Bywyd newydd o hyd yn yr hen chwedl

Wn i ddim pryd ddiwethaf yr edrychais ar S4C, nac ar unrhyw sianel deledu, am ddwyawr a hanner solet.  Amser go fawr yn ôl.

Fe gydiodd GWYDION, sioe gerdd agoriadol Eisteddfod Maldwyn, o’r eiliadau cyntaf, am fod ynddi’r peth hwnnw sy’n anghenraid a hanfod pob cyflwyniad llwyddiannus, – cywair, ac undod cywair.  Ym Mhedwaredd Gainc y Mabinogi mae cyfuniad ysgytwol o harddwch a drygioni.   Daeth yr hen awdur – pwy bynnag oedd – â hwy at ei gilydd, ac mae’n rhaid i bob dehongliad newydd allu cadw’r cyfuniad hwnnw rywsut, fel y gwnaeth y rhaglen hon heno.  Yr oedd popeth yn cydweithio – y lliwiau, y gwisgoedd, y cefndiroedd, y symud, yr effeithiau a byrdwn cyson y caneuon.  Cafwyd actorion cryfion a chyfarwyddo awdurdodol.

Cyfaddasiad o ryw hen ddefnydd oedd y Mabinogi ei hun, ac mewn dehongliad newydd mae’n bosib dal i gyfaddasu a chadw ergyd y gwreiddiol yr un pryd, – fel y gwnaeth y ddrama Blodeuwedd  yn wir,  gydag ambell gynhyrchiad ohoni wedyn yn cymryd rhyddid pellach.  Dwy elfen newydd ond hollol gyfreithlon  yn y dehongliad hwn oedd, yn gyntaf ailymddangosiadau’r hen Arianrhod ar fomentau allweddol, i’n hatgoffa fod yr hen felltith yn dal; ac yn ail, Gwydion yn syrthio ar ei fai yn yr eiliadau olaf.  Yn nrama Saunders Lewis yr oedd Gwydion ar fin bod yn ffigur trasig; heno fe groeswyd y terfyn, ac yr oedd pob hawl i wneud hynny.  A welais i’n iawn fod Gwydion wedi rhoi heibio ei ffon hud, fel y gwnaeth Prospero?

Am flynyddoedd lawer, fel rhyw Bolo Mint go fawr yr oeddwn i wedi dychmygu’r garreg y ceisioddd Gronw ei defnyddio’n darian; a dyna’r ddelwedd heno.  Os bydd llwyfannu eto, tybed a gawn ni olwg ar ‘lech Ronw’, sydd i’w gweld o hyd ar lan afon Cynfael lle digwyddodd y peth?

Rhyw fath o opera sebon yw’r Mabinogi, gyda’r thema fod pethau’n mynd o chwith yn amlach na pheidio mewn bywyd, er y gallant fynd y ffordd iawn ambell dro drwy gyfuniad o glyfrwch a dewrder dynol.  Daw thema’r methiant i ryw fath o uchafbwynt  arswydus yn y Bedwaredd Gainc.  Yn y cynhyrchiad hwn yr oedd marc ar bawb, hyd yn oed aelodau’r corws, un ac un.

Cychwyn ysgubol i’r Eisteddfod.

Dal i gytuno !

‘Pryderu am le’r Gymraeg o fewn y prifysgolion’ yw pennawd GOLWG, 16 Gorffennaf.  Teimlaf yn euog braidd.  Lled-awgrymir yn yr adroddiad mai un rheswm am y wasgfa ar y Gymraeg fel pwnc prifysgol yw bod amrywiaeth o bynciau eraill bellach ar gael drwy’r Gymraeg dan adain  ‘Y Coleg Cymraeg Cenedlaethol’.  Fel un o’r tri academydd a fu’n ymgyrchu am dair blynedd ar ddeg o 1998 ymlaen o blaid sefydlu’r corff hwn (dan enw arall, ‘Y Coleg Ffederal’), rhaid imi ofyn i mi fy hun a wnes i anghymwynas â’r hen bwnc a fu’n ddiddordeb imi erioed ac yn fywoliaeth imi am flynyddoedd go dda.  Tybed nad oedd yr Adrannau Cymraeg, drwodd a thro, yn iawn yn eu hoerfelgarwch tuag at y Col. Ffed.,  – tan y diwrnod y sefydlwyd ef ?

