Chwaraewyr eraill

Mater y Bala eto.  Ni ddylid gadael i’r mater hwn orffwys.

Am swyddogion addysg Gwynedd ac aelodau’r cabinet, ni ddywedwn ddim heddiw.  Mae chwaraewyr eraill yn y ddrama hon, neu o leiaf yn berthnasol iddi.

(1)   Plaid Cymru (neu ‘Plaid’, neu ‘Plaid Plaid Cymru’ fel y bydd yn ei galw’i hun).  A yw ailgyflwyno addysg enwadol yn bolisi ganddi?  Ac os felly, ai dim ond yn y Bala?  Ynteu drwy Wynedd?  Neu dan awdurdodau eraill a reolir ganddi? Neu drwy Gymru gyfan?  A oes deng miliwn o bunnau ar gael i unrhyw ysgol sydd am fynd yn enwadol?  Ac os felly eto, ai dim ond dan yr Eglwys yng Nghymru? Ynteu dan wahanol enwadau, yma ac acw, tipyn o amrywiaeth?  A yw’r peth wedi ei drafod a’i basio, gan Gynhadledd a Phwyllgor Gwaith y Blaid?  Neu ei Phwyllgorau Rhanbarth o fewn sir Gwynedd (sef rhanbarthau Arfon a Meirion-Dwyfor)?  Beth ddywed yr Aelodau Seneddol a’r Aelodau Cynulliad?  A fydd yn y maniffesto fis Mai nesaf?

Ie, pam y Bala?  Byddai’n dda clywed ateb y Blaid fel plaid.  Ond gwyddom yr ateb wrth gwrs. Bargen wedi ei tharo yn  y cudd, fel yr ydym wedi crybwyll o’r blaen, a phob cais am drafodaeth agored wedi ei mygu wedyn.  Ymddygiad gwarthus o anfoddhaol mewn bywyd cyhoeddus, a pheth sy’n ein bwrw i bydew o anobaith am ddyfodol gwleidyddol Cymru.  O diflasodd yr halen …

Dyn a ŵyr, mae’r angen heddiw’n fwy nag erioed am blaid genedlaethol Gymreig gref, unedig  ac egnïol. Mynegiant o’r angen hwnnw yw pleidlais Plaid Cymru yn yr ardaloedd llai Seisnigedig, pleidlais dros yr hyn y dylai’r Blaid fod. Bellach mae gagendor mawr yn agor rhwng gweithredoedd y Blaid lle mae hi mewn swydd a disgwyliadau ei chefnogwyr, a hithau fel petai’n mynd o’i ffordd i siomi’r rhai sydd wedi ymddiried ynddi. Beth sy tu ôl i hyn?  P’run fyddai nesaf ati, Damcaniaeth y Cynllwyn ynteu Damcaniaeth y Llanast?   Un peth sy’n weddol sicr, ni phery’r gefnogaeth lawer yn hwy os deil y Pleidwyr mewn grym i wneud pethau sydd weithiau’n hollol negyddol ac weithiau’n hollol loerig.  Os nad yw’n ddim ond cyfrwng i ethol twpsod na allant adnabod mater o egwyddor pan fydd hwnnw’n cerdded i mewn trwy’r drws â’r geiriau MATER O EGWYDDOR wedi eu sgrifennu ar ei dalcen, pa bwrpas iddi yn wir ?

(2)    Y Cyfryngau.  Gallaf ddychmygu John Roberts Williams yn gwyntyllu mater mawr y Bala yn o drylwyr ac yn mynd at ei hanfod mewn ychydig frawddegau cyrhaeddgar.  Gallaf ddychmygu’r hen Faner yn dyrnu arno o rifyn i rifyn.  Efallai fy mod wedi methu rhai pethau, ac os gwir hynny rwy’n ymddiheuro;  ond hyd y gwn ni bu unrhyw drafodaeth o sylwedd arno mewn papur na chylchgrawn.  Mae adroddiadau yn Y Cymro wedi rhoi rhai o’r ffeithiau ac wedi dyfynnu peth ar y gwrthwynebwyr, ond hyd y gwn nid oes yr un papur, Cymraeg na Saesneg, wedi pwyso ar y cefnogwyr i roi atebion. Yr un modd gyda’r cyfryngau llafar a llun. Flynyddoedd yn ôl byddai ambell gwestiwn go bigog wedi ei ofyn i awduron y cynllun, ac ni fodlonid ar eu sbin ddienaid, ddiystyr. Os na byddai Heddiw wedi eu herio, byddai Y Dydd wedi gwneud. Neu y ffordd arall. Neu, mwy tebyg, byddai’r ddwy wedi gwneud, rhag colli’r stori. Mae monopoli’r BBC ar y  newyddion Cymraeg heddiw yn un o’r pethau sy’n llesgáu ein bywyd cyhoeddus ac yn un o ganlyniadau anffodus sefydlu S4C.

