Canmlwyddiant

Heddiw daw atgof braidd yn anesmwythol sydd wedi fy mhoeni bob yn ail â pheidio dros y blynyddoedd.  Atgof ydyw am noson yn un o ddwy gymdeithas ffilmiau Coleg Bangor, tua 1963-4. Mae’n debyg fy mod wedi talu rhyw fymryn am fynd i mewn, gan nad oeddwn yn aelod o’r gymdeithas. Y ‘llun mawr’ y noson honno oedd campau Buster Keaton gyda rhyw hen drên o’r enw The General.  Y ‘llun bach’, Mise Éire, ffilm wedi ei rhoi ynghyd o hen  luniau newyddion cyfoes a dilys o Wrthryfel y Pasg, 1916, a’r helyntion a ddilynodd. Gyda’r ddwy ffilm, yn ôl arfer y dyddiau hynny, roedd yn rhaid newid rîl ar ôl rhyw ugain munud. Wrth inni nesu at ddiwedd rîl gyntaf y ffilm gyntaf synhwyrid rhyw wingo a mwmian ymhith y gynulleidfa o 150-200. Roedd yn dechrau gwawrio ar yr edrychwyr nad y Sais oedd arwr y stori hon. Powliodd yr ail rîl yn ei blaen gyda’r anesmwythyd yn cynyddu, a daeth i’w diwedd yng nghanol storm o fwuo a rhuo ‘take it off !’ Aeth y trefnwyr ymlaen at Buster Keaton.  Ni chefais weld y traean olaf nes cael benthyg y DVD gan gyfaill yn ddiweddar iawn. Mwynhawyd anturiaethau Buster gan bawb, am wn i, ond roedd o leiaf un aelod o’r gynulleidfa (yr unig Gymro yn y lle, efallai) yn euog a blin wrtho’i hun na byddai wedi mynnu gweld diwedd y ffilm gyntaf neu ynteu ei arian yn ôl. Ie, noson o Chwarae Teg Prydeinig.

Digwyddiad o arwyddocâd byd-eang aruthrol oedd Gwrthryfel y Pasg.  Bu’n ddechrau’r diwedd i holl ymerodraethau Gorllewin Ewrop, a phe na bai llywodraeth y Weriniaeth wedi ei goffáu mewn modd teilwng heddiw buasai’n gywilydd mawr iddi. Am flynyddoedd lawer bu’n arferiad peidio gwneud dim ohono rhag gwneud pethau’n waeth yn y Gogledd.  A gafwyd unrhyw ddiolch am hynny sy’n gwestiwn mawr. Mae’n debyg y bu ystyried gofalus iawn pa ffurf a gymerai’r coffâd heddiw a pha nodyn i’w daro.

Trasiedi enbyd fu’r rhyfel cartref a ddilynodd setliad 1921, a bron na ddywedid mai dadrith ynghylch eu chwyldro eu hunain fu prif thema llenorion Gwyddelig dros y blynyddoedd wedyn.  Edrychwn ninnau Gymry gyda siom ar y methiant i adfer yr Wyddeleg, y diffyg ewyllys yn wir.  Serch hyn oll, camp hanesyddol nodedig iawn yw’r hyn a ddilynodd y Gwrthryfel, sef y gamp o gadw allan, am yn agos i gan mlynedd, o anturiaethau gwaedlyd y wladwriaeth Brydeinig.  O’r ochr hon i’r dŵr, lle rydym yn gyfarwydd â’r clochdar di-ball, obsesiynol am yr anturiaethau hynny, go brin y gallwn warafun i’r Gwyddel ei un diwrnod o goffâd milwrol mewn can mlynedd.

Bu’r adroddiadau newyddion yr ochr hon heddiw’n ddigon gweddus o ran cywair, ar ôl cofio’n hatgoffa mai ‘cael ei drechu’ a wnaeth y Gwrthryfel.  Efallai fy mod yn anghywir, ond caf yr argraff fod llai o ddiddordeb ymhlith y Cymry nag oedd adeg yr hanner canmlwyddiant, 1966. Ailddangosir y rhaglen ar Wersyll y Fron Goch gan S4C heno, ond hyd y gwelaf ni bu yr un rhaglen fyw yn dangos gweithrediadau’r diwrnod. Tila iawn. Fel arfer.

