‘Byddin y Dinasyddion’

A benthyca ymadrodd R. Williams Parry, ‘chwedl a chwyth’, mae’n debyg, oedd galwad pennaeth y fyddin Brydeinig yr wythnos ddiwethaf am inni oll ymuno ym ‘Myddin y Dinasyddion’ i ymladd yn erbyn Rwsia. Gwnaed yn glir na fynn y llywodraeth wneud dim â’r peth; a dyna sy’n ddisgwyliedig, oherwydd peth Llafur yw gorfodaeth filwrol. Byddaf yn meddwl yn aml tro mor dda a wnaeth y Torïaid ddiwedd y 1950au yn terfynu’r orfodaeth yr oedd Llafur wedi ei gosod wedi’r Ail Ryfel. Heb y rhyddhad hwn mae’n amheus a fyddai ymysgwyd y 1960-70au yng Nghymru wedi gallu digwydd o gwbl. Byddaf yn meddwl hefyd, onibai’r orfodaeth oedd yn dal mewn grym ganol y 1950au na byddai Capel Celyn wedi mynd dan y dŵr. Bryd hynny yr oedd digonedd o wŷr ifainc yng Nghymru a oedd â’r medrau a allasai achub y cwm, wedi eu dysgu ar draul y Frenhines, sef ar draul y trethdalwr: ond yr oedd yr orfodaeth wedi lladd yr ysbryd.

Byddwn yn ofalus hefyd. Cofiwn mai ‘citizen army’, milisia o ryw fath, a ddienyddiodd unwaith frenin a’i enw’n Siarl.

A chyda llaw, am rai o’r degawdau diweddar fe fodolai yn nheyrnas Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon ‘citizen army’ wirfoddol a di-dâl nad oedd yn draul o gwbl arnom ni’r cyhoedd. Ei henw? Yr I.R.A.

Y Gallu i Anghofio

Braidd yn chwerthinllyd y dyddiau hyn, braidd yn bathetig hefyd, yw gweld a chlywed y dyn bach o wlad Gandhi wrthi-hi ar lawr y Tŷ fel rhyw ‘Siarsyl’ chwedl hen bobl ers talwm. Eithr mae amryw o wleidyddion amlwg San Steffan heddiw yn amlygu gallu rhai pobl ddŵad i fabwysiadu ac i feddiannu agweddau’r Sefydliad Prydeinig y maent wedi ennill neu brynu eu lle ynddo.  Mae hyn yn cynnwys y gallu i anghofio, sef un o briodoleddau pwysicaf, a mwyaf anffodus, y Sefydliad hwn dros y cenedlaethau. 

A dyma ichi un o’r enghreifftiau mwyaf gwaradwyddus.

Mae mudiad Hwthi yn ymosod ar longau yn y Môr Coch.

Tu ôl i’r Hwthi, meddir i ni, y mae llywodraeth Iran.

Pam mae llywodraeth Iran fel y mae?

ATEB: o ganlyniad i ymyrraeth Lloegr ac America – Lloegr yn bennaf – ym mywyd Iran 70 mlynedd yn ôl.

Mae’r hanes yn ddigon hysbys. Yr oedd prif weinidog etholedig Iran, y Dr. Mossadegh, wedi gwladoli diwydiant olew anferthol gyfoethog y wlad, fel bod pobl Iran yn cael mwy o fudd ohono. Golygai hyn fod gwledydd y gorllewin yn talu tipyn yn fwy am yr olew, peth nad oedd wrth fodd perchenogion Anglo-Iranian Oil, fel y gellid disgwyl.  Yr ateb felly, llunio brad-gynllwyn, coup, gan wasanaethau cudd Lloegr ac America.  Gyda help carfan o’r Iraniaid llwyddwyd i ddisodli Mossadegh a’i gyfyngu i’w gartref weddill ei oes, adfer y Shah, oedd wedi ei alltudio gan y chwyldro democrataidd, a gosod yn brif weinidog dano yntau ddyn a chanddo gysylltiadau Nazïaidd hollol hysbys. ‘He may be a bad guy, but he’s our bad guy,’ chwedl yr Arlywydd Theodore Roosevelt, gan grynhoi egwyddor Americanaidd sydd wedi ei hailadrodd gynifer o weithiau ledled y byd. Trachwant y cwmnïau olew a aeth â hi, gan daflu ymaith bosibilrwydd gwladwriaeth Foslemaidd ddemocrataidd a allasai fod yn ddylanwad da.

Crynhoir yr hanes yn llyfr Christopher de Bellaigue, Patriot of Persia: Mohammad Mossadegh and a Very British Coup (2012). 

