Myth y Gymuned

CYFLWYNYDD :   Ac yn awr, rhaglen onest lle mae’r hanesydd  Hywel Williams yn gofyn a yw Cymru’n gymuned.

Canol Llundain. Côr meibion yn canu ‘Ar Hyd y Nos’.  Traed Hywel yn mynd i fyny grisiau.

HYWEL : Rw i’n mynd i brofi yn y rhaglen hon mai myth yw’r syniad fod Cymru’n gymuned glos, a myth negyddol hefyd.

Hen ffilm 60 oed.  Ysgol yn y wlad. Llais Cynan; ‘Adeiladwyd gan dlodi … Cyd-ddyheu a’i cododd hi’.

HYWEL (mewn silwét): Nonsens yw hynna, a nonsens sy wedi dal Cymru’n ôl.

Dawns werin.  HYWEL :  Myth yw’r syniad fod Cymru’n gymuned glos.  Mae’r cymunedwyr i gyd yn byw yn swbwrbia.  Llun swbwrbia. HYWEL : Syniad y bedwaredd ganrif ar bymtheg.  Hen hen lun o stryd yn y Rhondda. Llais hen wraig: ‘Yes, things ’ave changed they ’ave’. Traed Hywel yn dod i lawr grisiau.  HYWEL: Ydi Cymru’n gymuned glos?  Na, myth yw hwnna.  Hen hen ffilm o’r cadeirio.  Llais Cynan: ‘A llonydd gorffenedig yw llonydd y Lôn Goed’. HYWEL (mewn proffil;   mae’n troi ei ben yn raddol a gwneud llygaid bach): Chwedloniaeth yw hynna, ac mae wedi cadw Cymru allan o’r byd modern.  Pobl yn mynd i mewn i’r capel.   HYWEL (smalio canu’r organ): Dyw pawb ddim yn mynd i’r capel. Myth yw hwnna.  Llun tair merch mewn gwisg Gymreig.  HYWEL (yn y pulpud):  Neu ystyriwch y syniad fod y Cymry’n bobl werinol, agos-atoch chi. Dyw e ddim yn wir. Myth yw e.  Llun o Soho.  HYWEL (yn sipian gwin mewn rhyw far) : Y Cymry i gyd yn cydweithio a helpu ei gilydd? Myth yw hwn.   Y ddawns flodau, hen hen ffilm ddu a gwyn.  HYWEL (yn gorwedd ar ryw wely, a llaw o’r anwel yn rhwbio mwy o ddealltwriaeth i mewn i’w ben): Na, hen chwedl yw fod y Cymry’n bobl gynhesach na neb arall. Llun o Lan Tafwys, y Gercyn &c &c.  HYWEL (ar ryw falconi): Ych chi’n credu fod y Cymry’n gymuned glos, gyfeillgar? Myth … &c &c &c.

CYFLWYNYDD:   A bydd rhagor o ddatgeliadau gan Hywel Williams mewn tour de force deallusol arall yr wythnos nesaf, gyda chyfoeth o hen glipiau amherthnasol. Ac yn awr, Clwb Rygbi.

Nid yw hon ar fap

Oddi ar inni flogio ‘Sir Gwymon a a Sir Conbych (2)’ ar 15 Mehefin digwyddodd rhai pethau, a bellach dyma inni fapiau’r Gweinidog Gwasanaeth Cyhoeddus i’w hastudio a’u hystyried. (Gweler, er enghraifft, ‘Mapiau’r Gymru Newydd, GOLWG 25 Mehefin, t. 6, neu GOLWG 360 17 Mehefin.)

Soniwn yn unig am siroedd y Gogledd heddiw.

Chwiliais yn eiddgar am y Wir Wynedd, sef Gwynedd 1974-96 neu’r Wynedd Uwch Conwy hanesyddol.  Nid yw hon ar fap Leighton, nac ar unrhyw fap hyd yma.  Ond hon yw’r un y mae’n rhaid ei chael yn ôl.

Y dewis a gynigir inni yw:

Map 1.  Dwy sir i’r Gogledd.  Cyfunir siroedd presennol Môn, “Gwynedd” (dyfynodau am nad Gwynedd mohoni), a Chonwy (“sir” a ddaeth i fodolaeth yn 1996).  Dyna’r Gogledd-Orllewin, fwy neu lai.  Cyfunir Sir y Fflint a gweddill y Sir Ddinbych hanesyddol i roi un sir y Gogledd-Ddwyrain.   Fe allai rhywun gyfiawnhau’r trefniant hwn ar y tir fod yr hen Rufoniog, sef Gorllewin Sir Ddinbych, yn rhan o Gymru Cunedda;  ond hyd yma ni chlywais neb yn defnyddio’r ddadl hon, a go brin y’i clywir. A fyddai Cymry Dyffryn Conwy, Uwchaled a Hiraethog yn hoffi’r syniad o droi eu golygon tua’r Gorllewin?  Dichon y byddent, a diamau y byddai eu cyfraniad yn werthfawr o fewn awdurdod newydd.  Eto mae rhywbeth yn chwithig mewn gwahanu Hiraethog a Dyffryn Clwyd.  Ond y peth mawr yw nad oedd Costa Geriatrica yn nyddiau Cunedda: byddai pwysau Bae Colwyn, Abergele a’r cyffiniau, ym mhen pwysau Llandudno, yn andwyol i’r polisïau iaith ac i sawl polisi arall.

Map 2.  Tair Sir i’r Gogledd.   Ar fy ngwir, dyma’r union beth yr oeddwn yn rhybuddio yn ei erbyn!   Dyma Sir Gwymon a Sir Conbych yn eu gogoniant ! Cyfynir (a) “Gwynedd” a Môn, (b) Conwy a Dinbych, (c)  Fflint a gweddill o Dde-Ddwyrain Sir Ddinbych – y ddwy Faelor, fwy neu lai.  Y gwrthwynebiad sylfaenol i’r cynllun hwn, fel rwyf wedi dweud fwy nag unwaith o’r blaen, yw ei fod yn torri ar draws ffin hanesyddol a gwirioneddol Gwynedd Uwch- ac Is-Conwy.  Afon Conwy yw’r ffin honno, gyda’r un eithriad, sef fod y Creuddyn yn rhan o Sir Gaernarfon.

Rhag ailadrodd ysgrif 15 Mehefin, ni wnaf ond crynhoi: (a) dylid adfer y siroedd go-iawn, hanesyddol; (b) dylid cyfuno’r rhain mewn trefn ffederal yn “wledydd” neu “daleithiau” gyda phwerau ehangach.  Gwelaf fod Plaid Cymru’n sôn am gadw’r 22 awdurdod presennol, a’r rheini wedyn yn ethol awdurdodau rhanbarthol.  Ni wna hyn chwaith y tro.

Pwy sy am ymgyrchu o blaid Gwynedd Go Iawn?  Beth yw polisi Plaid Cymru ar Gyngor Gwynedd?   Beth yw polisi Llais Gwynedd?

Pam y bu Cymru

Wedi cofnodi wythnos yn ôl ychydig ymateb i’r gyfrol Pam na bu Cymru, dyma fi’n dal i’w throi yn fy meddwl.

Beth am gymryd golwg y ffordd arall heddiw?  Ac o ran hwyl dyma hepgor yr holnod eto o’r teitl.

Mae Simon Brooks yn crybwyll yn ei ragair: ‘Fe’m dysgwyd gan Tony Bianchi pam na ddaeth Northumbria yn genedl.’ Heb wybod esboniad Tony Bianchi, dyfalaf:  am iddi chwarae rhan allweddol mewn creu cenedl helaethach.  Dyna un rheswm safonol pam na thyf gwlad yn genedl, h.y. pam nad yw’n dechrau hawlio iddi ei hun yr enw ‘cenedl’ na dim byd cyfatebol, ac mae’n wir yr un modd am Wessex, Mercia ac efallai eraill o wledydd Lloegr.