Ble arall y bu distawrwydd?  Ar y blogiau a’r gwefannau Albanaidd sydd fel rheol mor fywiog a chraff.  Gŵyr cenedlaetholwyr yr Alban fod yn eu dwylo bellach y gallu i gwblhau’r hyn a gychwynnodd y Gwyddyl ganmlwydd yn ôl. Ond mae ganddynt eu llwybr eu hunain tuag at y diweddglo hwnnw.

Codi clawdd

Gwerth eu darllen

Edrychwch ar Wings over Scotland a Wee Ginger Dug heddiw.  Rhaglen Question Time neithiwr yw’r testun.

Pleidiau a rhaniadau

Dan bennawd ‘Yr unig blaid unedig?’, 29 Chwefror, mae Blogmenai’n trafod y rhaniadau sy’n poeni rhai o’r pleidiau gwleidyddol.  Gan adael heibio’r Democratiaid Rhyddfrydol, gan nad yw’n disgwyl iddynt wneud fawr ohoni yn etholiadau mis Mai, mae’n cyfeirio at y ffraeo penben sydd o fewn Llafur eto wedi darfod o ‘ddisgyblaeth haearnaidd’ cyfnod Blair, ac at hollt y Ceidwadwyr ar fater Ewrop, gyda David Jones AS (cyn-Ysgrifennydd Cymru) yn rhannu llwyfan ag UKIP.

Ambell sylw bach.

Ni ellir ond cytuno â Blogmenai am y Democratiaid. Ym mhen eu gwendid presennol mae’r ffaith nad yw polisi erioed wedi golygu dim i drwch eu cefnogwyr, ac nad oes ddiben sôn am ‘wahaniaethau polisi’ yn eu plith.

Mae rhaniadau Llafur yn rhai cyfarwydd a thraddodiadol, a’r rhaniad sylfaenol yw’r un rhwng Llafuriaeth ac Egwyddor, dau beth nad ydynt erioed wedi gorwedd yn gyfforddus gyda’i gilydd. Dros gyfnod o drigain mlynedd fe’i hamlygodd hwn ei hun yn bennaf yn yr agweddau tuag at arfau niwclear, ac felly y tro hwn eto.  A’i roi fel arall, gwahaniaeth sydd yma rhwng Sosialaeth a Radicaliaeth.  Sosialydd y mae Corbyn yn dewis ei alw ei hun; a ‘Sosialydd’ medd Bernie Sanders amdano’i hun yng nghanol berw America gyfalafol.  Ond Radicaliaid ydynt, – a Radical oedd Michael Foot.  Sosialydd oedd Aneurin Bevan yn y bôn.  Beth tybed a barodd iddo droi ar ei sawdl ar y cwestiwn niwclear yn 1957?  (Ar y gwahaniaeth rhwng ‘gwir Dori’ a ‘gwir Sosialydd’, cyfeiriaf eto at dudalennau 173-4 o’m cyfrol Camu’n Ôl a Storïau Eraill. A oedd y Bardd Cwsg yn iawn?)

Ewrop, fel y gwyddom oll, yw asgwrn cynnen y Ceidwadwyr. Fel plaid yr oeddent wedi cynhesu at yr Undeb Ewropeaidd flynyddoedd o flaen Llafur, a hwy a aeth â Phrydain i mewn. Ond wedi mynd i mewn ni buont erioed yn berffaith hapus, a dyma gyfyng-gyngor clasurol eto.  Gellir ei roi fel hyn: ar y naill law, os oes clwb o fewn golwg yn rhywle, mae’n rhaid i’r Sais gael perthyn; ar y llaw arall, mae derbyn yr un rheolau â phawb arall bob amser yn broblem fawr iddo.  Efallai y gwelwn bethau’n dod i’r pen eleni.

Yn y cyfamser mae UKIP yn ffraeo ynghylch ymgeiswyr. Ni wna hyn unrhyw ddrwg iddi, oherwydd nid i’r ymgeisydd y mae pleidlais UKIP ond i’r polisi.  Ni bydd ei phleidleiswyr yn ymwybodol o enw’u hymgeisydd nes gweld y papur pleidleisio, a byddant wedi ei anghofio y bore wedyn. Prydeinwyr yw’r Cymry, – dyna pam nad yw Cymru’n wlad annibynnol – ac os bydd pleidlais gref eto dros ragor o Brydeindod ni ddylem synnu.

