Dechrau’r drwg

O holl droseddau gwleidyddol ail hanner yr ugeinfed ganrif, y mwyaf pellgyrhaeddol ei effaith yw brad-gynllwyn Prydain ac America yn dymchwel llywodraeth ddemocrataidd Iran yn 1953. Dyma darddiad y rhan helaethaf o helynt y byd heddiw.

Ceir yr holl hanes echrydus yn y llyfr Patriot of Persia. Muhammad Mossadegh and a Very British Coup gan Christopher de Bellaigue (2012).

A heno am 9.00 rwy’n gobeithio gwylio rhaglen Sianel 4, ‘The Queen and the Coup’, sy’n addo datgelu agweddau pellach ar yr ymyrraeth anfaddeuol hon. Y cyfan oherwydd pris olew.

Gellir ei gwylio wedyn ymhen yr awr ar Sianel 4 + 1.

Y cofgolofnau eto

Heddiw dyma sôn am greu cyfraith newydd a fyddai’n rhoi deng mlynedd o garchar am y trosedd o amharchu cofgolofnau.

Y cwestiwn yw, pa rai? Cymerwn mai cofebau rhyfel sydd gan y gwleidyddion mewn golwg yn arbennig. Pa rai eraill? A gawn ni restr o’r rhai a fydd i’w hamddiffyn gan y gyfraith drom hon?

Daw i’r meddwl rai o gofebau Cymru. Cofeb y tywysogion yn y Berffro, maen Cilmeri, gardd Hywel Dda, ac enwi dim ond tair a gafodd eu fandaleiddio. Gallwn fod yn weddol sicr mai Cymry o fath arbennig a fu wrthi. Ac mae’n bwysig ein bod yn ceisio deall, os oes modd yn y byd, beth yw gwraidd yr hunan-gasineb hwn.

Cofiwch ddarllen Llythyr Gildas a Dinistr Prydain.

A digrif yw deall am yr English Defence League yn amddiffyn cofgolofn Lloyd George dan ganu ‘No surrender to the I.R.A. !’

Dryllio’r Delwau ?

Mewn rhifyn o’r papur Bronco ers talwm, roedd colofn yn cyfieithu neu’n esbonio rhai ymadroddion Lladin. ‘O, gath fawr!’ oedd magnum opus; ac ystyr mens sana in corpore sano, wrth gwrs, oedd ‘mae ’na sana dynion yn Coparét’. A beth am in statu quo ? Yr esboniad, os cofiaf yn iawn, oedd rhywbeth fel ‘un ai Lloyd George neu Syr Hugh Owen’.

Wel, echdoe fe dynnwyd i lawr un statiw co’ yn ninas Bryste am ei bechodau gynt fel masnachwr caethion, ac mae hyn wedi ysgogi cryn dipyn o ystyried faint o statiws cofis eraill a ddylai ddal i sefyll pan gofiwn hanes digon brith rhai o’r cofis hynny. Clywn y bore ’ma am sefydlu comisiwn i ailystyried addasrwydd rhai o gofgolofnau dinas Llundain.

Mae’n hen fater digon cymhleth. Oherwydd mae du a gwyn ym mhawb ohonom, ac mewn pobl a fu’n weithredol ac amlwg ac a ddylanwadodd mewn rhyw ffyrdd ar hanes, mae’r du a’r gwyn yn aml ar raddfa fawr. Ystyriwch: Buddug ar lan Tafwys, Robat Brewys (fel y gallem ni Gymry ei alw) ar faes y Ffrwd Fannog (Bannockburn), Cromwell a Churchill yn San Steffan, Lloyd George, Owain Glyndŵr, Aneurin Bevan … Eu hanfod oll yw ei bod yn gymeriadau eithafol ddadleuol yn eu dydd, ac mai trwy wrthdaro y daethant yn anfarwolion. Gallwn ddychmygu digon o’u cyfoeswyr, pe gallent ddychwelyd heddiw, a fyddai’n dra pharod i halio yn y rhaff a dymchwel y cerflun cyn ei luchio i’r cei. Fe saif yr un egwyddor, neu fe godir yr un cwestiynau, lle mae’r gofeb ar ffurf enw, ar stryd, adeilad, sefydliad, ysgoloriaeth …