Ond petaem yn gofyn, er enghraifft, pam na ddaeth Rheged yn genedl? neu Gododdin?  neu Ystrad Clud?  – byddai’r esboniad yn wahanol.  Y rheswm y tro hwn yw eu bod eisoes yn bwerau, yn egin-wladwriaethau, a chan hynny yn dargedau i bwerau eraill a brofodd yn gryfach na hwy.  Y tebyg yw y daeth eu diwedd gyda disodli eu teuluoedd llywodraethol, a gall hynny ddigwydd (a) drwy rym, a (b) drwy briodas.

Cefais achos yn ddiweddar i bori unwaith eto yng nghyfrol helaeth a thra diddorol Norman Davies, Vanished Kingdoms. Yn wir mae teyrnas Frythonaidd Ystrad Clud yn un o’r esiamplau a gymerir.  Gofynnir yr un modd beth ddigwyddodd i Aragon, Bwrgwyn, Galicia, Etruria ac eraill hyd at bymtheg mewn nifer, gan neilltuo’r bennod olaf i’r wladwriaeth enfawr a ddatgymalodd dan drwynau pawb ohonom mor ddiweddar, yr Undeb Sofietaidd.   Rywsut neu’i gilydd fe ddiflannodd y rhain oll.  A dyma ni Gymry, ‘Yma o hyd’, ym marn un bardd o leiaf.

Sut?  Pam?

Mewn darlith yn 1975 fe gyfeiriodd Dr. Enid Roberts at :  ‘ … y flwyddyn dyngedfennol honno, 1282, y flwyddyn yr achubwyd yr iaith Gymraeg a’r diwylliant brodorol.’  Ni welais neb, nac ar y pryd  nac wedyn, yn herio’r sylw.  Gellir o hyd ddarllen y ddarlith a gweld y sylw yn ei gyd-destun yn Nhrafodion Cymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1975.

Beth petawn i heddiw, er mwyn dadl, yn rhesymu fel hyn?  Daeth Llywelyn ab Iorwerth (Llywelyn Fawr) i bob diben yn ben ar Gymru gyfan, yn llwyddiant gwleidyddol, milwrol a diplomyddol mwyaf Cymru’r Oesau Canol;  ond ni hawliodd erioed deitl ‘Tywysog Cymru’.  Tybed nad syrthio i’r trap a wnaeth Llywelyn ap Gruffudd (Y Llyw Olaf)?  Beth oedd gêm Gerallt Gymro, y cymeriad amwys hwnnw, yn siarsio’r Cymry bod raid iddynt uno dan un tywysog cryf?  Beth oedd cymhelliad brenin Lloegr, Harri III, yn cydnabod rôl a theitl Tywysog Cymru o fewn y drefn byramidaidd ffiwdal? Petai Cymru diwedd y drydedd ganrif ar ddeg wedi para’n fwy ‘datganolog’, ac arfer gair modern, a fuasai pethau’n well?  Ai drwy greu un targed iddo’i hun y sicrhaodd y Norman yr hyn yr ydym yn dal i’w alw yn ‘goncwest’?

Ond ai’r goncwest honno fu’r waredigaeth, fel y myn Enid Roberts?  Mae hyn o leiaf yn wir: gallai Dafydd ap Gwilym ym mhen hanner canrif, ac yna Guto’r Glyn ym mhen canrif arall, ac yna Gruffudd Hiraethog ym mhen canrif eto, fod wedi canu ‘Rŷn ni yma o hyd’, os mai ystyr hynny fyddai bod y Gymraeg a’i diwylliant yn dal yn ddiogel a dianaf.

Ond nid oes osgoi dros byth ar wleidyddiaeth, a thyfodd y teimlad fod pethau heb fod yn iawn ar ‘Gymry, fynych gamfraint’.  Daeth ymgais Glyndŵr, a daeth Maes Bosworth, ac yn y man daeth y flwyddyn 1536.

Gwnaeth ‘y Ddeddf Uno’, fel y daethom i’w galw, Gymro yn gyfartal â Sais o dan y Goron; a thrwy’r un trawiad yn union yn anghyfartal. Er mwyn dal swydd daeth yn ofynnol i’r Cymro ‘siarad y ddwy’, tra câi’r Sais ddal yn uniaith.  Dyna egwyddor pob llywodraeth a welsom oddi ar hynny.  Dyma enghraifft o ‘foddi mewn dŵr cynnes’, fel y dywedir.  Ond ymhlith cymhellion Harri VIII a’i gynghorwyr cyfrwys, anodd meddwl nad oedd cof byw am y modd y daeth tad y brenin hwn i’r orsedd, sef drwy i Gymru daro ergyd at galon Lloegr.  Yr oedd raid i’r gwahaniaeth ddechrau diflannu, onide ni byddai Lloegr yn gwbl ddiogel.

Yn yr amgylchiadau tra gwahanol a oedd wedi eu creu gan ei thad, trodd Elisabeth at ateb gwahanol, a rhoddodd y Beibl i’r Cymry yn eu hiaith, a chyda hynny dair canrif o einioes eto. Ond cyn diwedd y drydedd ganrif digwyddasai’r flwyddyn 1847.  Yr oedd gwladgarwyr ar y pryd, ac ymron bawb hyd heddiw, yn beio comisiynwyr y Llyfrau Gleision. Ond mae Simon Brooks yn beio arweinwyr y Cymry, gan ddal eu bod eisoes yn coleddu’r un ideoleg â’r comisiynwyr.

Araf a phetrus y tyfodd gwrthwynebiad i’r ideoleg honno.  Araf y daeth argyhoeddiad na allai’r Cymry fel grŵp ethnig oroesi heb amddiffyniad gwleidyddol.  Cafwyd Cymru Fydd ddiwedd Oes Victoria – ymgais nid mor ffôl yn fy marn i, er ein bod wedi arfer ei chymryd yn ysgafn o’r pryd hwnnw hyd heddiw. Ac wedi’r Rhyfel Mawr cafwyd cenedlaetholdeb gwleidyddol Cymreig modern.

Mae cenedlaetholdeb, medden nhw, i fod i roi cryfder.  Fel arall y digwyddodd yng Nghymru hyd yma.  Llwyddodd Cwm Gwendraeth lle methodd Capel Celyn, am nad oedd cenedlaetholdeb yn ffactor. Dyna’r enghraifft fawr efallai.  Yr unig eithriad i’r stori yw llwyddiant y mudiad iaith oddi ar 1962 yn plygu meddwl llywodraeth a chyrff cyhoeddus; ni bu hynny’n gyfystyr â throi meddwl y trwch, ond bu’n rhaid wrtho.

Yn GOLWG 18 Mehefin dyfynnir Simon Brooks: ‘Os am greu Cymru Gymreiciach, mae’n rhaid troi at genedlaetholdeb diwylliannol   … Tydan ni ddim yn ddigon gwerthfawrogol o’r hyn gyflawnodd cenedlaetholdeb diwylliannol yng Nghymru yn y 1960au a’r 1970au … pan mae rhywun yn edrych ar y cyfnod yna o genedlaetholdeb diwylliannol, mi’r oedd y mudiad cenedlaethol yn reit lwyddiannus.’   Gwir yw hyn, ond wrth gytuno rhaid inni hefyd wynebu bod yr amgylchiadau’n galetach heddiw nag oeddynt ddeugain mlynedd yn ôl. Mae llai ohonom.  Mae’r adnoddau’n llai.  Mae’r dosbarth proffesiynol Cymraeg wedi allforio’i blant yn ddidrugaredd. Mae’r dyfeisgarwch yn brinnach, a’r ddealltwriaeth o’r hyn sydd o’i le a’r hyn y gellir ei wneud.  Mae’r Gydwybod Ymneilltuol yn cilio ymhellach bellach i’r cefndir.  Yr oedd ‘Brad y Byd’ yn garreg filltir ar y ffordd i ddifancoll, ac yr oedd yr hyn a ddigwyddodd i Brifysgol Cymru yn 2011 yn brawf nad ydym ni Gymru bellach yn gymwys i weinyddu dim byd. Soniais droeon o’r blaen am y ffenomen o ‘fynd yn debycach i wladwriaeth ond yn llai tebyg i genedl’.

