Hen gynefin, enw newydd

Y diwrnod o’r blaen (Sadwrn, 22 Chwefror) bûm mewn lle go newydd, i mi, sef Neuadd Reichel Reichel Hall fel y nodir wrth y drws.  Yn fyfyriwr, flynyddoedd lawer yn ôl, mi fûm yn byw am dair blynedd yn Neuadd Reichel, Bangor, ac am ddwy flynedd yn ddiweddarach fel tiwtor.  Byddem yn dweud “Reichel” fel rhyw law-fer, ond yn gwybod mai “Neuadd Reichel” oedd yr enw a roddwyd gan Gyngor y Coleg pan agorwyd y neuadd yn y 1940au.

Ar glawr llawlyfr o ddechrau’r 1960au ceir  “Neuadd   Reichel”, ac wedyn “University College of North Wales”.  Ar y dudalen deitl ceir “Reichel Hall” yn fychan ac mewn cromfachau, fel rhyw esboniad, o dan yr enw Cymraeg.  “Neuadd” a “Reichel”, un bob ochr, sy’n gerfiedig ar ddau gilbost y giât.

Treuliais fy mlwyddyn gyntaf yn Reichel a rhan o’r ail dan deyrnasiad yr ail Warden, y Parchedig D.W. Gundry, cymeriad hynod a’r Sais mwyaf Seisnigaidd y gallai neb fyth ddod ar ei draws.   Byddai Gundry yn ein siarsio, “This is not a hostel, it is a hall of residence”.   Eto i gyd, fel “Neuadd Reichel”, ei henw swyddogol, y byddai hyd yn oed ef yn cyfeirio ati.

Ond fel y cofia pawb o’r hen aelodau, profodd un peth yn drech na galluoedd helaeth Gundry, sef adrodd y gras bwyd Cymraeg a gyfansoddwyd yn arbennig ar gyfer y neuadd gan Syr Ifor Williams.  Bu raid ei drosi, gan roi inni ras bwyd Lladin enwog Neuadd Reichel. “Omnipotens Deus, clementissime pater, omnis boni fons …” ac yn y blaen. Dyna un eitem o’r Hen Drefn a oroesodd, hyd yn oed wedi olynu Gundry gan warden tra gwahanol, Aled Eames.  Yr unig adeg y diolchid am ein hymborth  mewn unrhyw beth ond Lladin oedd Gŵyl Ddewi, ac weithiau ar yr achlysur hwnnw, gan gadeirydd myfyrwyr a ddigwyddai fod yn Gymro,  ceid y geiriad cofiadwy: “Diolch am a gawd, er na chawd ond ychydig.  Roedd y ’chydig ag a gawd yn dda ddiawchedig.”

Rhyfedd wrth edrych yn ôl, ond gwir: yr oedd cadeirydd y myfyrwyr yn tueddu i fod yn Gymro er mai lleiafrif bach oedd y Cymry yn y neuadd.  Sut y digwyddai hynny, bron flwyddyn ar ôl blwyddyn, nid wy’n siŵr.  Yr hyn a gofiaf yn arbennig yw ein bod ni’r ychydig Gymry, dan oruchwyliaeth Gundry, yn cael hwyl aruthrol.  Rhyw Bobl yr Ymylon oeddem y rhan fwyaf o’r amser, yn gwbl rydd i gyfranogi yn yr ethos Reichelaidd pan gymerai ein ffansi, ond yn ei weld yn ddigri hefyd.

                                                                                             §

Beth bynnag, achlysur yr ymweliad diweddar â Reichel oedd cwrs undydd a drefnwyd gan Ysgol y Gymraeg, Coleg Bangor (gallaf sgrifennu “Ysgol”, ar ôl f’atgoffa fy hun, ond mae’r  llaw ohoni ei hun yn  sgrifennu “Coleg”) i goffáu cyhoeddi A Welsh Grammar, Syr John Morris-Jones.  Roeddem yn cwrdd yn yr hyn a arferai fod yn llyfrgell y neuadd.  Beth sydd wedi digwydd i’r llyfrau, wn i ddim. Mi sgrifennais at yr awdurdodau rai blynyddoedd yn ôl i siarsio bod eisiau eu diogelu yn rhywle.

Cawsom bum sgwrs neu ddarlith ar waith Syr John a phethau cysylltiedig, ac mi soniaf yn unig am yr olaf.  Cyflwyniad oedd hwn gan Robat Trefor i ymchwil neu arolwg y mae ef yn ei gynnal i arferion darllen Cymraeg, ac agweddau tuag wahanol fathau o Gymraeg.  Gwnaed yr arolwg gyda help dau “grŵp ffocws”, fel y dywedir, sef dau griw bach o bobl, un yn Sir Fôn a’r llall yn Sir Gaerfyrddin, a dim un o’r ddau yn cynnwys rhai y byddem yn eu galw yn “Gymry proffesiynol”.  Rhoddodd Robat Trefor inni ddau gasgliad clir iawn.  (1) Beth y mae aelodau’r ddau grŵp yn ei ddarllen yn rheolaidd yn Gymraeg? Un peth ac un peth yn unig: eu papur bro.  (2) Pa fath, pa lefel o Gymraeg y mae orau ganddynt ei ddarllen?  Ateb, heb fawr amheuaeth: Cymraeg safonol neu lenyddol, sef dewis naturiol y papurau bro drwy hyd a lled Cymru.     

