Ie, y pwnc mawr o ddiwygio llywodraeth leol unwaith eto. A dyma, am y pedwerydd tro, hen flogiad yr hen G.A., ‘Sir Gwymon a Sir Conbych’. Rhaid bod rhywbeth yn yr hen ysgrif hon; fe’i gwrthodwyd gan ddau o’r cylchgronau Cymraeg.
* * *
SIR GWYMON a SIR CONBYCH (Cyhoeddwyd ddiwethaf 25 Mawrth 2015)
Gair heddiw am Lywodraeth Leol. Dyma fater nad oes gennyf unrhyw brofiad ohono, nac unrhyw gysylltiad ag ef ac eithrio fel trethdalwr a defnyddiwr rhai o’r gwasanaethau. Anaml iawn y bûm trwy ddrws pencadlys fy awdurdod lleol, a’r tro diwethaf mi wnes y camgymeriad erchyll o fynd i mewn trwy’r drws anghywir. Aeth rhyw wraig, o’r staff rwy’n cymryd, i sterics oherwydd y fath drosedd yn erbyn Arfer Da, a bu bron iddi gael ffatan yn y fan a’r lle! Bu diwygio cynghorau Cymru yn destun rhyw fwmian ers tro byd, heb fawr neb i’w weld yn cytuno â Llyfr y Diarhebion mai ‘lle y byddo llawer o gynghorwyr, y bydd diogelwch’. Y tu hwnt i hynny, ysbeidiol a herciog fu’r drafodaeth, heb fawr o weledigaeth glir yn unman. Cafwyd Adroddiad Syr Paul Williams fis Chwefror 2014, ac awgrymodd ambell un o’r cynghorau yr hyn yr hoffent neu na hoffent ei weld.
Mae rhai awgrymiadau yn peri anesmwythyd. Sonia Adroddiad Williams am uno ‘Gwynedd a Môn’. Nonsens yw hyn: mae fel sôn am ‘Norfolk ac East Anglia’. Mae Môn yn rhan o Wynedd. Rhan o Wynedd yw Môn. Nid oes Wynedd heb Fôn. Môn, Arfon, Meirion, dyna Wynedd, neu Wynedd Uwch Conwy a bod yn fanwl. Wedyn mae Gwynedd Is Conwy, gyda’r enw modern hwylus, Clwyd, ac yn cynnwys siroedd Dinbych a Fflint. A mynd â’r peth i dir ffars, – ac mae’n hawdd iawn llithro i’r tir hwnnw – beth fyddai enw’r ‘sir’ newydd y mae Williams yn ei hargymell, wedi uno’r ‘Wynedd’ bresennol â Môn? Ai ‘Sir Gwymon’ fyddai hon? Yr un modd, ai ‘Sir Conbych’ (ar lafar, ‘Combach’ neu ‘Combech’) fyddai hi ar ôl cydio Conwy wrth Ddinbych, a throsglwyddo darn o sir hanesyddol Caernarfon mewn gweithred o fandaliaeth anesgusodol?
Na, nid ar chwarae bach y mae mynd i’r afael ag ad-drefniad arall, ac o fethu â’i chael hi’n iawn y tro hwn gellir dychmygu llanast dychrynllyd. Byddai raid sicrhau dwy amod: yn gyntaf, bod y trefniant newydd yn un ystyrlon; ac yn ail, ei fod y trefniant gorau posibl o safbwynt y Gymraeg.
Wrth ddweud ‘ystyrlon’, golygwn hynny nid yn unig ar gyfer anghenion heddiw, ond yn hanesyddol hefyd. Un o rinweddau ad-drefniad y 1970au oedd na chroeswyd ffin unrhyw sir ‘go- iawn’, dim ond creu taleithiau a’u galw’n siroedd. Ond yn ad-drefniad 1996 fe aed i ymyrraeth drwy roi enwau hollol newydd ar siroedd yn y De (h.y. rhannau o Forgannwg a Mynwy), ac yn y Gogledd darnio ac ailglytio siroedd: creu ‘Conwy’ a symud ffiniau Dinbych a Fflint. Llanast.