Fe ddywedir mai prif gudd-weithredwr America yn yr anfadwaith hwn oedd gŵr o’r enw Kermit ‘Kim’ Roosevelt, na, nid cymeriad o’r Muppets ond pennaeth adran y Dwyrain Canol o’r C.I.A.,  ac ŵyr i’r Arlywydd yr ydym wedi ei ddyfynnu. Fe ddywedir hefyd  bod rôl  allweddol ar ran Prydain wedi ei chwarae gan Monty Woodhouse, a gefais i yn Aelod Seneddol drosof yn ystod ysbaid fer o’m hoes.

Wedyn, pethau’n cymryd eu cwrs … Erbyn diwedd y 1970 yr oedd mwyafrif yn Iran wedi cael llond bol ar y Shah a’i gwsmeriaid gorllewinol, ac mewn chwyldro arall fe osodwyd y llywodraeth ffwndamentalaidd wallgo sy’n rheoli o hyd.  Am dipyn fe geisiodd Lloegr ac America gefnogi Saddam Hussein o’r wlad drws nesaf yn erbyn yr Iran newydd.  Ond fel y gwyddom, aeth Saddam yn rhy fawr i’w esgidiau …

A thrwy’r blynyddoedd fe ddaliodd y Sefydliad Prydeinig i siarad – a meddwl  – fel petai’n hollol ddieuog yn yr hanes. Y ddawn i anghofio.  ‘The English never remember, the Irish nver forget,’ meddai Bernard Shaw unwaith. Rwy’n amau’r ail gymal – beth am eu hiaith?  Ond fe saif y cymal cyntaf.

§

Yn awr, onid ‘a very British coup’ oedd yr hyn a fu yn yr Alban ddechrau’r haf, ‘Diwrnod Fred West’, a’r holl ymgyrch yn erbyn arweinwyr y mudiad cenedlaethol?  Unrhyw un ohonoch, ddarllenwyr, nad ydych yn credu fod yma law gwasanaethau cudd Lloegr, a thu ôl i hynny, law’r C.I.A., anfonwch air at yr hen flog i ddweud.

Wedi’r Ddrama

Pa ddrama a gafodd ymateb tebyg i hyn o’r blaen? Yr un a ddaw i’r meddwl yw ‘Cathy Come Home’, ddiwedd 1966. Mae’r cyfarwyddwr, Ken Loach, yn dal wrthi, ac wedi ei ddiarddel yn ddiweddar gan Blaid Lafur Syr Anysbrydoledig – prawf nad yw wedi colli dim o’i weledigaeth.

Ardderchog fod ‘Mr. Bates’ wedi cael y fath effaith. Ond ble bu cynifer o bobl cyhyd – yn wleidyddion, yn newyddiadurwyr … ?

Clirio enwau’r holl bostfeistri a gyhuddwyd: yn sicr. Iawndal, ie, ond llawer iawn mwy nag sy’n cael ei gynnig ar hyn o bryd.

Pwy ddylai dalu?

● Cwmni cyfrifiadurol Fujitsu, ar raddfa fawr iawn; a dylid terfynu pob contract â’r cwmni hwn gan bob awdurdod cyhoeddus yng ngwledydd Prydain, o lywodraeth San Steffan i lawr.

● Swyddogion Swyddfa’r Post yn bersonol, pob un a fu’n gyfrifol am gychwyn a pharhau’r erledigaeth hon.

● Yr archwilwyr ariannol a gymerodd ran yn yr anfadwaith.

● Yr un modd, pob plisman, bach a mawr.

● Pob cwmni cyfreithiol a fu’n erlyn, a phob twrnai a bargyfreithiwr a gynghorodd bledio’n euog. Pob barnwr a roddodd ddedfryd. Pe bai gennym newyddiaduraeth fyw byddai gohebwyr yn mynd ar ôl rhai o’r rhain, eu cornelu a gofyn ‘wyt ti’n hapus ar be wnest ti?’ Dowch inni gael rhestr ohonyn nhw hefyd, rhag ofn inni ddigwydd rhoi gwaith i ambell un.

● Perchen a golygydd pob papur newydd a fu’n gyfrifol am enllibio’r diniwed.

● Yn ôl datganiad Rishi Sunak ddoe, mae’r LLYWODRAETH yn barod i wneud iawn. Ond fe gosbwyd y dieuog nid gan y Llywodraeth, ond gan y WLADWRIAETH, sef y GORON trwy’r llysoedd. Dylai honno fynd yn ddwfn i’w phoced ddiwaelod.

• *

Ac un ôl-nodyn bach. Pe bai gennym, fel ers talwm, ddwy raglen newyddion Gymraeg gan ddau ddarlledwr, yn cystadlu yn erbyn ei gilydd bob nos, siawns na buasai’r driniaeth o’r mater enbyd hwn yn fwy prydlon a mwy effeithiol na’r hyn a gawsom.