Dyma gadarnhad o ddau wirionedd go fawr, choelia’ i byth: cyfraniad aruthrol y papur bro mewn cadw’r Cymry’n llythrennog, dros gyfnod o ddeugain mlynedd bellach; a phwysigrwydd y cyfrwng llenyddol fel rhan o’r llwyddiant hwnnw.    

Nid yw hynny’n golygu nad yw cofnodi tafodiaith, neu sgrifennu iaith lafar, yn rhan o lenyddiaeth ac yn rhan bwysig.  Mae honno’n grefft, ac ychydig yw’r meistri arni.  Dyma gyfle i roi clod i un meistr cyfoes, Alun Cob yn ei dair nofel am fywyd Bangor heddiw (Pwll Ynfyd, Tarw Pres a Gwyllgi).  Mae’n defnyddio tri dull; gadael rhai pethau fel y maent yn Saesneg; cofnodi rhai pethau Saesneg yn ffonetig Gymraeg; ac atgynhyrchu peth siarad Cymraeg ansafonol yn gywir iawn.  Mae gofyn i’r llygad arfer tipyn â darllen, fel gydag unrhyw dafodiaith ysgrifenedig – iaith Cocni  Charles Dickens, er enghraifft; a phrin y mae’r iaith yn ddymunol wedyn, – nid oes bwriad iddi fod.  Ond rhaid edmygu’r cywirdeb, sydd yn agos at fod yn ddi-feth.   

Y ddau berygl

Yn y flwyddyn hanesyddol hon, a all fod hefyd … hwyrach … gawn ni weld … yn flwyddyn dyngedfennol, os coeliwn ni NHW, y ddau beth mwyaf peryglus yn y byd yw (a) Alex Salmond, a (b) Blackadder.

Trwy ei lwydddiant yn etholiad senedd yr Alban yn 2009 fe gadarnhaodd Salmond ei hawl i deitl “y dyn mwyaf peryglus”,  ac ymuno ag olyniaeth sy’n cynnwys Napoleon, y Kaiser, Gandhi, Hitler, Makarios, Jomo Kenyatta, Gerry Adams a Martin McGuinness – pob un wedi dal y teitl yn ei dro.  Hyd yma nid oes dim un Cymro wedi ei lawn dderbyn i’r cwmni hwn; fe sbwyliodd Lloyd George ac Aneurin Bevan eu siawns drwy gyfaddawdu â NHW yn rhy fuan.  Bu bron i Seimon Glyn ei chipio hi am ychydig ddyddiau. Ond “I’d vote for that Daffyd Wigley meself.”

Wedyn Blackadder.  Dyma’r BBC yn lansio “the biggest broadcasting season ever attempted” (geiriau’r Radio Times) sef pedair blynedd a mwy o goffáu’r Rhyfel Byd Cyntaf. Mewn 2,500 awr o ddarlledu bydd rhaglenni nodwedd, trafodaethau, ffilmiau, dramâu, defodau, dadansoddiadau.  Addewir “highlights”.   Ond yr un eitem nad addewir ei dangos yw cyfres olaf, a phennod olaf, anturiaethau dianrhydedd Capten Blackadder  a’i gwmni o raddau uwch ac is.

Ar y canmlwyddiant hwn mae’r cyfyng-gyngor yr un, er ar raddfa fwy o bosib, ag ym mhob blwyddyn oddi ar gadoediad 1918.  Da o beth yw cofio.  Ie efallai, Cofio gydag C fawr. Mae’n bwysig cofnodi, hyd y mae hynny’n bosibl, yr hyn a ddigwyddodd a pham y digwyddodd. Mae gwerth mewn ceisio deall teimladau a chymhellion pobl ar y pryd, gartref ac ar y meysydd brwydro.  Mae gan rai dosbarthiadau o bobl – aelodau a chyn-aelodau’r lluoedd arfog, a hefyd teuluoedd a gollodd aelodau – eu ffyrdd eu hunain o goffáu, a’u pwyslais, eu teimladau,  eu hunain.   Ond, fel y gŵyr y rhan fwyaf ohonom yn ddistaw bach, rwy’n amau, er nad pawb sy’n ei ddweud ar goedd, mae’r perygl bob amser i’r coffáu fynd yn ddefodaeth  dotemig, gyda rhyfel ei hun yn wrthrych addoliad.  Mae rhyw ogwydd felly yn narllediadau’r Coffâd bob mis Tachwedd, er nad yw pawb efallai yn teimlo hynny.  Mae’r demtasiwn yn wastad bresennol, defnyddio’r achlysur i roi’r “Mawr” yn ôl ym Mhrydain. Bu David Cameron cystal â dweud hynny wrth awgrymu y gall fod i’r coffáu yr un gwerth â Jwbilî’r frenhines !