Fe ddylid yn awr: (1) adfer y gwir siroedd, (2) adfer y gwledydd neu’r taleithiau hanesyddol, (3) sefydlu perthynas ystyrlon, bwrpasol rhyngddynt.
1. Adfer y Siroedd
‘Creadigaethau Normanaidd,’ medd rhywun efallai am y ‘tair sir ar ddeg’, neu rai ohonynt. Gwir, ond rhannau o wead bywyd Cymru ers cenedlaethau lawer, fel mai anodd adrodd na deall hanes Cymru hebddynt. Ai un o Sir Conwy oedd yr Esgob William Morgan? Ac Iolo – ble? – oedd yr Edward Williams hwnnw? Morynion glân, pa sir hefyd? Mwynder, – ble? Rywsut neu’i gilydd, ochr yn ochr ag unrhyw awdurdodau helaethach, mae angen adfer a chadw’r gwir siroedd, ac ymddiried iddynt swyddogaethau. Cadw Sir Fôn; adfer Sir Gaernarfon, o Enlli hyd Ben y Gogarth; adfer Sir Feirionnydd gan gofio cynnwys Edeirnion, fel y dylai fod; adfer Sir Drefaldwyn, Sir Frycheiniog a Sir Faesyfed. Adfer ffiniau siroedd Dinbych a Fflint, ond efallai gydag un newid bach sydd wedi ei sefydlu eisoes, sef ‘Wrecsam-Maelor’ yn uned, gan gadw Maelor Gymraeg yn Sir Ddinbych. Rhoddai hynny inni bedair sir ar ddeg, ac ychwaneger atynt dri bwrdeistref sirol hanesyddol Caerdydd, Abertawe a Chasnewydd.
2. Adfer y Taleithiau
Dylid adfer hefyd batrwm o daleithiau, neu yn wir wledydd hanesyddol, sef yr hyn a gafwyd yn ad-drefniad 1974, ac a wnaed heb groesi ffiniau yr un o’r hen siroedd. Rhaid cael y wir Wynedd yn ôl, nid fel sir y tro hwn, ond fel un o wledydd Cymru.
3. Creu perthynas
Dylai fod yn bosibl creu perthynas ffederal rhwng awdurdodau sir a thalaith, gyda chynrychiolaeth o’r naill ar y llall, fel na byddai gormodedd o gynghorwyr. Dylai’r ‘taleithiau’ neu’r ‘gwledydd’ fod yn gyfrifol am addysg, iaith a macro-gynllunio, a’r ‘siroedd’ fod â rhyw gyfrifoldebau llai, ond cyfrifoldebau pwysig iawn ar lawr gwlad. Hyn-a-hyn o aelodau Cyngor Sir Fôn (dyweder) yn gwasanaethu hefyd ar Gyngor Talaith Gwynedd; a hyn-a-hyn o aelodau Cyngor Talaith Gwynedd, o Fôn, yn gwasanaethu hefyd ar Gyngor Sir Fôn. Efallai y bydd gofyn inni ddygymod â llai o gynghorwyr, h.y. wardiau mwy, ar y lefelau uchaf; byddai’n dda meddwl y gallai cynghorau cymuned bywiog wrthbwyso hyn. Dyweder bod 17 ‘sir’ (yn cynnwys y tri bwrdeistref sirol). Yna chwe ‘thalaith’ neu ‘wlad’. Byddai felly 23 awdurdod, ond byddent yn gorgyffwrdd, yn ffederal, gydag un gwastad yn gordoi’r llall. Rhywbeth fel hyn fyddai’r patrwm:
Taleithiau Siroedd
GWYNEDD Môn, Arfon, Meirion
CLWYD Dinbych, Fflint, (?) Wrecsam-Maelor
POWYS Maldwyn, Maesyfed, Brycheiniog
DYFED Ceredigion, Caerfyrddin, Sir Benfro
MORGANNWG Sir Forgannwg, Caerdydd, Abertawe
GWENT Sir Fynwy, Casnewydd
(A pham rhannu Morgannwg? Roedd yr hen Sir Forgannwg yn gweithio’n iawn. Os sonnir am boblogaethau anghyfartal, rhaid inni dderbyn fod ardaloedd poblog yn fwy poblog, dyna i gyd!)