Beth am grynhoi?   (1) Hyd at ganol Oes Victoria, goroesodd y Cymry drwy beidio bod yn wladwriaeth.  (2) O ganol Oes Victoria ymlaen yr oedd yn ofynnol iddynt droi’n wladwriaeth er mwyn sicrhau eu parhad; ond ni fynnent mo hynny.  (3) Bellach mae egin-wladwriaeth Gymreig, ond daeth yn rhy hwyr.   (4) Rhaid troi’n ôl felly at genedlaetholdeb diwylliannol.

Ond cyn derbyn y thesis yna, ystyriwn ochr arall.  ‘This realm is an empire,’ meddai Deddf 1536.  H.y. nid undeb brawdol mohoni. Nid partneriaeth. Nid ffederasiwn.  Mae ynddi uwch ac is, meistres a morwyn. Nid oes dim byd yn anochel mewn hanes, ond mae rhai pethau’n digwydd yn fwy rheolaidd nag eraill.  Un o’r rheini, a bron na ddywedem ei fod yn digwydd yn ddi-ffael, yw cwymp ymerodraethau. Eleni cymerodd yr Albanwyr gan mawr tuag at sicrhau dymchweliad yr ‘empire’ y sonia’r Ddeddf Uno  amdani.  Ar wahân i bob ystyriaeth arall, byddai’n hwyl pe gallai’r Cymry chwarae rhyw ran yn y broses.  Y funud hon, o feddwl am bleidlais Dorïaidd ac UKIP-aidd Cymru yn etholiad mis Mai, nid yw’n edrych yn debygol.  Ni ddywedir ‘mwyaf peryglus ym Mhrydain’ am unrhyw Gymro na Chymraes. Ond cawn weld …

Yn hyn oll, y mater canolog yw Trident.

Sir Gwymon a Sir Conbych (2)

Bwriedais yr ysgrif hon ar gyfer Y Faner Newydd, ond gan fod rhyw sôn am symud ar y pwnc, bydd wedi dyddio’n fuan iawn.  Dyma hi felly.  Mae’n grynodeb o nifer o eitemau blaenorol ar yr un testun, a’r teitl wedi ei ddefnyddio o’r blaen :  dyna pam y (2).

*    *    *
Gair heddiw am Lywodraeth Leol. Dyma fater nad oes gennyf  unrhyw brofiad ohono, nac unrhyw gysylltiad ag ef ac eithrio fel trethdalwr a defnyddiwr rhai o’r gwasanaethau.  Anaml iawn y bûm trwy ddrws pencadlys fy awdurdod lleol, a’r tro diwethaf mi wnes y camgymeriad erchyll o fynd i mewn trwy’r drws anghywir.  Aeth rhyw wraig, o’r staff rwy’n cymryd, i sterics oherwydd y fath drosedd yn erbyn Arfer Da, a bu bron iddi gael ffatan yn y fan a’r lle!

Rhwng etholiad cyffredinol a hyn a’r llall tawelodd y sôn am ddiwygio cynghorau Cymru, ond deil y mwmian yn y cefndir fod yn rhaid wrth newid, heb fawr neb i’w weld yn cytuno â Llyfr y Diarhebion mai ‘lle y byddo llawer o gynghorwyr, y bydd diogelwch’.  Cafwyd Adroddiad Syr Paul Williams fis Chwefror y llynedd, ac awgrymodd ambell un o’r cynghorau yr hyn yr hoffent neu na hoffent ei weld.

Mae rhai o’r awgrymiadau yn peri anesmwythyd. Sonia Adroddiad Williams am uno ‘Gwynedd a Môn’. Nonsens yw hyn:  mae fel sôn am ‘Norfolk ac East Anglia’.   Mae Môn yn rhan o Wynedd.  Rhan o Wynedd yw Môn.  Nid oes Wynedd heb Fôn.  Môn, Arfon, Meirion, dyna Wynedd, neu Wynedd Uwch Conwy a bod yn fanwl.  Wedyn mae Gwynedd Is Conwy, gyda’r enw modern hwylus, Clwyd, ac yn cynnwys siroedd Dinbych a Fflint. A mynd â’r peth i dir ffars, – ac mae’n hawdd iawn llithro i’r tir hwnnw – beth fyddai enw’r ‘sir’ newydd  y mae’r adroddiad yn ei hargymell,  wedi uno’r ‘Wynedd’ bresennol â Môn?   Ai ‘Sir Gwymon’ fyddai hon?   Yr un modd, ai ‘Sir Conbych’ (ar lafar, ‘Combach’ neu ‘Combech’) fyddai hi ar ôl cydio Conwy wrth Ddinbych, a throsglwyddo darn o sir hanesyddol Caernarfon mewn gweithred o fandaliaeth anesgusodol?

Na, nid ar chwarae bach y mae mynd i’r afael ag ad-drefniad arall, ac o fethu â’i chael hi’n iawn y tro hwn gellir dychmygu llanast dychrynllyd.  Byddai raid sicrhau dwy amod:   yn gyntaf, bod y trefniant newydd yn un ystyrlon; ac yn ail, ei fod y trefniant gorau posibl o safbwynt y Gymraeg.

Wrth ddweud ‘ystyrlon’, golygwn hynny nid yn unig ar gyfer anghenion heddiw, ond yn hanesyddol hefyd. Un o rinweddau ad-drefniad y 1970au oedd na chroeswyd ffin unrhyw sir ‘go iawn’,  dim ond creu taleithiau a’u galw’n siroedd.  Ond yn ad-drefniad  1996  fe aed i  ymyrraeth  drwy roi enwau hollol newydd ar siroedd yn y De (h.y.  rhannau o Forgannwg a Mynwy), ac yn y Gogledd darnio ac ailglytio siroedd:  creu ‘Conwy’ a symud ffiniau Dinbych a Fflint. Llanast.

Fe ddylid yn awr: (1) adfer y gwir siroedd, (2) adfer y gwledydd neu’r taleithiau hanesyddol, (3) sefydlu perthynas ystyrlon, bwrpasol rhyngddynt.

1.       Adfer y Siroedd

‘Creadigaethau Normanaidd,’ medd rhywun efallai am y ‘tair sir ar ddeg’, neu rai ohonynt. Gwir, ond rhannau o wead bywyd Cymru ers cenedlaethau lawer, fel mai anodd adrodd na deall hanes Cymru hebddynt. Ai un o Sir Conwy oedd yr Esgob William Morgan?  Ac Iolo – ble?  – oedd yr Edward Williams hwnnw?  Morynion glân, pa sir hefyd?    Rywsut neu’i gilydd, ochr yn ochr ag unrhyw awdurdodau helaethach, mae angen adfer a chadw’r gwir siroedd, ac ymddiried iddynt  swyddogaethau.  Cadw Sir Fôn; adfer Sir Gaernarfon, o Enlli hyd Ben y Gogarth; adfer Sir Feirionnydd gan gofio cynnwys Edeirnion, fel y dylai fod;  adfer Sir Drefaldwyn, Sir Frycheiniog a Sir Faesyfed. Adfer ffiniau siroedd Dinbych a Fflint, ond efallai  gydag un newid bach sydd wedi ei sefydlu eisoes, sef ‘Wrecsam-Maelor’ yn uned, gan gadw Maelor Gymraeg yn Sir Ddinbych.  Rhoddai hynny inni bedair sir ar ddeg, ac ychwaneger atynt dri bwrdeistref sirol hanesyddol Caerdydd, Abertawe a Chasnewydd.