(Digrif yw hanes y Mawr yma.   Onid oedd Margaret Thatcher wedi ei roi yn ôl, a hynny’n benodol y dydd y cipiwyd South Georgia?  Pam yr oedd angen ei roi yn ôl wedyn yn rheolaidd dros ddeng mlynedd ar hugain?  A oedd wedi syrthio allan drwy ryw dwll?  Pam yr oedd angladd y Fam Frenhines, priodas Wills a Kate, y Jwbilî, Campau Olympaidd Llundain, ac yn wir gynhebrwng yr hen Thatcher ei hun, oll yn achlysuron i’w roi yn ôl, a pham y mae gwleidyddion yn dal i addo ei roi yn ôl?)  

Mewn hanner awr, mae pennod olaf Blackadder yn tanseilio’r holl nonsens affwysol.  Os gwrthodir ei hailddangos, mae dyn yn amau mai’r rheswm fydd fod ynddi fwy o wirionedd na’r 2,500 awr arall efo’i gilydd.  Y gwirionedd hwn yw fod yr holl adeiladwaith llofruddiog, celwyddog yn gorffwys ar un peth, sef taeogrwydd Baldrick.  Roedd Baldrick yn meddwl  bod yn rhaid iddo, a mwy na hynny ei bod yn fraint iddo, ufuddhau i’r rhes esgynnol  o gnafon a ffyliaid  uwch ei ben, ac weithiau awgrymu ambell gynllwyn cyfrwys a dieflig i hybu’r achos.  “Ffyddlondeb”, “teyrngarwch”, “cadw’n driw” fyddai ei eiriau ef am y peth mae’n debyg, a geiriau’r mwyafrif mawr ar ddwy ochr y gwrthdaro.  Dyna drychineb y genhedlaeth.

Un dyn na fyddai’n cytuno yw Jeremy Paxman. “Comedi ddisglair,” meddai am Blackadder, “ond daw’r broblem pan ddysgir hi fel ffaith.”  Mae gan Paxman y dyddiau hyn ei gyfres deledu “Britain’s Great War”, a hysbysebwyd ar glawr y Radio Times gyda’r cyflwynydd wedi cael benthyg cap a bwstas Kitchener mewn parodi ar y poster enwog.  Mae ganddo hefyd lyfr â’r un teitl ond â’r isdeitl “A Sympathetic History of our Greatest Folly”.    

Os “ein ffolineb eithaf”, pam ei gael?  Pam ei gefnogi?  Pam gweld unrhyw rinwedd ynddo?   “Dim ond ynfytyn hollol fyddai’n dathlu’r fath drychineb,” meddai’r cyflwynydd mewn cyfweliad yn y Radio Times. Eto roedd yn rhaid ei hymladd hi.  Hi a’n gwnaeth ni. Mwy na hynny, “crancod”, meddai ef ar un o’r rhaglenni, oedd pawb o’r nifer bychan bach a oedd yn gwrthwynebu’r rhyfel yn ddiamod.  “A refreshing moment” medd broliant byr y RT am y sylw hwn:   fel mae’r masg yn syrthio weithiau a datgelu beth maen’ NHW yn ei feddwl.   Teg ychwanegu fod llythyrwyr wedi ateb hyn yn bur chwyrn mewn rhifyn arall o’r cylchgrawn.  

Ond mae mwy iddi na hynny hyd yn oed.  “Byddwn i wedi gwneud yn well petawn i wedi bwrw tymor mewn urddwisg” yw pennawd y cyfweliad, a’r “well” mewn coch.  Dyma ddwyn i gof resyndod Dr. Johnson na chafodd gyfle i ddwyn arfau dros Loegr, ac ymgais Ieuan Brydydd Hir o’r un genhedlaeth i fod yn filwr – a barhaodd wythnos. Yn nes atom, dyma ramantiaeth anaeddfed nid annhebyg i ddyhead wythnosol Cameron Jenkins i gael chwarae UN gêm ’da’r  bois mowr.  Hawdd fyddai amlhau cwestiynau.  Oni fyddai  ymuno â’r Tiriogaethwyr wedi gwneud y tro?  Neu os mai’r iwnifform sy’n bwysig, pam nad gwneud fel y gwna nifer bychan ond cynyddol yn America, medden nhw, prynu’r siwt, ei gwisgo fwrw’r Suliau gyda medalau addas, a phalu ambell gelwydd am y profiad milwrol – trosedd y mae’r FBI, fe ddywedir, yn cymryd golwg go ddu arno?  Yn erbyn pwy y gallasem ni gael rhyfel, tybed, er mwyn i Paxman gael gwisgo’r wisg a chael y profiad a fyddai wedi ei wneud hyd yn oed yn well dyn?  Oes rhywbeth o’i le ar y miliynau ohonom, mwyafrif mawr y boblogaeth erbyn hyn, nas hyfforddwyd erioed i danio ergyd?