I’m cysuro fy hun, chwiliaf am rai rhesymau eraill posibl dros wendid y Gymraeg, – os gwendid sydd.  Yn wir fe gododd y mater hwn o’r blaen, fis Mawrth 2013, a gwnes sylw ar y blog.   Gan fy mod yn dal i gytuno â’r hyn a ddywedais, ac i arbed i neb glicio, dyma ddyfynnu’r hen ysgrif eto.  Fe ymddangosodd  wedyn yn Y Faner Newydd, ond gan fod dwy golofn yn y fan honno wedi eu hargraffu tu chwith, nid oedd yn gwneud llawer o synnwyr.

§

‘Ddim yn bwnc poblogaidd’

Stori flaen Y Cymro, Gŵyl Ddewi 2013: ‘Cymraeg Ddim yn Bwnc Poblogaidd i Fyfyrwyr Lefel A’.  Crynhoi y mae Karen Owen sylwedd adroddiad wedi ei gomisiynu gan Y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, ac iddo’r ‘teitl hirfaith’: ‘Y canfyddiad o’r Gymraeg fel pwnc academaidd a’r ffactorau sy’n cyflyru dewisiadau yn ei chylch’.

Mae darllen yr ysgrif yn galw i’m cof i ddau ddiwrnod o’m gyrfa fel darlithydd ar Iaith a Llenyddiaeth Gymraeg, sef y diwrnod cyntaf a’r hyn a fu, yn ymarferol, y diwrnod olaf.

Ar ôl brecwast brysiog o afal a darn o gaws, brysiais i Neuadd Prichard Jones yng Ngholeg Bangor ar fore o Hydref 1966 i ymuno am y tro cyntaf yn y gwaith o gofrestru myfyrwyr newydd y sesiwn hwnnw.  Ar ddiwedd y dydd yr oedd fy nghydweithwyr — pump o’r saith yn gyn-athrawon arnaf — yn eithaf siomedig ynghylch yr helfa ac ychydig yn bryderus am ddyfodol y pwnc a’r adran. Ni chofiaf yr union ffigur, ond rhaid ei fod beth i lawr ar y nifer arferol yn y flwyddyn gyntaf, sef rhyw ddau ddwsin i ddeg ar hugain. Nid oedd dim amdani, wrth gwrs, ond bwrw ymlaen â  gwaith y tymor, a dyna a wnaed. Ond yn ystod gwyliau hir yr haf hwnnw, digwyddasai rhywbeth a oedd i gael effeithiau llesol a bywiocaol mewn amryw feysydd yng Nghymru, yn cynnwys (mi gredaf) effaith ar apêl y Gymraeg fel pwnc. Ar 14 Gorffennaf 1966, yn etholaeth seneddol Caerfyrddin, dechreuodd cyfnod o ymysgwyd gwladgarol Cymreig.  Rwy’n eithaf sicr i’r effaith ddechrau dangos, ymhen rhyw ddwy neu dair blynedd, yn y niferoedd a ddymunai astudio’r Gymraeg mewn coleg. I ni yr academwyr Cymraeg, pobl yr ‘academig dost’ fel y’n diffiniwyd gan un ohonom mewn cenhedlaeth gynt (er na chofiaf, yn ystod 34 mlynedd o ddarlithio, erioed fwyta darn o dost yn y Coleg), bu’r ymysgwyd yn gryn embaras ar rai adegau, yn enwedig pan ddôi yn agos atom gan ysgwyd ein hoff eisteddle, sef pen llidiart.  Ond fe’n cadwodd mewn busnes, a chynnal rhai ohonom hyd at ein pensiwn. Bu adegau yn ystod yr 1970-80au pan oedd nifer dosbarth Cymraeg y flwyddyn gyntaf, iaith gyntaf, yn hanner cant a mwy – dwbl yr hyn oedd, er enghraifft, yn fy mlwyddyn gyntaf i fel myfyriwr, 1959-60.  Diamau fod a wnelo’r cynnydd ag amryw ffactorau, ac rwyf am fod mor hyf â meddwl mai un ohonynt oedd ein  parodrwydd ni fel tîm i fynd allan a chenhadu yn y gymdeithas. Ond daliaf i feddwl bod a wnelo rywbeth, o leiaf, â’r ffaith fod morál cyfran o’r Cymry yn weddol uchel, a’i bod hi’n dipyn bach o hwyl, am rai blynyddoedd, bod yn Gymro.