(3)    Y Llywodraethwyr.  Beth a ddywed llywodraethwyr yr holl ysgolion ym Mhenllyn a fyddai’n bwydo’r ysgol uwchradd newydd?  A oes llais i’w glywed?

(4)   Undebau’r Athrawon.  Llai pwysig, oherwydd anaml iawn y dywed y rhain unrhyw beth o bwys. Ond byddai’n briodol clywed rhywbeth gan eu pwyllgorau neu eu cynadleddau rhanbarth yng Ngwynedd.  Beth amdani, fy hen undeb, yr hen UCAC, er enghraifft?   Et tu, Brute?

O.N.  Cofiwch ddarllen yr ymateb i’m blog diwethaf.

Addysg enwadol — a dim dewis

Efallai y cofiwch inni gael tipyn bach o hwyl y tro diwethaf ar draul democratiaeth – neu ddiffyg hynny – o dan Gyngor Gwynedd.  Rhag ofn nad ydych yn cofio, dyma hi’r hen ysgrif eto.   Ie, y testun oedd penderfyniad rhyfedd ac ofnadwy Cabinet y Cyngor i wneud ysgol newydd arfaethedig y Bala, 3-19 oed, yn ysgol enwadol, heb ddewis o gwbl.   Ie, rhyfedd ac ofnadwy yn wir, rhyfeddach a mwy ofnadwy, mwyaf yn y byd y meddyliwn am y peth.  Mae iddo ei ochr chwerthinllyd a ffarsaidd, ac “anodd yw peidio sgrifennu dychan” chwedl yr hen fardd Lladin; ond gobeithio fod pawb yn gweld fod iddo ochr ddifrifol iawn hefyd.

YSTYRIWCH MEWN DIFRI.  Beth pe bai’r awdurdod addysg ryw fore yn cyhoeddi, “o’r wythnos (neu’r tymor, neu’r flwyddyn) nesaf, fe fydd Ysgol Ardudwy yn Ysgol Gatholig.”  Neu “fe fydd Ysgol Dyffryn Ogwen dan ofal yr Annibynwyr” ?   A beth pe byddid yn ychwanegu: “ni bydd dim dewis i’r plant na’u rhieni; bydd yr ysgol, yr adeiladau a’r adnoddau yn eiddo i’r corff crefyddol, ond bydd y trethdalwyr yn dwyn y draul” ? Fe fyddai yna gryn godi aeliau  – neu o leiaf fe ddylai fod os oes unrhyw synnwyr hanesyddol, dinesig a moesol ar ôl yn ein cymdeithas.

O’R GORAU, DOWCH INNI OFYN: a oes unrhyw wahaniaeth rhwng y ddau syniad hyn a’r peth a gynllunir yn y Bala?

Os ydym am ddweud “oes”, fe allwn ddadlau:  (a) Mae “Ysgol Eglwys” yn beth traddodiadol;  a (b) mewn rhai dalgylchoedd cynradd ni bu dewis, ac nid oes eto. Y gwrthateb yw mai rhannau o’r cyfaddawd oddi ar Ddatgysylltiad yw (a) a (b) yng Nghymru, yr enwog “gyfaddawd Prydeinig” mewn cyswllt Cymreig.  Cytunodd yr Eglwys Anglicanaidd a’r awdurdod lleol i rannu rheolaeth rhai ysgolion a oedd yn eglwysig eisoes, ac aeth hynny rhagddo yn ddigon didramgwydd.

A yw hyn yn gyfiawnhad, neu yn gynsail digonol, ar gyfer cyflwyno, o’r newydd, reolaeth enwadol – boed mewn mesur bach neu fawr – dros addysg ddyddiol, orfodol (i) i holl blant y dref  yn y sector cynradd, (ii) i holl blant y dalgylch yn y sector uwchradd?

Nac ydyw, ac ni fydd byth. Os yw awduron a chefnogwyr y penderfyniad yn credu ei fod, boed iddynt ddweud hynny ar goedd, a rhoi eu rhesymau.  A boed iddynt ATEB y cwestiynau a’r gwrth-ddadleuon, neu O LEIAF ddangos eu bod yn medru eu darllen.