Un peth yw cranc. Peth arall yw crinc. Fe ŵyr pob Cofi Dre beth yw crinc, ac o geisio meddwl am enghraifft, daw delwedd gyhoeddus darlledwr adnabyddus iawn yn fuan i’r meddwl.  Ond un peth yw’r ddelwedd a pheth arall yw’r dyn, medd rhai sydd mewn safle i wybod, a rhaid caniatáu hynny bob amser.

Fe benderfynodd cenedlaetholwyr yr Alban fynd amdani a chael y refferendwm eleni, yn nannedd y tswnami o Brydeindod y mae’r flwyddyn yn ei wahodd.  Fel y mae’r hen GA yn barnu’n amlach wrth fynd yn hŷn, ac wedi dweud o’r blaen ar y blog hwn, gwell, fel rheol, mentro mwy na mentro llai.  Rhyfeddol yw’r posibilrwydd na fydd, erbyn diwedd y flwyddyn hon, Brydain i roi’r Mawr yn ôl ynddi. Y posibilrwydd na ellir cael “Britain’s War” byth eto.  Y posibilrwydd fod eu pantomeim di-chwaeth NHW, wedi mil o flynyddoedd, ar ben.

Drosodd at Alex.

Beth am wneud casgliad bach ?

Yn y papur ddoe (Daily Telegraph, 8 Chwefror) fe adroddir mai £612 miliwn (hyd yma) yw maint yr iawndal y mae dwsinau o forwyr yr Unol Daleithiau yn ei hawlio gan reolwyr atomfa Fukushima.   Wedi’r tswnami ym Mawrth 2011 anfonwyd yr USS Ronald Reagan i gyffiniau Fukushima i helpu achub pobl a’u symud.  Bellach fe ddywed 79 o’r morwyr eu bod yn dioddef o effeithiau ymbelydredd, ac mae achosion wedi cychwyn yn erbyn rheolwyr yr atomfa.

Nid yw hyn yn newydd da i Hitachi, nac i Gemaes, nac i’r rhai sy’n dyheu am fwy o ‘betha’ i Fôn.  

Mae’n bryd felly i gynghorwyr Môn o bob plaid droi allan i roi hwb bach i’r achos.  Pob un â’i focs casglu ar strydoedd Llangefni, Caergybi, Amlwch a’r Borth, esbonio’r amgylchiadau i bobl a gwahodd cyfraniadau, bach neu fawr, at ‘Gronfa Achub Hitachi’.

Fel arwydd o ewyllys da hefyd, gall Menter Môn fentro rhoi yn ôl y swm aruthrol  o £20,000 y mae wedi ei gael gan Horizon.

*    *   *

Ar yr un pwnc, ond newid cywair: edrychwch ar flog Syniadau.

Brolio

Ar wefan ‘Goodreads’ cafodd yr hen bamffled bach  Trwy Ofer Esgeulustod …  bum seren ***** a’i ddisgrifio fel ‘brilliant pamphlet’.   

Gellir archebu copi  o’r ail argraffiad drwy dalennewydd@yahoo.com

£3.  Post am ddim i chi.

Hitachi heddiw? Heit ha hanciw, Hita chi?

Mae gwledydd Ewrop yn ceisio cau pen y mwdwl ar y niwclear, ond mae Môn isio mwy.

‘Mwy o newyddion calonogol i Fôn’ medd bwletin newyddion Radio Cymru wrth gyhoeddi bwriad Hitachi i symud ymlaen.  Dyma newyddiaduraeth eithafol anghyfrifol, yn trin mater dadleuol dros ben fel pe na bai dadl yn ei gylch o gwbl. Dyma’r pechod marwol, cymysgu ffaith a safbwynt yn yr hyn sydd i fod yn adroddiad ffeithiol. Pwy sgrifennodd yr eitem yna?  Dylai gael sac.

Cynrychioli safbwynt y mae’r sylwadau isod  (1-12), a gefais gan un sydd wedi meddwl, gwrando a darllen llawer am y pwnc.

1.     Dywed arbenigwyr fod sgîl-effaith Fukushima dair gwaith yn waeth na Chernobyl.  Fod holl reis y wlad i’r de o Tokyo yn ymbelydrol.  Mae’r coed wedi dal llawer o’r  ymbelydredd yn y paill, a bydd hwnnw’n lledu.  Cred rhai nad oes dyfodol i’r bobl yno bellach ac mai’r peth callaf fyddai i bawb ymadael. Nid oes tudalen yng nghefn y llyfr peirianneg niwclear i ddweud  sut i ddatrys problemau o’r fath.  Ewch ar U-tube a theipiwch ‘Japan radiation’ neu ‘nuclear disaster’.
 