Gallem osod stori’r Cymro  mewn cyd-destun eang, fel hyn. Llai o astudio’r Gymraeg ar gyfer Lefel A?  Wel, fe ddylai fod, oherwydd mae llai ohonom, llai o Gymry, fel yr atgoffwyd ni’n gryf a phoenus gan gyhoeddi’r ystadegau y llynedd. Ddim yn bwnc poblogaidd?  Wel nac ydyw, oherwydd  ’dyw’r Gymraeg ei hun ddim yn beth poblogaidd ymhlith y Cymry. Yn wir hi yw rhif 2 yn rhestr eu Pethau Mwyaf Amhoblogaidd.  A rhif 1 yn y rhestr honno? Hwy eu hunain wrth gwrs!   Oherwydd crynhoir dymuniad calon Cymro, heddiw fel mewn sawl cenhedlaeth o’r blaen, yn y pedwar gair ‘Isio Bod yn Sais’.  Nid awn heddiw ar ôl y rhesymau oesol pam y mae hyn. Weithiau, am gyfnodau byr, fe wanheir y dymuniad hwn, gan roi lle i rai ohonom gredu eto y gallwn wneud rhywbeth ohoni, ac adeiladu yng Nghymru genedl fodern hyderus. Ond i gynnal y gobaith hwnnw, a newid y cywair, mae angen rhyw ‘sgŵd’ neu ryw ‘shiglad’ o hyd ar y Cymry, peth anodd i’w drefnu a pheth sy’n dibynnu llawer ar hap a damwain. Meddyliwn eto am ystadegau iaith affwysol 2011.  Ni allaf yn fy myw beidio â chredu bod a wnelo’r rhain rywbeth ag ysbryd isel y mudiad gwleidyddol cenedlaethol dros y degawd diwethaf, y gwendid, yr ansicrwydd  a’r diffyg arweiniad.  Gall pobl feddwl eu bod yn medru Cymraeg pan fydd tipyn o hwyl ynglŷn â hynny, a meddwl y gwrthwyneb ar adegau di-hwyl.  (Os ydych yn credu nad oes dim byd yn y ddamcaniaeth hon, gofynnwch pam yr aeth cymaint o bobl ifainc yn ‘former Welsh-speakers’, chwedl newyddion Saesneg y BBC,  rhwng 2001 a 2011.)

Dychwelaf yn awr at y ‘diwrnod olaf’ hwnnw, bron i 34 mlynedd yn ddiweddarach. Yn ystod gwyliau’r haf 2000, yn ddirybudd a heb unrhyw ymgynghoriad â ni, ei haelodau, fe gyhoeddodd awdurdodau Coleg Bangor fwriad  i gyfuno Adran y Gymraeg ag Adran gymharol newydd Cyfathrebu. Amlinellwyd y cynllun mewn dogfen neilltuol o goch ac anneallus. Yn sifalrig, arddelwyd cyfrifoldeb amdani gan y Prifathro Roy Evans, ond yr oedd bys amheuaeth yn pwyntio’n gryf iawn at … Ddyn Arall.  A thorri hyd at yr asgwrn stori waradwyddus a chwerw i’w hatgofio o hyd, rhoed y bwriad gwallgo o’r naill du, yr un mor chwap ag yr ymddangosodd, pan welwyd y gallai arwain at yr un peth hwnnw a fawr ofnir gan sefydliadau, cyhoeddusrwydd anffafriol.  Yn y cyfamser yr oeddwn i, ar ddiwrnod yn niwedd Awst, wrth sgrifennu ymateb i’r ddogfen, wedi ‘chwythu falf’, fel y dywedir, a dyna i bob pwrpas ddiwedd ar ddarlithio yn y Coleg ar y Bryn.

