadau.  Beth oedd Ysgol Frydeinig, het Jim Crow, German band ? Pwy oedd Mrs Partington ?  Pa rai oedd y chwe sir ?  Beth oedd arwyddocâd aros yn y seiat ?  Beth oedd y gwahaniaeth rhwng pregethwr a gweinidog ?  Esbonnir yn fyr eitemau fel hyn o fyd Daniel Owen.  Dangosir hefyd mor Feiblaidd yw llawer o’i ymadroddion a’i gyfeiriadau, – rhai o’r rheini yn gellweirus neu barodïol.  A oedd angen yr esboniadau hyn?  Wedi ystyried, cytunais fod.  A gallesid mynd ymhellach, oherwydd nid jargon Ymneilltuaeth yn unig sydd wedi mynd yn ddieithr bellach, ond syniadau sylfaenol Cristnogaeth hefyd.

2.     Ysgrifennodd W. J. Gruffydd yn ei Hen Atgofion :   ‘[A]r funud lwcus agorais y gyfrol o’r Drysorfa a oedd yn cynnwys pennod gyntaf Y Dreflan gan Daniel Owen.  Yn ffodus, yr oedd yr holl rannau’n gyflawn yn y Drysorfa, ac ni roddais y llyfrau o’m llaw nes gorffen y Dreflan.  Dyna’r tro cyntaf i mi ei darllen, ond euthum drosti lawer gwaith ar ôl hynny.   Gwn mai prentiswaith Daniel Owen ydyw’r nofel hon, ac nad yw’r beirniaid, pwy bynnag yw’r rheini, yn ei rhestru gyda’i weithiau gorau; ond i mi, hyd y dydd heddiw, nid ysgrifennwyd dim yn y Gymraeg na’r Saesneg na’r un iaith arall a wn, yn debyg i’r Dreflan.  Erbyn hyn, y mae’r Dreflan wedi myned yn symbol i mi am fy maboed gynt, ac ni all y nofel berffeithiaf a gyfansoddwyd erioed gymryd ei lle.’

Onid yw’n rhyfedd, a bron yn anhygoel, nad argraffwyd mo’r Dreflan o gwbl yn ystod yr ugeinfed ganrif?

3.    Mewn eitem o’r blaen ar y blog hwn (23 Awst 2013) mi soniais am y math hwnnw o stori neu ddrama sy’n ein tywys o gwmpas y dref neu’r pentref gan daro i mewn i’r lle yma a’r lle arall a gofyn ‘beth mae hwn-a-hwn yn ei wneud y foment hon?’  Yr union ddyddiau hyn clywn goffáu ac ailchwarae ar yr enwocaf erioed, ond odid, o weithiau ‘rownd y dref’, sef Under Milk Wood.  A bûm yn ailddarllen yn ddiweddar, gan chwerthin fel erioed, stori a drama Wil Sam am ‘Y Dyn Swllt’ ar ei rownd drwy’r pentref  yn ceisio cael  taliadau’r clwb dillad o groen hwn a’r llall.  Mae pennod agoriadol Y Dreflan, arolwg cyflym o’r gwahanol gyrff crefyddol yn eu tro, yn enghraifft glasurol o’r dosbarth difyr hwn o lenyddiaeth.

4.    Yn ddyn ifanc fe gyfieithodd Daniel Owen nofel ddirwestol Americanaidd a’i chyhoeddi’n benodau yn un o’r cylchgronau crefyddol dan yr enw Deng Noswaith yn y Black Lion.  Mae goryfed yn destun yn Y Dreflan, Rhys Lewis a Gwen Tomos.  Ond yr hyn sy’n drawiadol am y tri gwaith gwreiddiol hyn yw i’r awdur osgoi’r demtasiwn i sgrifennu nofel ddirwest.  Gwêl broblem, gwendid a salwch;   mae ei agwedd yn wyddonol.  Nid oes faddeuant i dad Rhys Lewis am y cyfan a wnaeth; ond golwg dosturiol a gymerir ar Bob Pugh yn Y Dreflan ac ar Harri a’i dad yn Gwen Tomos. Am John Aelod Jones, nid yw ei lymeitian ond cam pellach mewn gwiriondeb a oedd yno o’r dechrau.