2.    Mae Fukushima’n dal i ollwng llawer iawn o ymbelydredd i’r Pasiffig, ac yn fuan bydd pysgotwyr ochr orllewinol UDA yn dal pysgod ymbelydrol. Mae diwydiant pysgota Japan wedi ei ddinistrio am byth, trwy fod gwledydd yn gwrthod mewnforio’i physgod, a’r pysgod yn marw mewn rhai rhannau o’r môr.
        
3.    Mae miloedd o blant eisoes yn dioddef o thyroid chwyddedig, a bydd Japan yn wynebu epidemig cancr aruthrol yn ystod yr ugain mlynedd nesaf.

4.    Gorfodir trueiniaid di-waith yn Japan, pobl heb wybod dim am y diwydiant niwclear, i weithio shifftiau 12 awr am isafswm cyflog, yn ceisio ‘glanhau’ safle Fukushima.  Dywed arbenigwyr y bydd y sawl sy’n sefyll yn agos at ganolbwynt y trychineb yn cael ei wenwyno mewn  pum munud.  Diddorol yw clywed fod Coleg Menai a Phrifysgol Bangor yn darparu cyrsiau hyfforddi ar gyfer gwaith yn yr Wylfa Newydd.  Fel tipyn o brofiad gwaith, beth am i’r myfyrwyr fynd draw i Fukushima, pawb â’i fwced a’i fop, i helpu glanhau tipyn bach?  Wedyn byddent yn gwybod beth i’w wneud pe bai rhyw broblem yn nes adref.   

5.     Pan gaeodd Japan ei holl adweithyddion, 54 i gyd, yr oedd ganddi ddigon o drydan. Mae’r diwydiant niwclear yn deillio o’r Rhyfel Oer. Ni bu erioed raid wrtho i gynhyrchu trydan.

6.    Ar ymweliad â Môn yn ddiweddar, soniodd peiriannydd trydanol o Ogledd Iwerddon fod UN  tyrbein anferth ar lan Loch Neave yn darparu holl drydan y dalaith.  Mae cerrynt Afon Menai, meddai, tuag ugain gwaith cryfach na’r cerrynt yn y fan honno.  Pam na ddefnyddiwch chi hwnnw?  Be ydi’r obsesiwn yma efo niwclear?

7.    Nid rhyfedd fod deiseb gan wyth miliwn o bobl Japan yn pwyso am roi’r gorau i bob datblygiad niwclear.  Nid rhyfedd fod maer Fukushima, drwy Dr. Carl Clowes, yn anfon neges i Fôn, ‘Peidiwch, peidiwch, peidiwch!’

8.    Ond be glywn ni ym Môn?  ‘Mae Cemaes yn ddibynnol ar Wylfa’, a sylw gwraig ar raglen ‘Pawb â’i Farn’ rywdro y llynedd, ‘oherwydd Wylfa rydan ni wedi cael petha’.  Mae’r cyfuniad o blwyfoldeb cibddall ar y naill law, a hunanoldeb plentynnaidd, babïaidd ar y llall, yn cau llygaid a chlustiau rhai pobl i bob ffaith a rheswm. Darllenwn mai pedwar y cant o blant ysgol Cemaes sy’n dod o gartrefi Cymraeg, ond daliwn i glywed ‘Wylfa Newydd er mwyn yr iaith’!  Ond nac anghofiwn rodd Horizon o £20,000 i Fenter Môn! Aruthrol yntê!   

9.    Ar yr un rhifyn o’r anfarwol ‘Pawb â’i Farn’ fe ddywedodd John Chorlton, cynghorydd ym Môn ar y pryd, rywbeth fel hyn: ‘Mae’r poisn yn dwad drosodd o Chernobyl beth bynnag, wedyn waeth inni gael o’n fan hyn’.  Sut mae esbonio meddwl fel yna?

10.    Llwydda rhai o gefnogwyr niwclear i roi’r argraff eu bod o’i blaid, nid oherwydd credu ei fod yn saff, ond oherwydd gwybod ei fod yn beryg.  H.y., mae yna ryw agwedd macho, ylwch ni ddim ofn, ynglŷn â’r peth.  Yn wir does fawr o wahaniaeth rhwng hyn a’r peth a eilw’r Sais yn death wish, isio marw p’run bynnag.  Am ba hyd yr ydym am ganiatáu i’r hara-kiri a’r kamikaze  Japmonaidd hwn beryglu dyfodol pawb ohonom?         

11.    Fe ddywedodd Warren Buffet, prif ddyn-gwneud-pres y byd, ei fod wedi crafu ei ben am flynyddoedd uwchben posibiliadau buddsoddi mewn ynni niwclear, ac wedi dod i’r casgliad na ellir byth wneud dim elw ohono oherwydd costau anferthol trin y gwastraff, datgomisiynu a glanhau. $350 BILIWN yw cost ceisio diogelu Chernobyl HYD YMA.  A thriwch  yswirio’ch cartref yn erbyn damwain niwclear!