Dau gwestiwn
1. ‘Gormod o gynghorau’ ? Beth petaem yn enwi peth arall: gormod o swyddi di-fudd, diystyr, dialw-amdanynt, a gormod o swyddogion yn eu llenwi? I rai, ni wiw sôn am y fath beth. Gyda Chyngor Gwynedd, dyweder, yn gyflogwr mor fawr, onid yw’r cyfan er lles i economi cylch Caernarfon, ac yn ffactor mewn cynnal y Gymraeg? A chymryd golwg agos, ydyw y mae. Ond sefyllfa annaturiol yw hon lle mae gweinyddiaeth agos â bod yn brif gyflogwr, a sefyllfa na ellir dibynnu arni yn y tymor hir. Gyda phob un ad-drefniad addewir llai o fiwrocratiaeth, ond creir mwy. Nid yw Adroddiad Williams fel petai am wynebu hyn. Dywed yn wir (adran 1.31) ei bod hi’n anodd ddifrifol cael darlun llawn o holl swyddi a chyflogau’r sector cyhoeddus yng Nghymru. Ni allodd yr adroddiad felly awgrymu patrwm staffio’r unedau newydd yr oedd yn eu rhagweld, gan ddangos yn union ble byddai’r arbedion, – gwendid go fawr ynddo. Dan y math o drefn a awgrymaf uchod, yn cyfuno ‘siroedd’ a ‘thalaith’, byddai cyfle i ofyn pa swyddi a fyddai’n dal yn wir angenrheidiol. Darllenwn, er enghraifft, fod gan Gyngor Gwynedd heddiw staff o tua 6,500, a’r rhain bron i gyd yn Gymry. Mewn trefniant deallus i dorri biwrocratiaeth fe ddylai’r chwe mil a hanner hyn, heb ond ychydig yn ychwanegol atynt, allu gweinyddu’r wir Wynedd adferedig hefyd, fel na byddai diben i neb di-Gymraeg ymgeisio am swyddi ynddi. 2. A fyddai cenedlaetholwyr – neu yn fwy manwl, Pleidwyr – am weld adfer Sir Gaernarfon, o Aberdaron i’r Creuddyn, neu yn wir am weld adfer Gwynedd a fyddai’n cynnwys Conwy Seisnigaidd a Môn drafferthus? Onid yw’r ‘Wynedd’ bresennol, sef Arfon-Meirion fel y dylesid ei galw, yn fwy cysurus i’w gweinyddu? Rhy gysurus efallai, awgrymaf yn garedig. Fe aed i gymryd pethau’n ganiataol, ac fe wnaed camgymeriadau mawr.
Credaf fod fy nghof yn gywir yn hyn o beth. Ar wir Wynedd 1974 yr oedd cynghorwyr gwrth-Gymreig o ochrau Llandudno, oedd; ond roedd y rheini mewn lleiafrif, ac roedd cynghorwyr goleuedig iawn o’r un cwr hefyd. Ac roedd cynrychiolwyr Môn yn eu bihafio’u hunain cystal â neb. Mae’n dibynnu llawer ar y cwmni, ac ar y cywair sy’n cael ei osod o’r dechrau. Gosodwyd cyfeiriad Gwynedd 1974 gan arweinwyr blaengar, gwlatgar, heb fod oll o’r un blaid; daeth i fod yr awdurdod mwyaf llwyddiannus erioed ym mater y Gymraeg. A ellir adfer yr un hinsawdd eto, ni wn. Ond dylid rhoi cynnig arni. Yn un peth, byddai adfer Sir Gaernarfon yn ei therfynau, o Aberdaron hyd Ben y Gogarth, yn rhoi caead ar biser y rheini o bobl Bangor sydd am drosglwyddo’u dinas i Sir Conwy am fod honno’n Seisnigaidd.