Pam y daw’r hen hanes blinderus hwn i’r cof heddiw? Am fod rhai o ymadroddion adroddiad y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, a’i agwedd a’i ragdybiau, yn swnio’n debyg iawn i rai yr hen ddogfen dila, biblyd honno dair blynedd ar ddeg yn ôl.  Llenyddiaeth Gymraeg yn ‘hen ffasiwn’, ‘sych’, ‘cul’, dim ‘byd-olwg’, gormod o waith dysgu ar y cof, gormod o reolau, Cymraeg Canol.  ‘Gwaith trwm’ – ac eto ‘llai heriol’!  Mwy o apêl mewn pethau fel y goeg-wyddor, Seicoleg, a’r cymorth hawdd ei gael hwnnw, Cyfathrebu.

Mae nifer o gwestiynau y gellid eu gofyn am yr adroddiad. Pwy a’i sgrifennodd? Syniad pwy oedd ei gael?  Beth oedd a wnelo â’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol p’run bynnag?  Onid dysgu pynciau eraill trwy’r Gymraeg yw cyfrifoldeb hwnnw? Sut y cafwyd yr ymatebion? Ai drwy dicio blychau?

Gallai darllenwyr Y Cymro weld drostynt eu hunain y rhes resymau a ddyfynnid am ‘ddiffyg apêl’ y Gymraeg. Nid wyf am ddechrau eu hateb un ac un, oherwydd mae’n amlwg nad oes dim sylwedd ynddynt.  Diddorol bod adroddiad Y Cymro  yn defnyddio’r ymadrodd ‘troi trwynau’.  Oes, mae tipyn o hwnnw. Troi trwyn yn llythrennol weithiau, megis yn rhai o gyfraniadau’r ‘ifanc’ yng nghynulleidfaoedd rhaglen Pawb â’i Farn.  Fe ddaw dau beth ynghyd i gael yr effaith drwynol hon: (a) argyhoeddiad o bwysigrwydd personol, peth sy’n tueddu i nodweddu’r rhan fwyaf ohonom mewn plentyndod hwyr, er efallai ei fod yn gryfach mewn rhai sefyllfaoedd cymdeithasol nag mewn eraill; (b) y cywilydd o berthyn i grŵp ethnig yr arweinir ni gan amryw ddylanwadau, hanesyddol a chyfoes, i gredu ei fod yn israddol.

A dealler hyn cyn inni ddweud gair ymhellach. Nid oes raid i bawb, nac i’r mwyafrif, astudio’r Cymraeg – ac nid oes raid ei hastudio fel pwnc er mwyn ei  gwerthfawrogi. Mater o ddewis personol ydyw, ac astudied pawb yr hyn sy’n apelio ato. Ond y tu ôl i rai o’r ymatebion yn yr adroddiad, mae dyn yn synhwyro rhyw euogrwydd o beidio â dewis Cymraeg, –  peth cwbl ddialw-amdano. Ac o’r euogrwydd daw rhyw hel esgus, – unwaith eto a neb yn gofyn am esgus na chyfiawnhad, – onibai fod yr arolwg, drwy eiriad rhai cwestiynau, yn lled-awgrymu hynny.

Soniaf am un yn unig o’r ‘rhesymau’, sef y pwys honedig ar destunau o’r gorffennol, a’r rheini’n ymddangos yn ‘drwm’ ac yn ‘anodd’ ac yn ‘waith dysgu’. Ni wnes i erioed ymholiad systematig i’r mater, ond yr wyf wedi digwydd siarad yn ddiweddar ag ambell ddisgybl a wnaeth Gymraeg hyd at TGAU a’i gollwng wedyn. Ac un peth a glywais oedd fod peth o’r stwff ‘cyfoes’ yn  sgrwtsh disylwedd, heb ysgogi neb i ddyfalbarhau ag ef.  Tueddaf i amau fod hynny’n wir, ac y byddem yn sicrach o’n pethau trwy gadw at y Mabinogi, y Bardd Cwsg a rhai o’r clasuron hyd at ac yn cynnwys yr ugeinfed ganrif (ond gan gofio rhoi gorffwys bach i Blodeuwedd ac Un Nos Ola Leuad).  Ar ôl golygu a chyhoeddi’r gyfrol Canu Twm o’r Nant, meddyliais y byddai’n beth da i’r gwerthiant pe dewisid hi’n destun gosod. Hefyd câi’r disgyblion ynddi ‘fyd-olwg’ bendant iawn, beirniadaeth, dychan a hwyl, a’r oll mewn Cymraeg cyhyrog. Bûm mor hyf â sgrifennu at Gyd-Bwyllgor Addysg Cymru gyda’r awgrym.  Daeth ateb gan un o’r swyddogion: ‘Yn anffodus, nid wyf yn rhagweld y byddwn yn medru defnyddio’r gyfrol ar gyfer y cwrs TGAU Llenyddiaeth Gymraeg gan ein bod yn gosod cerddi o gyfnod mwy diweddar’.  Iawn, ond pam ‘anffodus’? Mae’n debyg y dylwn fod wedi ateb a gofyn ‘Pam rwyt ti’n dweud “yn anffodus”, yr iâr ddŵr wirion?’.  Os dyna’ch penderfyniad, rhaid eich bod yn meddwl mai dyna’r peth cywir.