12.     Tra bydd Radio Cymru’n dal i adrodd am y ‘newyddion calonogol’ a’r ddau bapur tships lleol, y Mail a’r Chronicle, yn printio’r sbin ymbelydrol am ‘Wylfa windfall’, mae prosesau eraill yn digwydd.  

(i)    Mae miloedd o bobl bellach yn erlyn cwmni Hitachi am y salwch y mae wedi ei achosi, nid yn unig pobl Japan ei hun, ond hefyd aelodau o Lynges yr Unol Daleithiau a aeth yno i helpu wedi’r tswnami, a dioddef yn enbyd wedyn o gancr a phethau eraill.  Os bydd y rhain yn ennill, ni bydd gan Hitachi ddim dwy yen i’w rhwbio yn ei gilydd, heb sôn am eu buddsoddi yn nyfodol Cemaes.  

(ii)   Yn ôl y wasg, 1 Chwefror, mae’r Comisiwn Ewropeaidd o’r farn mai anghyfreithlon fyddai i lywodraeth Prydain gyfrannu ei biliynau tuag at atomfa newydd Hinkley.   Nid yw hwn yn newydd rhy dda i Gemaes.

(iii)    Os aiff yr Alban yn annibynnol, ni bydd dim mwy o gyfoeth Môr y Gogledd i sybsideiddio’r  diwydiant niwclear.  Ac yn ôl pob arbenigwr economaidd a chyllidol, heb fod yno symiau enfawr o arian cyhoeddus, mae buddsoddi mewn niwclear yn ffordd sicr o golli’ch pres i gyd.

(iv)    Unwaith eto, os bydd yr Alban yn mynd, mae’n bosib y bydd ei hamgylchiadau’n gorfodi Cymru i fynd yr un ffordd.  Pwy, ymhen cenhedlaeth neu ddwy, fydd yn gorfod datgomisiynu safleoedd  niwclear, eu glanhau a delio â’r gwastraff?   Nid y cwmnïau preifat  – bydd y rheini wedi’i gleuo hi.   Byddai’r gost yn anferthol, ac yn llyncu arian Cymru I GYD, fel na byddai DIM ar ôl ar gyfer DIM arall.  Ond yn y cyfamser byddai pobol Cemaes wedi cael petha.    

Dau sylw i gloi.

–   Ar 30 Chwefror cafwyd ‘Pawb â’i Farn’ unwaith eto o Langefni. Wedi edrych ymlaen at wledd arall o blwyfoldeb, pwysigrwydd, hunanoldeb, babieiddiwch a diffyg dallt, ni’n siomwyd, er i ddau aelod o’r  panel (Cadeirydd Cymdeithas yr Iaith, a chyn-AS) wneud eu gorau i gadw pethau ar y rêls.

–    Polisi Plaid Cymru yw, neu oedd, ymwrthod â’r niwclear.  Fe ymladdodd Rhun ab Iorwerth yr isetholiad yn llynedd, a’i ennill, ar bolisi o gefnogi Wylfa B.  Roedd hynny’n ddigon drwg, ond yn awr dyma’i wneud yn llefarydd ar yr economi  – o bob peth – yng nghabinet yr wrthblaid!   Be sy’n bod ar Leanne?  Pryd mae polisi ddim yn bolisi?   Y tro hwn o leiaf roedd raid cytuno â Betty Williams, nid ei bod hi wedi datgan yn bendant o blaid nac yn erbyn niwclear, ond ei bod wedi gofyn, yn hollol deg, ble mae cysondeb.  Dim ond cofio yr un pryd fod Carwyn a’i lywodraeth nid yn unig am gael atomfa newydd i Fôn, ond am gael Trident i Sir Benfro hefyd. Gwaith i Gymru!

Sir Gwymon a Sir Conbych

Dyma geisio cofnodi ychydig feddyliau eto ynghylch Adroddiad Williams ar Lywodraeth Leol.  LLAIS: Wyt ti wedi ei ddarllen?  ATEB: Do, cofiwch, bob gair. Deuddydd go solet o rythu ar y sgrîn. Gall pawb wneud hyn drwy fynd i safle Llywodraeth Cymru.

Mae’n adroddiad da, yn ddigon darllenadwy er gwaethaf ambell esiampl  o ‘arfer da’, ‘meincnodi’, ‘mandadu’ a ‘phrif-ffrydio’ – pethau go anodd i’w hosgoi mae’n debyg.  Mae’r bwriad hefyd i’w weld yn ddiffuant, cynnal a gwella gwasanaethau ein hawdurdodau lleol a hynny yn y modd mwyaf darbodus.

Eto, fel y dywedais o’r blaen, mae yma ‘fformiwla am lanast’.  Cyn gweithredu ar ddim o’r argymhellion, gobeithio y bydd edrych gofalus eto ar yr agwedd bwysicaf, sef y ffiniau.   Fel y cydnebydd yr adroddiad, bydd  ad-drefnu ynddo’i hun yn fusnes costus dros ben, a rhaid ei chael hi’n iawn y tro hwn.