2.    Adfer y Taleithiau

Dylid adfer hefyd batrwm o daleithiau, neu yn wir wledydd  hanesyddol, sef yr hyn a gafwyd yn ad-drefniad 1974, ac a wnaed heb groesi ffiniau yr un o’r hen siroedd.  Rhaid cael y wir Wynedd yn ôl, nid fel sir y tro hwn, ond fel un o wledydd Cymru.

3.    Creu perthynas

Dylai fod yn bosibl creu perthynas ffederal rhwng awdurdodau sir a thalaith, gyda chynrychiolaeth o’r naill ar y llall, fel na byddai gormodedd o gynghorwyr. Dylai’r ‘taleithiau’ neu’r ‘gwledydd’ fod yn gyfrifol am addysg, iaith a macro-gynllunio, a’r ‘siroedd’ fod â rhyw gyfrifoldebau llai. Hyn-a-hyn o aelodau Cyngor Sir Fôn (dyweder) yn gwasanaethu hefyd ar Gyngor Talaith Gwynedd; a hyn-a-hyn o aelodau Cyngor Talaith Gwynedd, o Fôn, yn gwasanaethu hefyd ar Gyngor Sir Fôn.   Efallai y bydd gofyn inni ddygymod â llai o gynghorwyr, h.y. wardiau mwy,  ar y lefelau uchaf;   byddai’n dda meddwl y gallai cynghorau cymuned bywiog wrthbwyso hyn.

Dyweder bod 17 ‘sir’ (yn cynnwys y tri bwrdeistref sirol). Yna  chwe ‘thalaith’ neu ‘wlad’.  Byddai felly 23 awdurdod, ond byddent yn gorgyffwrdd, yn ffederal, gydag un gwastad yn gordoi’r llall.  Rhywbeth fel hyn fyddai’r patrwm:

Taleithiau                          Siroedd

Gwynedd           Môn, Arfon, Meirion
Clwyd                Dinbych, Fflint, (?) Wrecsam-Maelor
Powys                Maldwyn, Maesyfed, Brycheiniog
Dyfed                 Ceredigion, Caerfyrddin, Sir Benfro
Morgannwg      Sir Forgannwg, Caerdydd, Abertawe
Gwent                Sir Fynwy, Casnewydd

(A pham rhannu Morgannwg?  Roedd yr hen Sir Forgannwg yn gweithio’n iawn.  Os sonnir am boblogaethau anghyfartal, rhaid inni dderbyn fod ardaloedd poblog yn fwy poblog, dyna i gyd!)

Dau gwestiwn

1.   ‘Gormod o gynghorau’ ?  Beth petaem yn enwi peth arall: gormod o swyddi di-fudd, diystyr, dialw-amdanynt, a gormod o swyddogion yn eu llenwi?  I rai, ni wiw sôn am y fath beth.  Gyda Chyngor Gwynedd, dyweder, yn gyflogwr mor fawr, onid yw’r cyfan er lles i economi cylch Caernarfon, ac yn ffactor mewn cynnal y Gymraeg?  A chymryd golwg agos, ydyw y mae. Ond sefyllfa annaturiol yw hon lle mae gweinyddiaeth agos â bod yn brif gyflogwr, a sefyllfa na ellir dibynnu arni yn y tymor hir. Gyda phob un ad-drefniad addewir llai o fiwrocratiaeth, ond creir mwy.  Nid yw Adroddiad Williams fel petai am wynebu hyn. Dywed yn wir (adran 1.31) ei bod hi’n anodd ddifrifol cael darlun llawn o holl swyddi a chyflogau’r sector cyhoeddus yng Nghymru. Ni allodd yr adroddiad felly awgrymu patrwm staffio’r unedau newydd yr oedd yn eu rhagweld, gan ddangos yn union ble byddai’r arbedion,  – gwendid go fawr ynddo. Dan y math o drefn a awgrymaf uchod, yn cyfuno ‘siroedd’ a ‘thalaith’, byddai cyfle i ofyn pa swyddi a fyddai’n dal yn wir angenrheidiol.  Darllenwn, er enghraifft,  fod gan Gyngor Gwynedd heddiw staff o tua 6,500, a’r rhain bron i gyd yn Gymry.  Mewn trefniant deallus i dorri biwrocratiaeth fe ddylai’r chwe mil a hanner hyn, heb ond ychydig yn ychwanegol, allu gweinyddu’r wir Wynedd adferedig hefyd, fel na byddai diben i neb di-Gymraeg ymgeisio am swyddi  ynddi.

2.    A fyddai cenedlaetholwyr  –  neu yn fwy manwl, Pleidwyr –  am weld adfer Sir Gaernarfon, o Aberdaron i’r Creuddyn, neu yn wir am weld adfer Gwynedd a fyddai’n cynnwys Conwy Seisnigaidd a Môn drafferthus?   Onid yw’r ‘Wynedd’ bresennol, sef Arfon-Meirion fel y dylesid ei galw, yn fwy cysurus i’w gweinyddu?  Rhy gysurus efallai, awgrymaf yn garedig.  Fe aed i gymryd pethau’n ganiataol, ac fe wnaed camgymeriadau mawr.

Credaf fod fy nghof yn gywir yn hyn o beth. Ar wir Wynedd 1974 yr oedd cynghorwyr gwrth-Gymreig o ochrau Llandudno, oedd; ond  roedd y rheini mewn lleiafrif, ac roedd cynghorwyr goleuedig iawn o’r un cwr hefyd.  Ac roedd cynrychiolwyr Môn yn eu bihafio’u hunain cystal â neb. Mae’n dibynnu llawer ar y cwmni, ac ar y cywair sy’n cael ei osod o’r dechrau. Gosodwyd cyfeiriad Gwynedd 1974 gan arweinwyr blaengar, gwlatgar, heb fod oll o’r un blaid; daeth  i fod yr awdurdod mwyaf llwyddiannus  erioed ym mater y Gymraeg. A ellir adfer yr un hinsawdd eto, ni wn. Ond dylid rhoi cynnig arni.  Yn un peth, byddai adfer Sir Gaernarfon yn ei therfynau, o Aberdaron hyd Ben y Gogarth, yn rhoi caead  ar biser y rheini o bobl Bangor sydd am drosglwyddo’u dinas i Sir Conwy am fod honno’n  Seisnigaidd.

Yn eironig efallai, rhan o’r broblem bellach yw fod llywodraeth leol wedi mynd yn fwy pleidiol.  Nid bod hynny o angenrheidrwydd yn beth drwg, ond bod angen rheolaeth bleidiol gryfach, o ganlyniad, i weithredu unrhyw bolisi. Trwy ei pholisi o gau ysgolion, llwyddodd Plaid Cymru ar gyngor presennol Gwynedd i daflu ymaith ar un trawiad tua hanner ei chefnogaeth yn y sir a’i  gosod ei hun mewn cynghrair â gweddill y grŵp Llafur, o bawb!    Camp arbennig iawn mewn trwstaneiddiwch gwleidyddol;  ac fel y gall ddigwydd mewn chwalfa o’r fath, nid y cynghorwyr ffolaf, awduron y trychineb, a gollodd eu seddau, ond rhai o’r cynghorwyr gorau.  ‘O diflasodd yr halen, â pha beth yr helltir ef?’  Neu, a newid y cwestiwn, ‘pa beth yr aethoch allan i’w achub?’

Rywsut neu’i gilydd rhaid atgyweirio’r difrod a wnaed, ac yn y pen draw fe ofyn hynny am fwy na threfniadaeth.  Fe ofyn am agwedd meddwl, ‘diwylliant’ yn yr ystyr eang.