Tebyg na allaf egluro’n llawn heddiw, ond gwelaf yr adroddiad cynrhonllyd, niwrotig hwn fel rhan o beth mwy. Dan gochl datganoli ac esgus creu dinasyddiaeth Gymreig, rydym yn gweld, oddi ar sefydlu’r Cynulliad Cenedlaethol, duedd – neu efallai y dylid dweud ‘ymgais’ – i danseilio’n sefydliadau gwir genhedlig.  Nid oes angen ond dweud ‘Prifysgol Cymru’.  Mae dysg neu ysgolheictod Cymraeg yn un o’r sefydliadau hyn, yn rhan fechan ond allweddol o wneuthuriad cenedl.  Mae drycsawr dogfen anfad Bangor, 2000, ar yr ‘ymchwil’ hwn.  A beth petawn i’n olrhain ei darddiad, yn y pen draw, i’r un ffynhonnell â’r ymgais i danseilio’r Eisteddfod Genedlaethol drwy ddyfais drwstan ‘y Dwsin Doeth’?   Efallai na bydd y cysylltiad yn amlwg i’m darllenwyr ar yr olwg gyntaf. Ond meddyliwch …   Tybed nad oes yna ryw Bwrpas Cyffredin yn rhywle tu ôl i’r cyfan?

A oes rhywun o un o adrannau Cymraeg y colegau am wrthateb yr adroddiad?  Ynteu derbyn y cyfan yn llywaeth, ddi-ddweud-dim-byd unwaith eto?  Y llynedd [2012] mi olygais Beirniadaeth John Morris-Jones yng nghyfres ‘Cyfrolau Cenedl’. Cyn bo hir, rwy’n gobeithio, fe ddilyn cyfrol o feirniadaeth W. J. Gruffydd.*  Meddyliwch sut y byddai’r ddau foi yna’n delio â rhyw nonsens fel hyn!

*  Bellach mae Eira Llynedd ac Ysgrifau Eraill gan W. J. Gruffydd ar gael yn yr un gyfres.

Unwaith eto : ysgol ac enwad

Mae e-ddeiseb ar y mater hwn y gallwn ei chefnogi.  Da gweld cefnogaeth gref eisoes ym Mhenllyn;  mae hefyd yn bwnc o bwys i Wynedd oll ac i Gymru gyfan.

Ysgol ac enwad

Siawns na bydd y darllenwyr wedi darllen yr ohebiaeth yn rhai o’r papurau ynghylch bwriadau Cyngor Gwynedd ar gyfer ysgolion y Bala, ac yn arbennig llythyrau Dylan N.  Jones yn Y Cymro, 12 Mehefin a 3 Gorffennaf.

I greu un ysgol 3-19 oed (a dyna’r bwriad) byddai’n ofynnol cau dwy ysgol gynradd.  Yn draddodiadol mae un o’r rheini’n ‘Ysgol Eglwys’.  Y peth cywir  i’r awdurdod addysg ei wneud fyddai digolledu’r Eglwys yng Nghymru  am yr adeilad, a mynd ymlaen i greu ysgol gymunedol, anenwadol. Nid hynny a fwriedir, ond yn hytrach rhoi llais i’r Eglwys yn rheolaeth yr ysgol fawr newydd, sef cyflwyno elfen o reolaeth enwadol (a) drwy’r cyfan o addysg gynradd,  a (b) mewn addysg uwchradd am y tro cyntaf o fewn y sir, ac am y tro cyntaf yng Nghymru ers hir, hir amser os nad wyf yn camgymryd yn fawr.