Yn eironig efallai, rhan o’r broblem bellach yw fod llywodraeth leol wedi mynd yn fwy pleidiol. Nid bod hynny o angenrheidrwydd yn beth drwg, ond bod angen rheolaeth bleidiol gryfach, o ganlyniad, i weithredu unrhyw bolisi. Trwy ei pholisi o gau ysgolion, llwyddodd Plaid Cymru ar gyngor presennol Gwynedd i daflu ymaith ar un trawiad tua hanner ei chefnogaeth yn y sir. Camp arbennig iawn mewn trwstaneiddiwch gwleidyddol; ac fel y gall ddigwydd mewn chwalfa o’r fath, nid y cynghorwyr ffolaf, awduron y trychineb, a gollodd eu seddau, ond rhai o’r cynghorwyr gorau. ‘O diflasodd yr halen, â pha beth yr helltir ef?’ Neu, a newid y cwestiwn, ‘pa beth yr aethoch allan i’w achub?’
Rywsut neu’i gilydd rhaid atgyweirio’r difrod a wnaed, ac yn y pen draw fe ofyn hynny am fwy na threfniadaeth. Fe ofyn am agwedd meddwl, ‘diwylliant’ yn yr ystyr eang.
Rhaid imi addef un peth. Y tu ôl i’r meddyliau hyn efallai’n wir fod elfen o ramantu ynghylch hen Gyngor Gwynedd (neu ‘Gyngor Gwynedd Go-iawn’). A, do, hyd yn weddol ddiweddar mi fûm yn rhyw ragdybio fod peth o ddoethineb yr hen gyngor hwnnw wedi goroesi yn y ‘Wynedd’ rannol bresennol. Rhwng anystwythder y drefn gabinet, y polisi cau ysgolion a rhai polisïau eraill, mae’r ffydd honno wedi ei siglo’n ddirfawr. A dyfynnu bardd mawr o Arfon, ‘Tragywydd ai tros amser, Duw a ŵyr’.
A oes synnwyr yn y patrwm ffederal a awgrymais yma? Mi garwn pe bai rhywrai mwy gwybodus a phrofiadol na mi yn ystyried y manylion. Er enghraifft, rhywun sydd bob amser yn mynd i mewn i swyddfa’r Cyngor drwy’r drws iawn.
* * *
I grynhoi a chloi felly:
1. Oddi ar imi sgrifennu’r hen ysgrif hon, mae Môn wedi ennill pwynt a Gwynedd wedi colli pwyntiau. Gweler 12 Rhagfyr 2017 (Môn i fyny, Gwynedd i lawr); 13 Ionawr 2018 (Ysgol be losgwyd hefyd?); 13 Mawrth 2018 (Beth sydd ar waith yng Ngwynedd?)
2. Erys y nonsens ‘uno Gwynedd a Môn’. Rhaid ailadrodd mae’n debyg: Môn, Arfon, Meirion – dyna yw Gwynedd, talaith, gwlad. Nid oes Wynedd heb Fôn. Nid Gwynedd yw’r sir a gamenwir ‘Gwynedd’ heddiw.
3. Erys ‘Sir Conbych’. Annerbyniol. Afon Conwy yw’r ffin ac ni ddylid byth ei chroesi.
4. Yr un modd, ni ddylid cyfuno Caerffili a Chasnewydd. Perthyn un i Forgannwg, y llall i Went. Beth bynnag arall sy’n galw, ni ddylid croesi ffin talaith hanesyddol.
5. Sonnir am uno Wrecsam â Sir y Fflint. Mae fy awgrym i’n well, uno Wrecsam â Maelor Saesneg, cadw rhan helaethaf Sir y Fflint.