A oes synnwyr yn y patrwm ffederal a awgrymais yma?  Mi garwn pe bai rhywrai mwy gwybodus a phrofiadol na mi yn ystyried y manylion.  Er enghraifft, rhywun sydd bob amser yn mynd i mewn i swyddfa’r Cyngor drwy’r drws iawn.

Brad Bob Lewis ?

Simon Brooks, Pam na fu Cymru.  Methiant Cenedlaetholdeb Cymraeg.  (Gwasg Prifysgol Cymru, 2015).

I.    Y  DDADL

Cefais ddarllen y llyfr hwn mewn drafft a thrafod agweddau arno gyda’r awdur. Serch hynny bu’n bleser ac yn addysg ei ddarllen am yr eildro a meddwl yn galed am ei ddadl.  Tameidiol yn hytrach na chyfundrefnol yw’r ymateb sy’n dilyn.

Fe sylwa’r darllenydd (a) nad oes holnod yn nheitl y llyfr, a (b) mai ‘Cymraeg’ ac nid ‘Cymreig’ a ddywedir.

Yr amcan yw dweud wrthym pam, pryd a sut yr aeth pethau o chwith. ‘Pam nad yw Cymru heddiw’n wlad Gymraeg ei hiaith?  Pam nad yw Cymru heddiw’n wlad annibynnol?  Sut y gallai gwlad a oedd yn 1850 yn uniaith Gymraeg dros y rhan fwyaf o’i thiriogaeth fod o fewn dim i golli’r iaith cyn pen can mlynedd?’   Nid oes neb cyn hyn, hyd y gallaf gofio, wedi gosod y ddau gwestiwn mor blwmp a phlaen.  Yn eu pennau gellid rhoi cwestiwn arall, cysylltiedig: sut y llwyddodd yr unrhyw wlad, a hithau’n gyfoethog o’r fath adnoddau, i roi ei chyfoeth i gyd i ffwrdd?  Yr ateb, medd Simon Brooks, yw absenoldeb mudiad cenedlaethol.  A mwy na hynny, presenoldeb rhywbeth arall yn ei le.  Rhyddfrydiaeth.

Bu’n rhyw dybiaeth gennym, er ein bod wedi ei chywiro i ryw fesur yn ystod y blynyddoedd diweddar, fod cymaint ag a fu o genedlaetholdeb Cymreig tua diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn dilyn yn naturiol o radicaliaeth cenhedlaeth neu ddwy flaenorol.  Morgan John Rhys, Gomer, David Rees, S.R., Ieuan Gwynedd, Gwilym Hiraethog, R.J. Derfel, Michael D. Jones, Emrys ap Iwan, – rhyw olyniaeth fel yna, gyda rhyddfrydiaeth yn graddol aeddfedu’n ddealltwriaeth gliriach o anghenion y Cymry fel Cymry. Mae Simon Brooks yn gwrthod y crynodeb hwn yn llwyr, gan osod M.D.J. ac Emrys yn glir ar wahân i’r traddodiad o’u blaenau.  Dengys yn wir fel y bu i M.D.J. ac S.R. eu pasio’i gilydd, bron na ddywedir cyfnewid ochr ar eu hymdaith wleidyddol.  Yn 1824 ysgrifennodd S.R. draethawd ‘Ardderchowgrwydd yr Iaith Gymraeg’ ac ennill gwobr eisteddfod amdano.  ‘Gwaith ceidwadwr’ ydyw, medd Simon Brooks.  ‘Cofeb i’r Gymru a allai fod wedi bod, ond na ddaeth i fodolaeth, yw’r traethawd heriol a thra gwych hwn.’ Ymhen blynyddoedd yr oedd rhyw bethau – a rhoddir pwyslais cryf ar ei brofiadau yn yr Amerig – wedi arwain S.R. i newid ei feddwl yn o lwyr, i synio bod yn rhaid gweithio tuag at un iaith er mwyn creu byd heddychol a bod rhaid i’r Gymraeg ddiflannu fel rhan o broses felly. Teg yw ychwanegu yma na chafodd S.R. unrhyw wobrau bydol am ei newid meddwl, ac nad er ceisio’r rheini y’i gwnaeth. Dyna inni M.D.J. wedyn, yn Rhyddfrydwr gweithgar adeg etholiad ’59, a dialedd yn disgyn ar ei fam o ganlyniad, ond yna’n graddol ‘ymbellhau oddi wrth effeithiau difaol Rhyddfrydiaeth Seisnig’ nes dod i gytuno â Charles Stewart Parnell nad oedd dim i’w ddewis, o safbwynt y cenhedloedd Celtaidd, rhwng Rhyddfrydwr a Thori.  Daeth Emrys ap Iwan i’r union gasgliad.

Roedd ein hynafiaid drwy gyfnod Cymru Fydd a hyd at y Rhyfel Byd Cyntaf yn hoff o gyhoeddi mewn cân ac araith ‘mae Cymru’n rhydd’.   ‘Mae Cymru’n Rhyddfrydol’ oedd yr hyn yr oeddent yn ei olygu, ac er ein bod ni ers peth amser wedi dod i weld y gwahaniaeth, cymer beth ymdrech o hyd i’n hatgoffa ein hunain ohono.   Nod ac effaith y llyfr hwn yw tanlinellu’r gwahaniaeth.  Gobeithio fy mod yn crynhoi pennau’r ddadl yn deg, fel a ganlyn.  Ideoleg gymathol, wrthleiafrifol ac anoddefgar o wahaniaethau fu Rhyddfrydiaeth, â’i gwreiddiau, yn union fel gwreiddiau Jacobiniaeth Ffrengig, yng Ngoleuedigaeth y ddeunawfed ganrif.  Rydym yn ddigon cyfarwydd â gwrth-Gymreigrwydd y mudiad Llafur drwy ganmlwydd namyn deg ei oruchafiaeth; ond roedd y drwg wedi ei wneud cyn hynny. Yng nghyfnod Rhyddfrydiaeth, a than ei dylanwad hi, y cymerodd y Cymry’r tro anghywir gan roi ar waith y prosesau sydd ymron wedi ein difa erbyn hyn.  ‘Gwlad ryddfrydol, nid sosialaidd, oedd Cymru yn y cyfnod rhwng Brad y Llyfrau Gleision a’r 1890au, a methiant rhyddfrydol oedd y methiant i sefydlu mudiad cenedlaethol pan oedd y Gymraeg yn iaith lafar mwyafrif y boblogaeth.’  ‘Dogfen ryddfrydol, flaengar’ oedd y Llyfrau Gleision, ac roedd rhyddfreinio’r Cymry yn amcan diffuant ynddi.  Fe dderbyniwyd ei hymosodiad ar y Gymraeg gan Gymry 1847 am fod eu harweinwyr eisoes yn Rhyddfrydwyr.

Cytuno?  Anghytuno?  Pwy sydd am wrthateb?  Beth amdani, Ddemocratiaid Rhyddfrydol Cymru?  Beth am gael seiat uwchben y llyfr hwn yn eich Cynhadledd Flynyddol nesaf?  Pwy sydd am agor?  Mark Williams?

II.   DEUDDEG  DYFYNIAD MOEL

I hybu’r drafodaeth, dyma ddeuddeg dyfyniad, yn foel a heb sylwadau. Gellid oriau o drafod ar bob un.  Rhoddaf y tudalen bob tro, er mwyn i’r Cynadleddwyr allu gweld y dyfyniad yn ei gyd-destun.