Nid ailadroddaf yma ddim o’r dystiolaeth sydd yn nau lythyr grymus Dylan Jones. Mae honno’n awgrymu’n gryf fod rhai o swyddogion Gwynedd wedi ildio i bwysau ac yn wir i flacmel o ddau gyfeiriad yr un pryd, – peth ohono gan yr Eglwys a pheth gan lywodraeth Cymru. Bydd yn ddiddorol gweld a ddaw unrhyw un i ddadlau ar goedd nad yw’r cyhuddiadau’n gywir.

Gan fod i’r mater ymhlygiadau ymhell tu hwnt i ffiniau’r Pum Plwy, dyma rai ystyriaethau.

1.    Y mae, a dylai fod o hyd,  hawl i unrhyw gorff crefyddol gynnal ysgol neu goleg ar ei draul ei hun.

2.    Allan o’r hen gystadleuaeth rhwng yr ‘Ysgolion Cenedlaethol’ (Anglicanaidd) a’r ‘Ysgolion Brytanaidd’ (anenwadol, ond a gefnogid yn bennaf gan yr Ymneilltuwyr) fe ddaeth y cyfaddawd lle mae awdurdod addysg lleol, mewn enw o leiaf, yn rhannu rheolaeth ysgol ag un o’r esgobaethau.  Dynodir yr ysgol fel un ‘wirfoddol reoledig’ (voluntary controlled).  Gweithiodd y cyfaddawd hwn yn ddigon didramgwydd ac nid oes rheswm i dorri arno. Mae rhyw ddealltwriaeth debyg, nad wyf erioed wedi deall ei manylion, rhwng awdurdodau lleol a’r Eglwys Gatholig.

3.   Mater gwahanol fodd bynnag yw ailgyflwyno rheolaeth enwadol wrth sefydlu trefn newydd sydd i fod i wasanaethu’r gymuned drwyddi draw.  Ac wrth ddweud ‘enwadol’, am Gymru yr ydym yn sôn: yn Lloegr byddai’n wahanol gan fod yno eglwys sefydledig.  Rhaid gofyn a oedd swyddogion Gwynedd, wrth gytuno mor rhwydd, yn ymwybodol o’r gwahaniaeth.

4.   Gallaf ddychmygu rhai o’r gweinyddwyr, ac efallai rhai cynghorwyr hefyd, yn ceisio dod allan ohoni drwy ddweud mai bechan fydd y gynrychiolaeth eglwysig ymhlith llywodraethwyr yr ysgol newydd. Clywsom grybwyll y ffigur o ddau aelod.  Nid dyna’r pwynt.  Efallai na chyfodai byth unrhyw fater gwrthdaro rhwng y ddau eglwyswr fel y cyfryw a gweddill yr aelodau fel y cyfryw.  A phe bai rhagor o eglwyswyr ymhlith y ‘gweddill’, popeth yn iawn wrth gwrs. Pe bai pob un gopa walltog o’r llywodraethwyr yn eglwyswr, ac wedi ei ethol, ei gyfethol neu ei benodi yn ei hawl ei hun, ni ddylai fod unrhyw wrthwynebiad. Yr egwyddor yw’r peth.

5.  Ym meddyliau rhai ohonom, ac yn ddigon dealladwy felly, bydd ystyriaethau fel traddodiad yr ardal dan sylw a gwrthdrawiadau dyddiau fu. Nid cwbl amherthnasol ein bod yn coffáu eleni ganmlwydd a hanner oddi ar hwylio’r Mimosa.  Heddiw nid wyf am bwyso’r ystyriaethau hyn, gan y gallant hwythau ddod rhyngom a’r egwyddor.  Unwaith eto, beth yw’r egwyddor?  Addysg wladol, ddyddiol, orfodol : di-enwad  (ond derbyn fod y Ddeddf oddi ar 1944 yn gofyn dysgu Ysgrythur fel pwnc a chynnwys rhyw ffurf ar addoliad Cristnogol ym mywyd yr ysgol – mater arall yw hwnnw.)