5.     ‘Beth bynnag yw’r Dreflan, nid stori mohoni,’ dyfarnodd Saunders Lewis.  Wel, wn i ddim.  Mae ynddi gymaint o stori ag mewn llawer o nofelau Victoraidd.  Argraffiadau brodor dienw o ‘bobl a phethau’ o gwmpas y dref sy’n rhoi’r prif fframwaith, ac ym mhen y rheini argraffiadau’r dyn dŵad Noah Rees.  Yna daw llinyn arall, diflaniad a dychweliad un o feibion afradlon y Dreflan.  Ac wrth sefyll ychydig yn ôl, efallai nad rhy ffansïol gweld, yn codi o blith yr amrywiaeth cymeriadau, rhyw batrwm fel hyn o gyferbynnu tri dyn â thri arall.   Tri chymeriad cadarnahol – er na or-ddelfrydir yr un ohonynt; a thri chymeriad negyddol.  Ar y naill law Noah Rees, Benjamin Prys a Pitar Pugh.  Ar y llaw arall, y tri ‘dyn drwg drama’.   Mr. Smart, snob drama.  Sharp Rogers, cybydd drama.  Jeremiah Jenkins, drwgweithredwr drama (ond â’i fab, Tom, yn unol â thema gyson gan Ddaniel Owen, yn fachgen hollol gymeradwy.)

O’r tri dyn drwg, pa un sy’n cynrychioli’r broblem fwyaf, i’r Dreflan ac i Gymru?  ‘Moment ddiffiniol’, fel y dywedir, yw honno pan yw Mr. Smart yn eistedd yng nghadair Benjamin Prys yn y capel.  Ac anfarwol yr olygfa lle mae Freddie, mab Mr. Smart, yn dweud ei adnod:   ‘Iesu d’wedodd, Cadewch i plant bwchin tyfod ataf i, a na wenyrwch irynt.’  Mae ein gwlad bellach yn llawn Ffredïod (er heb lawer o adnodau).  Mr. Smart sydd wedi ennill.

Pwy sy am fod yn Chwig ?

Stori fach bore heddiw fod rhywrai am atgyfodi’r Blaid Chwigaidd. Wn i ddim o’r manylion. Ai rhyw fath o jôc ydyw?  Ai dechrau rhyw symudiad gwirioneddol tuag at aileni’r Chwith Seisnig o ganlyniad i’r cynnwrf yn yr Alban?

Fe welsom ymgais i adnewyddu Chwigiaeth o’r blaen, nid cymaint â hynny yn ôl.  Dyna oedd symudiad Roy Jenkins a’r ‘Giang o Bedwar’ ddechrau’r 1980au wrth greu Plaid y Democratiaid Cymdeithasol, cynghreirio honno â’r Blaid Ryddfrydol ac yna uno’r ddwy blaid.

Ymarfer diangen oedd hwnnw, a diangen fyddai aileni Chwigiaeth heddiw.  Oherwydd Chwigiaid sy’n rheoli Prydain, ac wedi gwneud ers hir hir amser. Chwigiaid sy’n rheoli Cymru hefyd, ac wedi gwneud ers cenedlaethau drwy rwydwaith o sefydliadau Cymreig-Brydeinig.

Yr oedd y Torïaid a’r Chwigiaid yn y ddeunawfed ganrif yn blant ymraniadau’r ganrif cynt.  Gweddill plaid y Brenin a’r Eglwys oedd y Torïaid, a rhyw weddill o blaid y Senedd oedd y Chwigiaid.  Y Chwigiaid fu’n rheoli drwy ran helaethaf y ganrif honno, ac yn anochel felly hwy oedd offeryn seneddol a gwleidyddol y grymoedd a oedd yn gwthio gwladwriaeth newydd Prydain Fawr yn ei blaen fel ei bod yn rheoli’r don.  Ymddangosai fwy nag unwaith mai’r Chwigiaid bryd hynny a ffafriai bolisïau ymledol, ymerodrol, militaraidd, gan gynrychioli  agweddau meddwl y daethom, yn nes ymlaen ac o dipyn i beth, i’w cysylltu’n fwy â Thorïaeth.  I ran y Chwigiaid y daeth mynegi ysbryd cenhadol y wladwriaeth Brotestannaidd yn wyneb gwladwriaethau Catholig Ffrainc a Sbaen; ac am fynegiad o’r ysbryd hwnnw yn Gymraeg, darllenwn lythyrau Lewis, Richard a William Morris, gweision gwladol ar y tu Chwigaidd ill tri.