1.   ‘Roedd y Diwygiad Methodistaidd yn fudiad o bwys, yn llawer mwy dylanwadol yng Nghymru na’r “Enlightenment” seciwlar, ond ni oleuodd genedl y Cymry yn y materion a drafodir yn y gyfrol hon.’ [xvi]

2.    ‘Oherwydd y Diwygiad Methodistaidd, rhwystrau ar ledaeniad syniadau goleuedig yng Nghymru, maint pitw’r dosbarth canol brodorol, ac yn bennaf oll yr adwaith amddiffynnol i ymosodiad y Llyfrau Gleision yn 1847, caregwyd delwedd y Cymry ohonynt hwy eu hunain fel cenedl dduwiolfrydig.’  (34)

3.    ‘Roedd Rhyddfrydiaeth laissez-faire canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn radical yn yr un ffordd ag y bu Thatcheriaeth ddiwedd yr ugeinfed ganrif. Gwadai fod y fath beth yn bod â chymdeithas.’  (64)

4.   ‘Felly pwysleisir drachefn gaswir Rhyddfrydiaeth o safbwynt y Gymru Gymraeg: nid yn enw Adwaith y gorthrymwyd y Cymry, ond yn enw blaengarwch, ac wrth iddynt gofleidio’r wleidyddiaeth flaengar hon y gorthrymodd y Cymry eu hunain.’ (75)

5.   ‘Os felly, ymdrech yw’r Llyfrau [Gleision] yn hanesyddiaeth y Cymry i roi’r bai ar y Saeson am fod y Cymry wedi dewis cefnu ar y Gymraeg, honiad cyfleus o safbwynt radicaliaeth Gymreig.  Y gwir amdani yw y buasai’r Cymry wedi arddel Rhyddfrydiaeth wrthleiafrifol hyd yn oed pe na bai’r Llyfrau Gleision erioed wedi gweld golau dydd. … Pechodd y Llyfrau Gleision, ond nid ar sail nac iaith na chenedlaetholdeb.  Yn 1847, roedd arweinwyr y Cymry eisoes yn bobl ryddfrydol, ac roeddynt yn chwannog eithriadol i godi Saesneg a chymathu’n ieithyddol. Daw’r gynddaredd yn erbyn y Llyfrau Gleision o ddicter cyfiawn, ac o gywilydd hefyd, nad oedd y Saeson wedi deall hyn.’  (79)

7.    ‘Buasai perygl i leiafrifoedd bob tro mewn cydweithio diamod â rhyddfrydwyr a sosialwyr y mwyafrif goruchafol.  Ni ddysgwyd y wers hon yng Nghymru.’  (97)

8.   ‘Diniweidrwydd syniadol yn wyneb bygythiad Rhyddfrydiaeth fwyafrifol, o leiaf ymhlith carfannau mwyaf dylanwadol y gymdeithas, yw prif nodwedd y meddwl Cymraeg mewn cymhariaeth â’r meddwl gwleidyddol yng ngweddill Ewrop.’  (97)

9.   ‘Yng nghysgod y methiant, erys sylwadaeth Emrys ap Iwan a Michael D. Jones yn gofeb i’r Gymru amgen, y Gymru Rydd Gymraeg, na ddaeth i fodolaeth.’  (103)

10.   ‘Ni all y mudiad cenedlaethol ymroi i achosion radicalaidd Prydeinig, a chynghreirio â’r Aswy trwy wledydd Prydain mor gyson ag y gwna, heb fod hynny’n effeithio ar gyd-destun y ddadl Gymreig. … Dengys hanes Cymru yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg fod i gydweithio o’r fath ei beryglon. Gellir esbonio gwendid presennol cenedlaetholdeb yng Nghymru trwy fod y mudiad cenedlaethol wedi dychwelyd at wleidyddiaeth radical, ddyneiddiol, gyffredinol y ganrif honno.’   (133-4)

11.    ‘Roedd Cymru Oes Fictoria ymhlith cymdeithasau mwyaf modern y byd.  Roedd ei phobl yn llythrennog, roedd ganddynt wasg.  Er bod y dosbarth bwrdais yn fychan, pe troesai at genedlaetholdeb, gallasai fod wedi lledu’r efengyl newydd, ond ni wnaeth.’  (136)

12.     ‘Enciliodd y gymdeithas Gymraeg gyda chydsyniad y Cymry eu hunain. Felly ceir y sefyllfa od yng Nghymru mai’r hyn a laddodd y Gymraeg oedd Rhyddfrydiaeth yn hytrach na Cheidwadaeth, radicaliaeth yn hytrach nag Adwaith, democratiaeth yn hytrach nag awtocratiaeth, ac addysg yn hytrach na diffyg dysg. … Dengys Cymru, yn well nag unrhyw enghraifft arall yn Ewrop, yn wir yn y byd, yr hyn sy’n digwydd i leiafrif pan wyneba Ryddfrydiaeth fwyafrifol yn ddiamddiffyn.’

III.    RHYDDFRYDIAETH  – EI GWERTH A’I GWENDID

Wedi imi fod yn euog uchod o ychydig wamalrwydd ar draul un o bleidiau’r dwthwn hwn yng Nghymru, rhaid brysio i bwysleisio mai â Rhyddfrydiaeth fel ideoleg, athroniaeth neu egwyddor y mae a wnelo Simon Brooks gan mwyaf oll, nid â’r Blaid Ryddfrydol na’i holynydd heddiw. Ond ar gefn hynny mae’n anodd peidio â’n hatgoffa’n hunain hefyd o’r pris a dalwyd am fethiannau Rhyddfrydiaeth fel plaid.  Deilliodd y methiannau hynny o’i gwendid, – gwendid traddodiadol y Chwith wyneb yn wyneb â’r Dde, a gwendid a etifeddwyd yn helaeth iawn gan y Blaid Lafur. A rhoi dim ond dwy enghraifft, o wendid gwaradwyddus llywodraeth Asquith, a oedd hefyd yn wendid Asquith ei hun, y tarddodd (a) problem barhaol Gogledd Iwerddon, a (b) y Rhyfel Mawr a’i holl ganlyniadau, yn cynnwys rhyfel arall.

I mi, bron er pan wyf yn ddigon hen i gofio, mater gofid mawr yw’r ffeithiau hyn.  Mae ar y byd angen Rhyddfrydiaeth, a thrueni na welid rhywfaint ohoni heddiw mewn parthau helaeth sydd wedi gwallgofi gan ideolegau ffwndamentalaidd.  Yn wir fe rydd Simon Brooks inni ar dudalen 112 grynodeb erch o fywyd yr Ewrop anrhyddfrydol. Fel y dywedodd Lloyd George ar un o’i ddyddiau Rhyddfrydol (ac weithiau y câi ddyddiau felly), dynol ryw yn tyfu i fyny yw Rhyddfrydiaeth.  Daw Boris Johnson yn y genhedlaeth hon, fel y mae Michael Heseltine mewn to hŷn, ac yn wir Churchill yn ei ddydd ac F.E. Smith cyn hynny, i’n hatgoffa mai dynol ryw yn gwrthod tyfu i fyny yw Torïaeth, ei gwleidyddiaeth wedi fferru mewn rhyw dragwyddol ‘upper fourth’, – a diau fod a wnelo hynny i gryn fesur ag addysg wyrdroedig y math o unigolion a enwais.  Hyd at 1914 yr oedd mewn Rhyddfrydiaeth o hyd y dichonoldeb o dyfu’n rhywbeth tipyn mwy radicalaidd a mwy adeiladol nag a fu’r Blaid Lafur erioed, ond fel y dywedais bu’n rhy wan i’w wireddu. Yr oedd arni ofn y farn gyhoeddus ac ofn y Daily Mail, ac yr oedd ei phrif arweinwyr gan eithrio Lloyd George yn rhy ddiog.

IV.    PEDWAR  DYFYNIAD AC AMBELL SYLW

Dyna ddweud digon efallai i osod yr hen G.A. mewn corlan bur wrthwyneb, yn sylfaenol, i Simon Brooks. Ond gan werthfawrogi’n fawr iawn yr un pryd ddifrifwch a disgleirdeb y drafodaeth  hon a’r cyfoeth o wybodaeth ac ystyriaethau y mae’n ei osod ger bron, dyma yn awr ambell ddyfyniad gyda sylw.