6. Pethau afrosgo o ad-drefniad 1996 yw ‘Castell Nedd-Port Talbot’, ‘Rhondda-Cymnon-Taf’ &c. Yr oedd ‘De Morgannwg’, ‘Gorllewin Morgannwg’, ‘Morgannwg Ganol’ &c yn fwy synhwyrol. Rhaid cadw ‘Morgannwg’ fel enw gwlad; gellir wedyn gael tri neu bedwar o raniadau o’i mewn.
7. Beth yw’r sôn hwn am uno ‘Morgannwg’ â ‘Chaerdydd’? Ym Morgannwg y mae Caerdydd. Yn wir, y peth gorau i’w wneud â Chaerdydd, Abertawe a Chasnewydd yw eu hadfer yn ‘fwrdeistrefi sirol’ fel y buont am genedlaethau.
8. Gyda deg awdurdod mawr, mae perygl gwirioneddol y gwelwn fwy o bellhau oddi wrth anghenion llawr gwlad. Pwy sy’n mynd i dorri ffosydd gydag ochrau;’r ffyrdd, fel y gwnâi’r cynghorau dosbarth mor effeithiol gynt? Adferer y ‘gwir siroedd’, gyda phwerau fel rhai cynghorau dosbarth.
9. Gwelodd rhai yn y cynigion presennol gyfle i greu tiriogaeth newydd eithaf helaeth â’r Gymraeg yn iaith weinyddol iddi, ‘Arfor’ fel yr enwyd hi. Ie yn sicr, eler ymlaen. Eto mae’n chwith os yw’n rhaid i’r diriogaeth honno fod ‘ar fôr’ yn unig. Beth am y Berfeddwlad, gogledd Maldwyn, Cwm Tawe? Trueni na ellid rywfodd rannu Sir Ddinbych yn dde a gogledd; siawns na allai Dyffryn Clwyd, Hiraethog, Uwchaled, Glyndyfrdwy, Dyffryn Ceiriog a Maelor Gymraeg weneud rhywbeth ohoni o’u rhyddhau oddi wrth law farw’r ‘Costa Geriatrica’. Yn wir dof yn gynyddol i feddwl mai ar sail cynghorau bro neu gymuned (yr hen ‘gynghorau plwy’) y mae creu ‘bro Gymraeg’, h.y. Cymraeg o ran gweinyddiaeth, â’i ffiniau’n wahanol i ffiniau sir a thalaith, ond mewn dealltwriaeth â sir a thalaith.
10. Drwy leihau rhif y cynghorau sir o ddau ar hugain i ddeg, mae cynigion papur gwyrdd y llywodraeth yn closio’n ôl at batrwm Cymru’r 1970-90au, Cymru’r wyth sir. Ond cofiwn fod yna gynghorau dosbarth hefyd bryd hynny. Nid wyf yn cofio’r union rif, ond rhaid bod o leiaf dri chyngor dosbarth o fewn pob sir; rhoddai hynny dros ddeg ar hugain o awdurdodau, cyn dod at y cynghorau cymuned.
11. Cymerwn y bydd y cynghorau bro yn dal gyda ni. Dylai eu swyddogaeth fod yn llawer mwy gweithredol. Fel y ceisiais awgrym yn ôl yn 2003-4, hwy a ddylai ethol ail dŷ senedd y Cymry, wedi ei leoli ym Machynlleth.
12. Darllenwn nad yw’r rhan fwyaf o’r awdurdodau presennol yn hoffi cynigion y papur gwyrdd. Dim ond cofio nad llywodraeth leol sy’n pennu ffurf llywodraeth leol; yn gam neu’n gymwys, gwaith llywodraeth gwlad yw hynny, ac yn yr achos hwn llywodraeth Cymru.
13. Dyma ni’n gweld ble saif y llywodraeth Lafur ar y mater hollbwysig hwn. Go dawedog, neu niwlog ar y gorau, yw Plaid Cymru. A oes ganddi syniadau? Neu a’i roi fel arall, oes ganddi syniad am unrhyw beth o bwys?
Blog Glyn Adda 