Yn niwedd y ganrif yr oedd gan Chwigiaeth arweinydd galluog dros ben yn Charles James Fox.  Yr oedd yn ddyn cyfoethog iawn, a digon ofer o ran ei fuchedd bersonol yn ôl pob hanes; ond yn ei wleidyddiaeth, dyn goleuedig a welai ymhellach na’r rhan fwyaf.  Pe bai’r ‘Prif Weinidog gorau nas cafwyd erioed’ wedi cael ei gyfle, dichon y buasid wedi lliniaru llawer o anghyfiawnder y ganrif a ddilynodd ac y buasai rhai diwygiadau llesol wedi cychwyn yn llawer cynt nag y gwnaethant.  Yn un peth, gallasai’r agwedd tuag at y Chwyldro Ffrengig fod yn dra gwahanol.  Mewn rhyw ystyr nid ymadferodd Chwigiaeth byth wedyn oddi ar ymadawiad Fox.  Gadawyd Edmund Burke: gŵr tra galluog, blaengar a goleuedig eto ar sawl mater, ond a ddychrynwyd gan y Chwyldro Ffrengig i leisio safbwyntiau a ddaeth yn rhai ceidwadol clasurol.  Y Cymro Richard Price yn ysgogi gwrthateb y Gwyddel Burke; y Sais Tom Paine yn ei ateb yntau; a’r Cymro Jac Glan-y-gors yn adleisio Paine.  Dyna’r cylch, a diddorol ydyw.

Yn fuan wedi trechu Napoleon, pa blaid bynnag a oedd yn llywodraethu mewn enw yn San Steffan, daeth yn amlwg fod y gwir awenau yn nwylo ‘the base, bloody and brutal Whigs’ fel y disgrifiwyd hwy gan un o’u beirniaid.  A oeddent yn haeddu’r fath gondemniad?  Sut y daethant i’w ennyn?  Mae’r ateb mewn un gair, difaterwch.  Pobl oedd y Chwigiaid, ac a fuont wedyn, ac ydynt hyd heddiw, mor hunanfodlon yn y gred mai hwy yw’r asgell flaengar, oleuedig fel na welant fod angen gwneud dim i deilyngu’r enw hwnnw.  Peidio â chynhyrfu, peidio â rhuthro, gadael i bethau gymryd eu cwrs, eistedd ar ben llidiart, gwneud y mymryn angenrheidiol ar ôl cadw pawb i ddisgwyl;   mewn gair, popeth sy’n groes i radicaliaeth, dyna fu Chwigiaeth.  Dau Chwig mawr yr ugeinfed ganrif oedd Asquith ac Attlee, a chafodd y ddau yr enw o fod yn arweinwyr ar lywodraethau blaengar.  Os gwir hynny o gwbl, yr oedd yn wir oherwydd presenoldeb  gweinidogion eraill a fedrodd roi’r arweiniad na fynnai’r arweinydd ei roi.  Nid oes neb erioed wedi llawn esbonio agwedd gyndyn, gibdall a dinistriol Asquith tuag at ryddfreinio merched, ac eleni rydym yn coffáu trychineb byd-eang a ddeilliodd o’i gysgadrwydd a’i ddifaterwch ef yn gymaint ag o ddim byd.