1.    ‘Lle i enaid gael llonydd yw Berlin.’  (xiii)  Mae’r cefndir Almaenig yn ddiosgoi drwy’r ymdriniaeth hon.  Ymddengys mai Almaenwyr a welodd gliriaf gyfeiliornad Cymru’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Cyfaddefaf na wyddwn i ddim o’r blaen am Heinrich Rohlfs a Georg Sauerwein, a diddorol iawn yw eu sylwadau.  Pwysleisir cyfraniad Christian Bunsen, Llysgennad Prwsia a brawd-yng-nghyfraith Gwenynen Gwent, tuag at weledigaeth Cylch Llanofer, a chyfeirir sawl tro at Johann Gottfried Herder fel awdur athroniaeth y buasai’n dda i Gymru ei dilyn.  Gyferbyn â rhamantiaeth Herder safai Hegeliaeth, gyda Syr Henry Jones yn cynrychioli yn ei ddydd ben-draw’r difaterwch ynghylch y Gymraeg.  Os gwir y chwedl i Syr Henry golli prifathrawiaeth gyntaf  Coleg y Gogledd am iddo gael ei weld yn smocio sigarét ar y stryd ym Mangor ar ddydd Sul, llawn cystal hynny efallai.  Y tebyg yw y buasai yr un mor drychinebus o safbwynt y Gymraeg ag unrhyw un a gafodd y swydd.  Ochr dda’r stori yw fod disgynyddion iddo heddiw wedi troi’n ôl yn Gymry, yn groes i’r duedd ddieithriad bron ymhlith disgynyddion Cymry Cymraeg amlwg.

2.      ‘Ceir disgrifiad trawiadol o derfysgoedd yr Wyddgrug yn Rhys Lewis (1885) Daniel Owen, sy’n darlunio’n glir gymhellion ethnig digymrodedd llawer o’r terfysgwyr, wrth bwysleisio yng nghymeriad Bob Lewis gymedroldeb y sawl a oedd o gefndir Methodistaidd, ac felly o fewn gafael ideoleg Rhyddfrydiaeth Brydeinig.’  (25)   Fe gofia darllenwyr y nofel mai annog ei gydweithwyr i ymbwyllo a wnaeth Bob, ac achub bywyd Mr. Strangle y rheolwr o Sais, ond mai ei ddiolch am hynny fu cael ei gyhuddo ei hun, ei guro gan yr heddlu a’i fwrw i garchar.  Daeth Bob yn arwr Rhyddfrydol, yn wrthrych llyfr cyfan, Bob Lewis (Brawd ‘Rhys Lewis’) a’i Gymeriad gan y Parchedig Henry Evans (1904), ac yn batrwm ar gyfer olyniaeth o broffwydi ifainc camddealledig yn yr hen ddramâu poblogaidd.  Os mai’r terfysgwyr ‘ethnig’, chwedl Simon Brooks, oedd yn iawn, ac os yw dadl y llyfr yn gywir drwodd a thro, hwyrach y gallem roi ‘Brad Bob Lewis’ yn deitl ar grynodeb o hanes Cymru Oes Fictoria.  Yn ôl Saunders Lewis yn ei lyfr ar Ddaniel Owen, tipyn o syrffedwr (bôr) oedd Bob (fel Wil Bryan yntau). Arwr y llyfr hwnnw yw Mr. Brown y Person.  ‘Gŵr rhadlawn a charedig’ medd Daniel Owen ei hun amdano.  Ond beth am y diwrnod pan gymerodd ei le gyda’r sgweiar ar Fainc yr Ynadon a gyrru Bob i’r jêl?

3.    ‘A bu’r diwylliant Cymraeg yn ymddatod yn gynt o dan reolaeth adain chwith llywodraeth Bae Caerdydd nag y gwnaethai yng nghwrs deunaw mlynedd o lywodraeth Thatcheraidd [L]undeinig.’ (123)    Gwir bob gair, ysywaeth.  Ond hyd yma ni chlywais i yr un cenedlaetholwr yn dweud ‘mi fotiais i NA yn ’79 a ’97 rhag ofn i hynny ddigwydd, a chan gofio rhybudd brawddeg olaf Tynged yr Iaith.’

4.    ‘Fel arfer, ni chyflwynir mesurau cryfion o blaid lleiafrifoedd mewn cymdeithasau democrataidd-ryddfrydol ond pan fo’r lleiafrif ieithyddol yn cipio grym gwleidyddol ei hun, fel sydd wedi digwydd yn Québec, Catalwnia, Gwlad y Basg, ac yn y cyd-destun Cymraeg yng Ngwynedd.’  (129)  O ran Gwynedd, cywir os golygir ‘Gwynedd go iawn, 1974-96 ’.  Yn y ‘Wynedd’ anghyflawn bresennol, do fe gipiwyd grym, os dyna yw ennill mwyafrif da o seddau, ond ei daflu ymaith wedyn drwy bolisïau eithafol annoeth.  Cynigiaf yma ddwy ddamcaniaeth gynllwyn, i’r darllenwyr gael dewis ohonynt.  (a) Mae rhai o swyddogion Gwynedd dan ddylanwad Rhyw Allu Arall, ac yn gweithio i danseilio’r cynghorwyr, Plaid Cymru a’r cyngor.  (b) mae Rhyw Allu Arall â’i afael ar y cynghorwyr eu hunain, neu o leiaf eu harweinwyr, ac wedi drysu eu synhwyrau.

V.    CRAIDD Y MATER

Yn awr at graidd y mater.  Os mai Rhyddfrydiaeth oedd y methiant mawr, neu’n wir y malltod, beth oedd y dewis arall i’n cyndadau Fictoraidd?  Aros dan adain John Elias?  Glynu wrth Syr Watkin Williams-Wynn?   Pa broffwyd Ceidwadol Cymreig oedd yna i’w harwain tua’r goleuni? Brutus?  Yr hen Dalhaiarn? Noda Simon Brooks mai eithafol wrth-Geltaidd oedd y blaid Dorïaidd drwyddi draw.  Ac am Eglwys Loegr, faint o dystiolaeth o blaid y Gymraeg a gyflwynodd hi i Gomisiynwyr 1847?  Cylch Llanofer a’r Hen Bersoniaid Llengar, ie, haeddiannol yw pob clod a roddir iddynt yn y llyfr hwn; ond gwerddonau oeddynt yn anialwch y Gymru Geidwadol ac Eglwysig.  Rhyw fyd Disney oedd Llanofer er cystal rhai o fwriadau’r Arglwyddes; er enghraifft nid oedd yno unrhyw ddealltwriaeth o gymhellion y Siartwyr yr ochr arall i’r bryn, mwy na chan Garnhuanawc, hanesydd mwyaf goleuedig Cymru’r bedwaredd ganrif ar bymtheg mewn rhai pethau.  (Mwy na chan S.R. chwaith, gall Simon Brooks ychwanegu. Oedd, yr oedd gagendor go fawr rhwng unigolyddiaeth Llanbrynmair a’r gweithredu torfol a ymddangosai i eraill yr unig ffordd o’u hadfyd.)