Mae’r comisiwn, fel eraill sydd wedi trafod y pwnc yn ystod y blynyddoedd, fel petai’n cymryd mai amlder cynghorau yw’r brif broblem. Nid dyna ydyw.  Problem lawer mwy yw amlder swyddogion, yr hyn sy’n ymddangos i’r lleygwr o leiaf fel lluosogi swyddi diangen a diystyr, ynghyd â methu rhannu’r dyletswyddau yn y modd mwyaf priodol.   Nid yw’r adroddiad fel petai’n wynebu hyn. Dywed yn wir (1.31) ei bod hi’n anodd ddifrifol cael darlun llawn o holl swyddi’r sector cyhoeddus yng Nghymru, ac y byddai’n dda cael cofrestr hwylus, fel sydd gan lywodraeth yr Alban, o holl aelodaeth a staff cyrff cyhoeddus ynghyd â’r cyflogau. Buasai rhestr fel hyn o swyddi’r cynghorau (heb enwi’r deiliaid) yn fuddiol iawn fel atodiad i’r adroddiad.  A chymorth mawr fuasai awgrym o batrwm staffio’r unedau newydd a argymhellir, gan ddangos yn union ble byddai’r arbedion.

Awgrymir (3.87) ein bod ni Gymry wedi ein gor-gynrychioli gan gynghorwyr, ac y gall fod lle yma i arbed peth traul.  Rhoddir y tair cymhareb:

Cymru        1: 2401
Lloegr        1: 3814
Yr Alban        1: 4259

Efallai y bydd gofyn inni ddygymod â llai o gynghorwyr, h.y. wardiau mwy,  ar y lefelau uchaf;   byddai’n dda meddwl y gallai cynghorau cymuned bywiog wrthbwyso hyn.

Mae’r adroddiad, wedi ystyried peth (3.69) yn gwrthod y syniad o ddwy haen.  (Nid yw fel petai’n ystyried y cynghorau cymuned yn haen o lywodraeth!)  Ond yn ôl i’r fan hon y dylem ddod.  OHERWYDD: (a) rhaid adfer ffiniau ystyrlon, hanesyddol Cymru; (b) rhaid, yn y cwr hwn o’r wlad, adfer y wir Wynedd.

Byddai adfer y tair sir ar ddeg, ynghyd â thair bwrdeistref sirol Caerdydd, Abertawe a Chasnewydd, yn bolisi pur boblogaidd, ond gofalu hefyd adfer eu gwir ffiniau, e.e. dychwelyd Edeirnion i Feirion.  Byddai Môn yn parhau’n sir, a byddai Arfon a Meirion yn siroedd unwaith eto.  Dylid ymddiried i’r siroedd (16 i gyd felly) bwerau a dyletswyddau rywbeth yn debyg i rai’r cynghorau dosbarth gynt.

Dylai’r siroedd, drwy yr un mesur, uno mewn TALEITHIAU neu WLEDYDD, gan adfer yr hyn oedd yn gryfder ym mhatrwm 1974-96. Dylai’r Dalaith reoli (i) Addysg, (ii) Iaith, (iii) Cynllunio eang.

Yn y cwr hwn, Gwynedd yw’r dalaith.   Ni ddylesid byth enwi’r ‘Wynedd’ bresennol yn Wynedd o gwbl. Arfon-Meirion ydyw, a dyna ddylesid ei galw.   Yr un modd, nonsens yw sôn am ‘Wynedd a Môn’. Mae fel sôn am ‘Norfolk ac East Anglia’.   Mae Môn yn rhan o Wynedd.  Rhan o Wynedd yw Môn.  Nid oes Wynedd heb Fôn.  Môn, Arfon, Meirion, dyna Wynedd, neu Wynedd Uwch Conwy a bod yn fanwl.  Wedyn mae Gwynedd Is Conwy, gyda’r enw modern hwylus, Clwyd, ac yn cynnwys siroedd Dinbych a Fflint.

Rhywbeth fel hyn fyddai’r patrwm felly:

Talaith                          Siroedd
Gwynedd                      Môn, Arfon, Meirion
Clwyd                            Dinbych, Fflint
Powys                           Maldwyn, Maesyfed, Brycheiniog
Dyfed                            Ceredigion, Caerfyrddin, Sir Benfro
Morgannwg                 Sir Forganwwg, Caerdydd, Abertawe
Gwent                           Sir Fynwy, Casnewydd

(A pham rhannu Morgannwg?  Roedd yr hen Sir Forgannwg yn gweithio’n iawn.  Os sonnir am boblogaethau anghyfartal, rhaid inni dderbyn fod ardaloedd poblog yn fwy poblog, dyna i gyd!)