Tuedd yr hen G.A. y rhan amlaf yw gadael lonydd. A allwn ni ddychmygu Sir Fôn, neu Gaerfyrddin, heb hen ryfelwr ar ben ei golofn uchel? A wnaeth y naill neu’r llall unrhyw beth heblaw ennill brwydr i’r Ymerodraeth? Go brin. Ond fe roed ceiniog brin at godi’r golofn gan werin gwlad nad oedd arni ddyled i’r hen bendefig am ddim byd ond cael ei gormesu ganddo: ac mae hynny’n ddrych o gyfnod, yn bennod o hanes. Llwyddodd Syr Hugh i osod cyfundrefn addysg uwch Cymru ar sylfaen hollol anaddas ac rydym yn dal i ddioddef gan y canlyniadau; ond rhaid cael dau statiw co’.

Rhyw feddyliau fel yna, mewn llawer o achosion. OND …

H.M. Stanley? Gwell fuasai ymbwyllo

A oes cofeb i Hermann Goering rywle yn yr Almaen? Does fawr er pan fu casglu brwd i goffáu ei gyfatebydd Prydeinig, Harris y Bomiwr, a daeth y dydd pan ddadorchuddiwyd ei ddelw gan y ddiweddar Fam-Frenhines.

Erys Haig ar gefn ei farch rhyfel yng Nghastell Caeredin. Cwestiwn i lywodraeth yr Alban ddydd a ddaw efallai … ?

Ac yn fwy pendant:

Coleg William Salesbury ddylai fod enw’r hyn a ddaeth i fod fel ‘Y Coleg Cymraeg Cenedlaethol’.

Ac am gael ‘Ysgol Gyfraith Hillary Clinton’ ym Mhrifysgol Abertawe, gweler blog 11 Mawrth. Chwerthinllyd. Pathetig.

Coleg ôl-Covid

Rywle yn y tŷ yma mae hen ddogfen, yn tynnu am ei hanner cant oed. Ni allaf roi llaw arni y funud hon, ond daeth yn gryf i’m meddwl y dyddiau diwethaf. Deiseb oedd, wedi ei llunio tua 1971-2, at Lys Coleg y Brifysgol, Bangor, ac wedi ei chefnogi gan ryw 25-30 o aelodau’r staff; Cymry gan mwyaf, sef mwyafrif o blith Cymry’r staff yr adeg honno, ynghyd â rhai Saeson. Yr oedd yn gofyn i’r Llys atal cynllun ehangu’r coleg ar y pryd, cynllun a fyddai wedi chwyddo’r niferoedd i tua 5,000. Ni chymerwyd unrhyw sylw o’r ddeiseb gan Senedd na Chyngor na Llys y coleg, nac ychwaith o brotestiadau taer gan Undeb Myfyrwyr Colegau Bangor yn ystod 1978-9.

Heddiw dyma Covid-19 yn bygwth taro niferoedd myfyrwyr Cymru, a llywodraeth San Steffan yn sôn am osod cyfyngiad ar y myfyrwyr o Loegr a gaiff fynd i Gymru a’r Alban! Pryder ofnadwy ymhlith gwleidyddion Cymru, yr academwyr a rhai o’r sylwebyddion! A ddaeth y Covid i’r adwy? Faint o ddeisebwyr dechrau’r 1970au sydd ar ôl i chwerthin gyda minnau ha ha ha?

Gofynnaf: pe bai rhai ohonom heddiw – yn gwbl gwbl ddieffaith mi wn – yn deisebu ar yr un mater, a fyddem yn defnyddio’r un dadleuon? Yr ystyriaeth ganolog hanner can mlynedd yn ôl – i’r Cymry ohonom o leiaf – oedd ofn gweld boddi’r Cymry’n ddyfnach byth o dan y llifeiriant, ac ofn gweld diwedd y ‘bywyd Cymraeg’. Ar wahân i waith canmoladwy y rhai sydd wedi adfywio a chynnal y ddrama Gymraeg y blynyddoedd diwethaf, wn i ddim pa ‘fywyd Cymraeg’ sydd yng Ngholeg Bangor heddiw. Os oes llai ohono nag a oedd, dyweder drigain mlynedd yn ôl, y rheswm am hynny yw mai estyniad ac adlewyrchiad ydoedd bryd hynny o fywyd diwylliannol yr ardaloedd. Bellach, yn syml iawn, mae llai ohonom; hefyd, oherwydd y newid mewn moddion cyfathrebu, mae llai o ddawn trefnu mewn cymdeithas drwyddi draw.