6.    Damcaniaeth yw hon, ond mae peth sail iddi. Llywodraeth ddatganoledig sydd yng Nghymru, ac mae polisïau’n treiddio i lawr o hyd drwy’r  Gwasanaeth Gwladol o Lundain i Gaerdydd ac oddi yno i’r awdurdodau lleol gan fod arian ynghlwm.  Gwyddom fod hyn yn arbennig wir ym meysydd tai a chynllunio, gyda’r prif linellau’n cael eu gosod i lawr gan ryw bobl na wyddant ddim am ystyriaethau Cymreig. Tybed, tybed na bu rhywbeth tebyg yma, gyda’r weledigaeth wallgo’n tarddu o ryw swyddfa lle na chlywyd erioed y gair ‘Datgysylltiad’?

7.    Dylai ein swyddogion a’n cynrychiolwyr yng Nghymru fod yn gyfarwydd â’r gair ac yn gwybod yr hanes,  oherwydd o’r hanes y daw’r egwyddor. Unrhyw weinyddwr addysg a ddengys anwybodaeth o’r egwyddor hon, ac unrhyw gynghorydd a geisia fychanu ei phwysigrwydd, mae’n ei gyhoeddi ei hun yn dwpsyn. Dylid diswyddo’r cyntaf, a pheidio ag ailethol yr ail.

8.    Ar wahân i’r llythyrau, hollol dawel yw’r wasg Gymraeg am y mater gwir sgandalaidd hwn. Unwaith eto, pam tybed?   Beth sy’n mynd ymlaen?

Tri pheth sy tu hwnt i jôc

Mae ochr ddigrif i’r rhan fwyaf o bethau yn y bywyd hwn, a’r rhan amlaf bydd yr hen GA yn tueddu i weld yr ochr honno’n gyntaf.   Ond mae rhai pethau yn y byd, a rhai pethau ym mywyd Cymru heddiw, yn gofyn am roi gwamalrwydd o’r naill du weithiau.  Soniwn heddiw am dri pheth a ddaeth i sylw yn ddiweddar ac sy’n peri gofyn cwestiynau difrifol iawn am ansawdd meddwl cyhoeddus a safon arweiniad yn ein cymdeithas.

1.    Hywel, be ti’n geisio yma?   Cawsom ychydig o hwyl ddiniwed y diwrnod o’r blaen (27 Mehefin) ar gorn rhaglen Hywel Williams, Cymuned.  Ond wir-ionedd mae’n rhaid gofyn beth y mae penaethiaid S4C yn ceisio’i gyflawni, a beth sy’n bod ar eu pennau os ydynt yn disgwyl inni dderbyn hon fel rhaglen ddifrif o drafod a dadansoddi.  Fel “rhaglen onest” y cyflwynwyd hi.  Ydi hynny’n eithriad? Ai rhaglenni anonest yw Clwb Rygbi, Cefn Gwlad, Pobl y Cwm, Cyw, y Newyddion a’r Tywydd?  Ac wrth ei hysbysebu ar y We yn Saesneg, “intellectual tour de force” ydoedd.  Peidiwn â gwastraffu geiriau. Doedd hi ddim yn “intellectual” yn y mesur lleiaf, ac nid oedd yn tour de force mewn dim ond gwiriondeb. Can croeso i Hywel ddadlau ei bwynt, mai myth yw’r ddelwedd o Gymru fel cymuned glos.  Synnwn i ddim na byddai llawer o wir yn y pwynt hwnnw, o’i wneud yn iawn.  Ond doedd y rhaglen hon yn profi dim. Nid oedd iddi rediad na rhesymeg, ac nid oedd ei dilyniant o ddelweddau’n gwneud unrhyw synnwyr.  Ni byddaf yn cytuno â phob cŵyn am ansawdd rhaglenni Cymraeg; swnian niwrotig yw peth o’r cwyno hwnnw.  Ond os na thrawyd rhyw waelod yma, wn i ddim ble y’i trewir.