Yng nghanol hyn oll gofyn Blogmenai, onid Plaid Cymru yw’r unig blaid unedig?  Beth petawn innau’n gofyn, er mwyn dadl, onid Plaid Cymru, yn sylfaenol, yw’r fwyaf rhanedig o’r holl bleidiau?

Mae ei rhaniadau ar ddwy lefel.

(1)    Rhwng polisi ei chynhadledd a gwaith ei gwleidyddion o ddydd i ddydd.  Bu’r cynhadledd yn gryf yn erbyn rhagor o atomfeydd, a hyd y gwn nid yw wedi newid ei meddwl.  Ond Rhun yn ymladd ac ennill Môn gan gefnogi Wylfa B.  Yn lle ei alw i gyfrif fe’i gwnaed yn syth yn llefarydd ar Ddatblygu Economaidd.  Dyma agwedd ddi-ddal, ddiegwyddor, dwlali, deilwng o’r Democratiaid Rhyddfrydol unrhyw ddydd.   ‘Mae hon yn un anodd’ yw esgus y gwleidyddion. Ond mae rhai ohonom yn dal i chwilio am dipyn bach o egwyddor a chysondeb weithiau mewn gwleidyddiaeth.  Onid e, waeth inni fotio i Lafur.

(2)    Rhwng gweithredoedd ei gwleidyddion a disgwyliadau ei chefnogwyr.

(a)     Mae tai a chynlluniau datblygu yn faterion dadlau unwaith eto yng Ngwynedd a Môn, gyda gagendor wedi agor rhwng rhai o gynghorwyr y Blaid a rhai o’r cenedlaetholwyr mwyaf pybyr.  Mae’n ymddangos nad yw’r cynghorwyr yn fodlon trafod nac ystyried Y CWESTIWN MAWR : SUT I DDIOGELU’R CYMRY ?

(b)    Fe gofiwn y dadlau ynghylch cau ysgolion, dadlau a esgorodd ar blaid newydd yng Ngwynedd. Rwyf am fod yn blwyfol.  Adeg cau ysgol Carmel, clywais ddyfynnu un o  lefarwyr y Blaid yn dweud ‘gobeithio byddan nhw’n anghofio’.  Ond os oedd yn beth mor wych i’r pentref a’r ardal, oni ddylesid dweud ‘gobeithio byddan nhw’n cofio’?  Dof yn ôl at y briw llidiog hwn, nid am ei bod hi’n ysgol gymharol fach, nid am ei bod hi’n ‘hen ysgol yn y wlad’, ac yn sicr nid am ei bod hi’n hen ysgol i mi, ond am na roddwyd unrhyw reswm dilys ar y pryd dros ei chau.  Fe’i caewyd, ac mae pawb yn gwybod hynny, i blesio gweinidogion Llafur yng Nghaerdydd, a oedd yn rheoli’r cyllid yn y pen draw.  Yn sydyn dyma’r cyntaf o’r gweinidogion hynny, Leighton Andrews, yn ymadael â’i swydd, a bellach dyma Huw Lewis yn gadael y Cynulliad.  Ond chwedl Wil o’r Afon, ‘y drwg a wna dynion, bydd byw ar eu holau’, – a thrwy gymorth Plaid Cymru yn yr achos alaethus hwn.  Yng nghanol yr holl baldaruo am ‘Cymunedau’n Gyntaf’, ‘cymunedau hyn’ a ‘cymunedau’r llall’, dyma ymosodiad ciaidd ar fro yng nghanol Arfon.

(c)    Rwyf wedi cyfeirio droeon o’r blaen at y penderfyniad anhygoel i ailgyflwyno addysg enwadol orfodol mewn cwr o Wynedd.  Mae gorweithio ar y gair ‘anhygoel’ heddiw, ond mae’n briodol y tro hwn. Rwyf wedi ysgrifennu at yr awdurdod addysg ac yn disgwyl ateb. Os caf oleuni gwahanol efallai y byddaf yn meddwl yn wahanol; ond hyd nes daw hynny, yn fy myw ni allaf weld yma ond gwallgofrwydd pennau rwdins o gynghorwyr a gweinyddwyr na wyddant ddim oll am hanes Cymru. A chynghorwyr pa blaid?

Leanne yw cryfder y Blaid, bron yr unig gryfder sy ganddi. Mi garwn ei gweld yn ennill sedd y Rhondda. Ond dros rannau helaeth o’r wlad mae ystyriaethau cryfion – mi roddais bedair uchod – yn gwthio cenedlaetholwyr i atal eu pleidlais.