Beth am gynigion diweddarach i ymryddhau oddi wrth rai o gyfyngiadau Rhyddfrydiaeth?  Nid oes unrhyw resymeg ar wyneb y ddaear yn mynd i wneud Tori o Michael D. Jones nac o Emrys ap Iwan, a rhaid pwysleisio nad yw Simon Brooks yn awgrymu dim o’r fath. Meddyliwr gwerth dychwelyd ato oedd John Arthur Price, rhagredegydd pwysig i Saunders Lewis yn rhai o’i syniadau; da gweld peth sylw iddo yma. Fe ddywedodd Price yn 1925 mai ‘yr hyn y dymunwn ei weled oedd plaid Dorïaidd Genedlaethol Gymreig.’  Eto, ar ôl pori cryn dipyn o bryd i’w gilydd yn ei ysgrifau, ni welaf ynddynt fawr o ddim y byddwn yn ei alw’n Dorïaeth heb lawer o oleddfu.  Adeg y Rhyfel Byd Cyntaf yn arbennig, themâu gwir Ryddfrydol a welaf i yn ei waith, yn gwrthateb y dorfolaeth a nodweddai, erbyn hynny, wleidyddiaeth Lloyd George ac athroniaeth Henry Jones a chywair y cyhoedd yn gyffredinol.  Cywiro diffygion Rhyddfrydiaeth oedd cenhadaeth Saunders Lewis yntau, a gwnaeth hynny mewn mwy nag un cylch, – gan gynnwys yr esthetig, fel y dywed Simon Brooks mewn brawddegau diddorol.  Eto, o ddarllen y ‘Deg Pwynt Polisi’ a Canlyn Arthur drwyddo, anodd yw gweld rhaglen drwyadl geidwadol.  Ymataliol fu’r adwaith esthetig, sef hynny o ‘Foderniaeth’ Gymraeg a gafwyd rhwng y ddau ryfel, a chyfaddawdol yr un modd fu’r wrth-ryddfrydiaeth. Anodd meddwl am weithred lai Torïaidd na Llosgi’r Ysgol Fomio!  Yn y gyfrol Sons of the Romans: The Tory as Nationalist gan H.W.J. Edwards (1975), gwêl Simon Brooks ‘glasur coll gwrthryddfrydol, Torïaidd Cymreig, digyfaddawd o genedlaetholgar’.  Adolygais y gyfrol hon pan oedd yn newydd, a darllenais gannoedd o ysgrifau H.W.J.E. yn y Daily Post gan eu torri allan a’u cadw.  Maent oll yn ddiddorol am eu bod yn wahanol ac yn groes i’r llif, ond ni ellais erioed weld ynddynt – mwy nag yng ngwaith eu hysbrydolwr A.W. Wade-Evans – raglen i’n codi o’r twll yr ydym ynddo.

Nid oedd sail gymdeithasol i fudiad cenedlaethol ceidwadol yng Nghymru’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, ac nid oes eto, dyna’r gwir amdani. Daw Simon Brooks at hanfod y mater lle dywed (t. 147, nod. 84) nad oedd gennym uwch-fwrdeisiaeth frodorol, Gymraeg, – pwynt a wnaed droeon gan Gareth Miles, gan ddod ato o gyfeiriad hollol wahanol.

Hyd yma yn hanes Cymru, ni ddaeth ‘y Dde i’r adwy’.  A all ddod eto?  Pwnc sy’n aros i’w brofi.

Byddai’n dda meddwl y bydd darllen ac ystyried a thrafod eang ar y llyfr hwn.  Ond drwy ba gyfryngau?  Ym mha gylchgronau neu bapurau, mewn difri?

VI.    HYSBYSEBU

Gorffennaf heddiw drwy hysbysebu. Yng nghwrs tipyn o waith golygyddol yn ddiweddar rhoddais gryn sylw i rai o glasuron Rhyddfrydiaeth.  Yng nghyfres ‘Cyfrolau Cenedl’ cyhoeddwyd eisoes Dramâu W.J. Gruffydd (£8), ac Eira Llynedd ac Ysgrifau Eraill (£15)  gan yr un awdur;  ac nid yw Beirniadaeth John Morris-Jones (£15) heb ei chysylltiad â’n thema.  Y perygl yw fod y cyfrolau hyn bellach wedi eu hysgubo o’r siopau neu ar y gorau yn cwato mewn corneli; gellir eu cael drwy e-bostio dalennewydd@yahoo.com.  Yn yr un gyfres, wedi ei chysodi ac yn disgwyl ei thwrn, mae nofel hynod Beriah Gwynfe Evans, Dafydd Dafis, dychan ar wleidyddiaeth Cymru Fydd gan ysgrifennydd y mudiad ! Yng nghyfres arall ‘Yr Hen Lyfrau Bach’ gallwch ddisgwyl cyn bo hir Hen Lyfr Bach Lloyd George (detholiad o’i ddywediadau drwy’r yrfa dymhestlog hir), dwy awdl John Morris-Jones Cymru Fu, Cymru Fydd a Salm i Famon, a Hen Lyfr Bach Cilhaul, gwaith S.R. a rhagflaenydd Chwalfa, Cysgod y Cryman a phob nofel ryddfrydol Gymraeg arall.  Mae fy stori ‘Trobwynt’ yn ymwneud â’r berthynas-na-fu rhwng rhyddfrydiaeth a chenedlaetholdeb, ac efallai â chyfle a gollwyd ! Gellir ei darllen yn rhifyn Ionawr 2015 o’r Traethodydd neu ar y blog hwn, 18 Mai 2013.

Achan a ballu

Tipyn o gorddi mewn senedd a gwasg am fod Alex Salmond wedi dweud ‘Behave, woman’ wrth un o weinidogion y llywodraeth.  Deil Munguin’s Republic nad yw’r defnydd hwn o woman yn sarhaus yn Saesneg yr Alban, nac yn wir dros rannau helaeth o Ogledd Lloegr.

Es i feddwl am y defnydd cyfarchol o rai geiriau Cymraeg.

Cyfeillgar yw hogan yn amlach na pheidio, ac awgrymiadol o ryw gytundeb neu dir cyffredin. ‘Ia wir hogan.’  Gall hogyn fod yn fwy cyhuddol mewn rhai cyd-destunau.  ‘Be wyt ti’n drio neud, hogyn?’

Diamynedd yw ddynas yn y Gogledd a fenyw yn y De.  ‘Be haru chi ddynas?’  ‘Ca’ dy ben, fenyw.’

Annwyl, onid maldodus weithiau, yw ’mach i wrth ferch.  Ond nawddogol yw ’mechan i.  ‘Aros di, ’mechan i.’

Mae ddyn yn weddol niwtral, ond gall fod iddo arlliw heriol neu nawddogol. ‘Codwch ych calon, ddyn.’  Neu gall yntau fod yn ddiamynedd, yn enwedig gan ferch wrth annerch dyn. ‘Be haru chi, ddyn?’

Gair rhwng ffrindiau yw ’achan.  ‘Ew, falch o dy weld di ’achan.’  Ond weithiau gall fod rhyw nodyn diamynedd iddo.   ‘Tyrd o’na, achan!’  Gan ambell siaradwr gall fod rhyw awgrym o ‘wyddet ti ddim?’ neu ‘fe ddylet ti wybod’ ynddo.  ‘Welis i mo’r hen John ers tro.’  ‘Ew, mae o wedi marw, achan.’  Ceir yr un math o amrediad i was, a thebyg yw mun mewn Saesneg Cymreig.

Daeth butt hefyd yn weddol boblogaidd yn Saesneg rhannau o’r Deheudir, ond byddaf yn teimlo mai rhywbeth wedi ei feithrin yw hwn, gan y math o gymeriad sydd hefyd wedi ei hyfforddi ei hun i galetu cytseiniaid.  Eironig neu elyniaethus ydyw, h.y. nid ystyrir y sawl a gyferchir yn butt mewn gwirionedd.  Mae’r sawl sy’n ei ddefnyddio yn ei ffansïo’i hun yn werinwr ac yn sosialydd, ac mae’n hoffi meddwl ei fod yn dod o’r Cymoedd, boed hynny’n wir neu beidio.

Gall boi fod yn gyfeillgar, yn niwtral neu’n gyhuddol, yn ôl y cyd-destun.  Yn gw’ boi  mae rhyw awgrym o roi’r llall yn ei le.  ‘Dishgwl ’ma gw’boi.’  Gellir cael hynny yr un modd yn was-i, ngwas-i, washi, ond nid o angenrheidrwydd.