2.     Heriol a chyffrous.  Ar ddydd olaf Mehefin adroddwyd fod y Gweinidog Addysg, Huw Lewis, wedi mabwysiadu pob un o 68 argymhelliad yr Athro Graham Donaldson ar gwricwlwm yr ysgolion yng Nghymru.  Trafodais yr argymhellion hyn ar 10 Mawrth dan y pennawd “llond twb o swigod”, ac ni ddaeth neb i ddadlau fod fy sylwadau’n annheg. A chrynhoi eto: (a) mae’r agwedd tuag at y Gymraeg yn eithaf cadarnhaol; (b) mae un adran yn wenwyn pur, sef honno sy’n argymell fod y plant yn cloriannu gwaith ei gilydd; (c) yng ngweddill yr adroddiad nid oes dim byd o gwbl.  Fe’i dywedaf eto; dim byd o gwbl.  Dim byd i gytuno nac i anghytuno ag ef, dim byd o unrhyw sylwedd, dim gosodiadau ystyrlon o unrhyw fath; dim ond gwagedd ac oferedd wedi eu mynegi yn jargon anfad byd addysg.  Gwelodd y Gweinidog yma ddefnydd canllawiau  “uchelgeisiol, deniadol, sy’n barod ar gyfer sialensau’r 21 ganrif.”  Rhagwelai “daith heriol a chyffrous.”   A gododd unrhyw un yn y Cynulliad i ofyn taith heriol a chyffrous i ble, yn eno’r dyn?  A pham mae’n rhaid i bob coblyn o bob dim fod yn heriol a chyffrous?  A awgrymodd unrhyw un bod yr unfed  ganrif ar hugain bellach yn bymtheg oed a’i bod yn bryd  peidio paldaruo dim mwy am ei sialensau?  Croesawyd cyhoeddiad y Gweinidog gan y Democratiaid Rhyddfrydol, ac nid yw hynny’n syndod.  Fe’u croesawyd hefyd gan Blaid Cymru. Nid yw hynny’n syndod chwaith.  Daw hyn â ni at ein trydydd pennawd.

3.     Trethu’r botel bop.  Ymladdodd Plaid Cymru’r etholiad diwethaf heb unrhyw bolisi.  Dywedaf eto yr hyn yr wyf wedi ei ddweud droeon o’r blaen: lle ceir cefnogaeth iddi, cefnogaeth yw honno i’r hyn y dylai Plaid Genedlaethol fod.  Yn lle polisi cynigiodd inni y tro hwn eto bethau dwlali a diystyr, megis addo creu mil yn rhagor o feddygon yng Nghymru.   Do, fe glywsom am rithio palas Tylwyth Teg o dwmpath rhedyn.  Ond efallai mai pen-draw gwamalrwydd y Blaid y dyddiau hyn yw ei haddewid i osod treth ar ddiodydd pop y bernir eu bod yn orfelys.  Efallai eu bod yn orfelys, – ’dwn i ddim. Ond er mwyn y nefoedd, gadewch lonydd i’r botel bop a dywedwch rywbeth am rywbeth o bwys.  Cynigier trefn synhwyrol ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru.  Rhodder cyfarwyddyd clir i gynghorwyr y Blaid nad ydynt i gau ysgolion nac adeiladu tai yn unig i blesio gweinidogion Llafur.  Cadwer at y polisi gwrth-niwclear sydd wedi ei osod i lawr gan y Gynhadledd, a siarsio Rhun, ar boen ei fywyd, i beidio mynd yn groes iddo.  Wyneber yr hen beth hwnnw,  mewnlifiad, a meddwl o ddifrif a oes ateb.  “Celfyddyd y posibl” meddai’r bydol-ddoeth yn ôl ei arfer.  Caniatâf innau, yn sinigaidd, gymaint â hyn: petai’r Dreth Botel Bop yn foddion i ddenu degau o filoedd o bleidleisiau a thrwy hynny ennill yr awdurdod i wneud rhai pethau o wir bwys, wel o’r gorau, i mewn â hi!  Ond nid oes rhithyn o dystiolaeth ei bod wedi ennill cymaint ag un bleidlais!  Nid “colli’r plot” sydd yma, ond bod heb weld arlliw o unrhyw blot erioed.  Pathetig.

Dyna ichi dair enghraifft o rwdlian pur yn lle meddwl. Oes ryfedd ein bod yn y fath dwll?

Digon am heddiw!