I osgoi dyblygu ac i hyrwyddo cydweithrediad, fe fyddai’n dda cynnwys elfen ffederal. E.e. byddai hyn-a-hyn o aelodau etholedig Cyngor Sir Fôn yn aelodau hefyd o Gyngor Talaith Gwynedd, h.y. yn cynrychioli’r sir yn y dalaith.  A byddai hyn-a-hyn o aelodau etholedig Cyngor Talaith Gwynedd, o Fôn, yn aelodau hefyd o Gyngor Sir Fôn, h.y. yn cynrychioli’r dalaith yn y sir.

A mynd â’r peth i dir ffars, – ac mae’n hawdd iawn llithro i’r tir hwnnw – beth fyddai enw’r ‘sir’ newydd eto y mae’r adroddiad yn ei hargymell,  wedi uno’r ‘Wynedd’ bresennol â Môn?   Ai ‘Sir Gwymon’ fyddai hon?

Yr un modd, ai ‘Sir Conbych’ (ar lafar, ‘Combach’ neu ‘Combech’) fyddai hi ar ôl cydio Conwy wrth Ddinbych, a throsglwyddo darn o sir hanesyddol Caernarfon mewn gweithred o fandaliaeth anesgusodol?

‘Uno ynteu creu ffiniau newydd?’  yw pennawd un adran (3.84), fel pe na byddid yn cofio mai ffiniau newydd oedd rhai a grewyd ym 1996  – camgymeriad nas gwnaed ym 1974.

Mae’r adroddiad (3.87) yn ystyried polisïau iaith, ac yn dal bod y dewisiadau a argymhellir ganddo yn ‘cynnig ffiniau sy’n  adlewyrchu defnydd cyhoeddus o’r Gymraeg’, peth yr oedd nifer o’r  tystion wedi pwyso amdano.   Byddai rhai efallai yn tueddu i gyd-fynd ag uno’r Wynedd bresennol â Môn, ar y dybiaeth fod yma uned lle byddai’n haws gweithredu polisi o flaenoriaeth i’r Gymraeg.  Ni ddywedir hynny, ond yr ensyniad yw mai cystal gadael i Sir Conwy fynd i’w chrogi bellach.  Ond na, thâl hynny ddim. Yr oedd Cyngor Gwynedd go iawn (1974) yn gallu gweithredu’r  polisi iaith o Ben y Gogarth i Bont ar Ddyfi, a dylai hynny fod yn bosibl eto.  Rwyf yn falch o ddeall fod arweinyddiaeth Cyngor presennol Gwynedd yn credu hyn.  Dyma un man lle rwy’n cytuno â hwy, ar ôl anghytuno’n ffyrnig yn ddiweddar yn enwedig ar un mater sy’n agos ataf.

Mae hyn yn ein harwain yn naturiol at bwnc Pennod 5 o’r adroddiad, ‘Arweinyddiaeth, Diwylliant a Gwerthoedd’.  A dyma’r peth mawr, yr oedd y tri pheth hyn i’w cael yn y wir Wynedd (1974), ac yn sail i’w llwyddiant ac i’w golygwedd nid yn gymaint fel sir ond fel talaith hanesyddol, un o wledydd y wir Gymru.  Efallai fod cenhedlaeth wedi mynd a chenhedlaeth wedi dod.  Mae Pennod 5 yn ystyried sut y gellir meithrin y tri rhinwedd, ond heb ddod  at unrhyw gasgliadau clir hyd y gwelaf i.  Hwyr neu hwyrach, down yn erbyn ‘yr hen natur ddynol’ chwedl Daniel Owen, a’r gwirionedd mawr hwnnw a fynegodd Harri Webb, fod rhai pobl, a rhai cymdeithasau yn fwy na’i gilydd, yn ffynnu ar ‘ddrewdod llygredd cartrefol’ (the stench of homely corruption); nid yn unig gallant fyw efo fo, ond ni allant fyw hebddo.  I raddau yn unig y gall trefniadaeth oresgyn y broblem oesol hon, er y gall hi i ryw fesur; er enghraifft, yr oedd cynghorwyr Môn yn medru ymddwyn yn ddigon normal a chyfrifol, a chyfrannu yr un mor adeiladol, pan oeddent o fewn y wir Wynedd ac yng nghwmni hogiau a genod Meirion, Llŷn ac Eifionydd, Caernarfon, Dyffryn Nantlle a Dyffryn Ogwen.

Rhaid inni gael y gwir siroedd, a’r wir Wynedd, yn eu holau.  A oes rhywrai yn rhywle sydd am wneud hyn yn bolisi?

Fel mewn ysgrifau blaenorol ar y pwnc allweddol hwn, rwyf am bwysleisio eto nad oes gen i unrhyw gysylltiad â llywodraeth leol  ond fel trethdalwr.  Anaml iawn y bûm trwy ddrws pencadlys fy awdurdod lleol, a’r tro diwethaf mi wnes y camgymeriad erchyll o fynd i mewn trwy’r drws anghywir.  Aeth rhyw wraig, o’r staff rwy’n cymryd, i sterics oherwydd y fath drosedd yn erbyn Arfer Da, a bu bron iddi gael ffatan yn y fan a’r lle!