Ers pan gododd y mater gyntaf fe glywyd mwy nag un gwrthwynebiad.  Mi garwn i wahaniaethu yma rhwng, (1) gwrthwynebiadau dilys, a (2) y gwrthwynebiad hanfodol.

(1)    DILYS

(a)    Cyfeirir at “draddodiad Ymneilltuol” yr ardal dan sylw.   Hollol deg a pherthnasol, a phwysig yng ngolwg llawer mae’n sicr. Yn wir mae’n demtasiwn awgrymu galw’r ysgol fawr newydd yn “Ysgol Syr Watkin”, i ddathlu troi mam Michael D. Jones o’i chartref.  Ond gwrthwynebiad dilys, heb fod yn hanfodol, yw hwn.  Petai’r un peth i ddigwydd yn ninas eglwysig Bangor, byddai’r egwyddor yr un fath yn union.

(b)   Dyma hi’n ganmlwyddiant a hanner taith y Mimosa, a digwyddiadau’n coffáu hynny.  Rhaid dweud fod penderfyniad Gwynedd yn amlygu rhyw ddiffyg amgyffred hanesyddol, ie a rhyw ddiffyg chwaeth hefyd, ar ran ei awduron.  Mater dilys eto, ond nid mater hanfodol.  Oherwydd beth bynnag yr amseriad, byddai’r penderfyniad yn anghywir.

(c)   Codwyd y gwrthwynebiad seciwlaraidd neu anffyddiol.  Digon dilys eto, yn dibynnu ar eich safbwynt. Ond nid oes raid cymryd y safbwynt hwnnw er mwyn gwrthwynebu’r penderfyniad, fel y ceisiais ddadlau ym mlog 5 Awst. Nid oes raid gwthwynebu addysg enwadol chwaith, cyn belled â bod honno (i) yn wirfoddol, a (ii) yn cael ei hariannu yn llwyr gan gorff crefyddol.

(2)     HANFODOL

Y gwrthwynebiad hanfodol yw hwn:   yr ydym yn sefydlu ysgol ddyddiol, orfodol drwy weithred awdurdod addysg, heb ddewis arall yn y dalgylch i’r plant na’u rhieni, ac yr ydym yn ei gosod, o’r newydd, dan reolaeth un o’r enwadau crefyddol.  Ar dir hawliau sifil mae hyn yn gwbl annerbyniol, ac yn wir fe ellir amau ei gyfreithlondeb.

Neu rhowch hi fel hyn:   os yw’r penderfyniad ar gyfer y Bala yn iawn, yn briodol, yn welliant, pam na wneir yr un modd â holl ysgolion y sir?  Fel y gofynnais y tro diwethaf, oni fyddent oll yn well o gael eu gosod dan ryw gorff crefyddol?  A yw’r cynllunwyr a’r cynghorwyr yn credu hynny?

Gwyddom y gwir wrth gwrs, nid oes yma ond bargen sinigaidd wedi ei tharo yn y cudd rhwng, ar y naill law corff bydol, cyfrwys a digywilydd, ac ar y llaw arall swyddogion sydd eu hunain yn dra diffygiol mewn addysg, dealltwriaeth a diwylliant.  Onid oedd NEB o aelodau Cabinet Gwynedd yn gweld hyn?  Nac oedd, mae’n amlwg, ac mae’r cyfan yn adlewyrchiad sobreiddiol ar ansawdd ein cynrychiolaeth.

Gwyddom fod y drefn gabinet bellach yn llyffetheirio democratiaeth yn enbyd, fel nad oes – fel y clywais – fawr o ddiben i fwyafrif mawr y cynghorwyr fod ar y cyngor o gwbl.  Serch hynny gofynnaf ar goedd: a yw POB UN o gynghorwyr Gwynedd, o bob plaid a charfan, yn hapus â’r penderfyniad?  Gynghorwyr, os oes gennych farn, gadewch i ni ei chlywed.  Cewch lwyfan yn syth, dim ond ymateb i Flog Glyn Adda.  Oes RHYWUN am ddweud gair yn y dwys ddistawrwydd?

Ond gadewch i ni gael rhesymeg, nid esgusion.  Gallaf yn hawdd ddychmygu’r sbin:  “Dyna ni, mae’r peth wedi ei basio.  Gadewch inni yn awr gydweithio’n bositif i’w wneud yn llwyddiant …” &c &c.

Ni ellir gwneud llwyddiant o beth sy’n wallus o’r cychwyn.