Mae hanes gor-ehangu colegau Cymru, a hanes y gwrthwynebiad iddo, a hanes methiant y gwrthwynebiad hwnnw, oll yn drist a phoenus ddifrifol. Byddaf weithiau’n meddwl y dylwn gofnodi’r hyn a wn, yn enwedig am y newid ochr mewn rhai cylchoedd. Ond mae’n rhy boenus.

* * *

Ond y tu hwnt i ofidiau’r Cymry, mae helynt y Corona wedi codi ystyriaethau mawr eraill ynghylch dyfodol yr holl brifysgolion a natur Addysg Uwch drwodd a thro. Gyda Phrifysgol Caergrawnt yn barod i ohirio dosbarthiadau am flwyddyn, a mwy a mwy o feddwl ac o sôn am ‘ddysgu o bell’, a fydd gweithio tuag at radd yn dal i olygu ymaelodi mewn sefydliad daearyddol a mynychu cynulliadau mawr neu fân mewn adeilad arbennig? A all y cyfan droi yn rhyw Brifysgol yr Awyr anferth? A fyddai’r un ystyr wedyn i ‘swyddi academaidd’? Anodd dychmygu amgylchiadau lle na fyddai’r myfyriwr gwyddonol yn gorfod bod yn ei labordy ac wrth ei fainc. Ond a fyddai’r celfyddydwyr oll yn cadw’r prif arferiad o eistedd mewn ystafell am hanner can munud ar y tro, tra mae rhyw ddarlithydd wrthi â pha radd bynnag o arddeliad a gynysgaeddwyd iddo? Cawn weld; ac os na chawn ni, fe gaiff rhai ar ein holau.

* * *

Heddiw dyma GOLWG 360 yn adrodd am alwad Dyfodol i’r Iaith: ‘Galw am ddiddymu cymorth ariannol i fyfyrwyr Cymru yn Lloegr’. Gallaf feddwl y bydd codi dwylo ac wfftio a gwaredu, oherwydd mae hwn yn fater sensitif tu hwnt. Mae’r euog yn gwybod eu bod yn euog, sef y rheini o’r dosbarth proffesiynol Cymraeg sydd, fel pob dosbarth o Gymry erioed a ymgododd ychydig yn y byd, yn gweld blewyn glasach y tu arall i’r clawdd. Ie, y ‘gwaedu mawr’ bob mis Medi: nid addysgol nac economaidd yw ei achosion ond – maddeuwch y llond ceg eto – seico-gymdeithasegol; mae wedi ei wreiddio yn hen hen ymdeimlad y Cymry o israddoldeb. (Dyna pam y mae’n bwysig ceisio deall ei gychwyniad, ac am hynny yn bwysig darllen ac astudio golygiad newydd Iestyn Daniel, Llythyr Gildas a Dinistr Prydain, Dalen Newydd, £15.00.)

Rwy’n blino dweud, os na thaclwn y broblem hon bydd yn ddiwedd arnom. Sut? Gan wahaniaethu ychydig mewn pwyslais oddi wrth alwad Dyfodol i’r Iaith, dywedaf eto: drwy wobrwyo’n hael ac yn helaeth y rhai sydd am aros. Mae mwy nag un rheswm, yn cynnwys rhesymau hanesyddol a hirdymor, am y gwahaniaeth rhwng yr Alban heddiw a Chymru druan, dila. Ond un o’r prif resymau yw fod yr Alban wedi llwyddo i gadw’i phlant galluocaf yn ei cholegau ei hun. Pryd yr ydym am ddysgu oddi wrthi?