Y Chwith ddiogel, barchus yw Chwigiaeth, prif ddiogelydd y status quo a rhwystr mawr ar ddiwygiadau gwir angenrheidiol mewn gwladwriaeth a chymdeithas. Bron bob plaid yn ei thro, fe lithra i’r stad feddwl Chwigaidd os na ddaw rhyw bethau i’w phigo a’i deffro’n barhaus. Yr un eithriad fawr y dyddiau hyn, mae’n ymddangos, yw Plaid Genedlaethol yr Alban.  O blaid Chwigiaeth, rhaid rhestru ei dawn i gadw’r olwynion i droi, dawn werthfawr bob amser;   rydym yn ddyledus iddi dros genedlaethau am barhad a llwyddiant ein sefydliadau seciwlar Cymreig-Brydeinig yng Nghymru.  Gwobr llwyddiant yn hynny o beth yw anrhydeddau’r wladwriaeth i unigolion.

Fe ddylem, ac yn arbennig yng Nghymru efallai, wahaniaethu rhwng ‘Chwigiaid meddal’ a ‘Chwigiaid celyd’.  Nid oes gan y Chwig Meddal fawr o asgwrn i’w grafu;  cyn belled â’i fod yn cael ei gydnabod, nid yw’n ei ffansïo’i hun yn fawr o arweinydd na phroffwyd;   mae’n hapus yn gwasanaethu’r sefydliadau lle mae’n gyfforddus, ac mae am weld eu llwyddiant.   Mae’n gefnogol i’r Gymraeg ac i fesur helaeth o genedlaetholdeb diwylliannol.  Am y Chwig Caled, ei brif nodwedd yng Nghymru yw bod yn wrth-Gymreig, oherwydd cafodd y syniad i’w ben o rywle mai felly y mae bod yn flaengar.

Digwydd pethau rhyfedd weithiau.  Chwigiaid clasurol fu’r Sefydliad ym Mhrifysgol Cymru oddi ar ei sefydlu, pobl y consensws Lib-Labaidd gweddol gysurus.  Ym mhedwerydd a phumed degawd yr ugeinfed ganrif daethant i deimlo eu bod dan fygythiad.  Mewn un cyfwng bu raid iddynt gael, ar fyrder, rhywun i sefyll rhyngddynt a’r bygythiad hwnnw.  Dewiswyd, o bawb, W.J. Gruffydd, dyn nad oedd yn un ohonynt.  Hwyrach yr hoffai’r darllenwyr ddarllen fy stori fer ‘Trobwynt’, yn archif mis Mai 2013 neu yn rhifyn Ionawr eleni o’r Traethodydd.

Atgyfodi Chwigiaeth?   Amhosibl, gan na fu hi erioed farw.

Y Dreflan yn ôl mewn print

I dorri ar ddistawrwydd go hir, hysbyseb fach.

Y Dreflan (1881) oedd nofel wreiddiol gyntaf Daniel Owen.  Bu pob beirniad yn ei thrafod, a chyfeirio ati fel carreg filltir yng ngyrfa’i hawdur, –  ond neb yn ei gweld.  Ganol y 1890au yr argraffwyd hi ddiwethaf, ac aeth yn llyfr prin iawn.

Ond dyma hi bellach yn  ailymddangos fel rhif 10 yng Nghyfres ‘Cyfrolau Cenedl’, a gyhoeddir gan Dalen Newydd Cyf.  Gwnaed y golygiad newydd hwn gan Robert Rhys, darlithydd yn Academi Hywel Teifi, Prifysgol Abertawe, a cheir ynddo ragymadrodd a nodiadau a fydd yn help i’r darllenydd heddiw fynd i fyd Daniel Owen.

Dyma gyfle  eto, wedi tua 120 mlynedd, i gyfarfod Benjamin a Becca Prys, Pitar Pugh, John Aelod Jones, Jeremiah Jenkins, Sharp Rogers, Mr. Smart a Mrs Enoch Jones – oll yn gymheiriaid teilwng i gymeriadau mwy enwog y nofelau eraill.  Dyma  ddigon o gyfle i ddychan a doniolwch Daniel Owen,  a’i sylwgarwch ar ‘yr hen natur ddynol’, sydd cyn gryfed yma ag mewn unrhyw un o’i dair nofel ddilynol.

Gobeithio y bydd mwynhau eto ar Y Dreflan wedi’r ysbaid hir. £15.00.