Colbio’r Sefydliad

Newydd orffen darllen llyfr a gefais gan Siôn Corn eleni, a dyma’i lun:

A dyma ddyfyniad, wedi ei led-gyfieithu.  Paragraff cyntaf y bennod olaf:

‘Dichon y gellir, y funud hon, ystyried mai synnwyr cyffredin yw’r status quo, ond does bosib na bydd cenedlaethau’r dyfodol yn edrych yn ôl â chymysgedd o syfrdandod a dirmyg ar y modd y trefnir cymdeithas ym Mhrydain heddiw: y mil unigolyn cyfoethocaf yn berchen £520 biliwn, tra mae cannoedd o filoedd  o bobl yn gorfod ciwio mewn banciau bwyd;  elite ariannol ffyniannus, a helpodd fwrw Prydain i drobwll o chwalfa economaidd, a chael  ei achub wedyn gan £1 triliwn o arian cyhoeddus, ond sy’n dal i weithredu fwy neu lai fel o’r blaen;   dogma lywodraethol sy’n trin y wladwriaeth fel rhwystr y dylid ei ddileu a’i anwybyddu, yr un pryd yn union ag y mae’r wladwriaeth yn gwasanaethu fel asgwrn cefn buddiannau preifat; elite corfforaethol yn dibynnu ar haelioni’r wladwriaeth, ond yn gwrthod cyfrannu arian i’r wladwriaeth honno;   cyfryngau … sy’n llwyfan i uchelgais, rhagfarn a hunangarwch noeth nifer bychan o gyfoethogion.  Mwy syfrdanol i’n disgynyddion fydd sut y cyflwynwyd hyn fel peth normal, hollol resymegol ac amddiffynadwy, a sut y ceisiodd y sefydliadau a reolir gan yr elite, gyda chryn fesur o lwyddiant, ailgyfeirio dicter y bobl at y rheini ar waelod isaf cymdeithas.’

Pwy allai anghytuno â hyn?   Wel, i ddechrau wrth gwrs, pawb o’r Sefydliad y mae’r llyfr yn ymdrin ag ef.  Yna, ac yn bwysicach efallai, pawb o’r mwyafrif mawr ym Mhrydain sy’n dawel a bodlon dan oruchwyliaeth y Sefydliad.

Byddaf yn hoffi llyfrau sy’n porthi fy rhagfarnau, a dyna pam, mae’n debyg, y cefais flas mawr ar ddarllen y llyfr hwn mewn rhyw ddau eisteddiad.  Am imi ei fwynhau gymaint, mi gysegraf weddill yr ysgrif hon i godi ambell gwestiwn ac awgrymu ambell olygwedd wahanol.

1.    Dadl ganolog Owen Jones yw fod syniadau dyrnaid o feddylwyr yng Ngorllewin Ewrop ac America, lleiafrif dinod yn y blynyddoedd yn union wedi’r Ail Ryfel Byd, bellach wedi dod yn ddogma lywodraethol ar draws y gwledydd, ond ym Mhrydain yn arbennig, oddi ar fuddugoliaeth Margaret Thatcher ym 1979.  Yr enw byr ar y ddogma honno yw ‘rhyddfrydiaeth economaidd’,  –  neu, mewn termau mwy lleygol, ‘penrhyddid i wneud pres’.  Mae’n enwi Milton Friedman, F.A. Hayek a Karl Popper. Economegydd oedd Friedman, ac rwyf am gyfaddef na ddarllenais erioed sillaf o’i waith.  Proffwydi cymdeithasol oedd Hayek a Popper, a chofiaf eu darllen gyntaf yn y 1960au gan gytuno’n  llawer amlach nag  anghytuno.  Roeddent yn  rhybuddio rhag y meddwl torfolaidd yr ymddangosai ei fod ar gynnydd ar y pryd a rhag gor-ymyrraeth gwladwriaethau mewn mwy nag un maes.  Bydd rhai ohonom yn cofio mai ‘gwladwriaeth wan’ oedd delfryd Plaid Cymru yn nyddiau Saunders Lewis, ac am beth amser wedyn. Beth bynnag am Friedman, fe erys neges Hayek a Popper yn berthnasol ac angenrheidiol, ac ni ellir bwrw’r holl fai arni, na’r rhan fwyaf o’r bai, am holl drachwant cyfalafiaeth y dwthwn hwn.  Mae gwreiddiau hwnnw’n llawer hŷn a dyfnach, ac nid oes eisiau edrych ymhellach na chybyddion Twm o’r Nant.

2.     Byrdwn cryf  trwy’r llyfr yw mai Thatcher, ac wedyn Blair, fu’n gyfrifol.  Yn sicr, pan roddodd Thatcher label ‘y gelyn mewnol’ ar Undeb y Glowyr, a thrwy ensyniad ar yr holl boblogaeth weithfaol drefnedig, fe gaed cefnu hyf ar ‘Geidwadaeth Un-genedl’ y tri degawd o’r blaen. Do, fe dorrwyd mewn modd llachar ar draddodiad y Torïaid fel y daethom i’w adnabod o 1951 ymlaen.  Ond y cwestiwn mawr yw, a dorrwyd ar draddodiad Llafur pan etholwyd Blair?  Pwnc llawer anos i’w brofi, ddywedwn i.  A gafodd y Sefydliad erioed ffyddlonach gweision nag Attlee, Wilson a Callaghan?   Ac am Gaitskell, rhaid ei osod ymhlith dyrnaid prif arwyr adain-dde Prydain yn ystod yr ugeinfed ganrif.  Yn ogystal â thuedd i roi coel ar ambell un fel Neil Kinnock a Chris Bryant, fe red drwy’r llyfr ryw duedd, os nad i ddelfrydu Hen Lafur, o leiaf i osgoi edrych i mewn i’w phac.  Sut y methodd y blaid a’r mudiad Llafur mewn pedwar ugain mlynedd, sut y methodd y Chwith yn gyffredinol, greu amodau i wneud rhaib a rhemp ‘Sefydliad’ Owen Jones yn amhosibl?  Ac yn sgil hyn rhaid gofyn, gan fod Owen Jones yn gwaredu drosodd a throsodd, a minnau’n cytuno ag ef, at osgo adain-dde’r wasg ym Mhrydain, sut na lwyddwyd erioed, gan neb, i greu gwasg boblogaidd amgen.

3.     ‘Conclusion : A Democratic Revolution’ yw enw’r bennod olaf.  O ble daw’r Chwyldro, a phwy a’i crea?   Nid yw hanes yr ugeinfed ganrif yn ennyn fawr o hyder.  Ar draws hanner y byd fe gafwyd chwyldroadau o fath, gan werinoedd wedi eu mobileiddio gan ddosbarth deallusol penderfynol iawn ac mewn amgylchiadau cwbl eithriadol o anhrefn a gwrthdaro; eu canlyniad fu unbenaethau hunllefol, a ysgogodd yn eu tro fudiadau gwallgof adain-dde i ddynwared eu dulliau dan esgus eu gwrthsefyll.  Ac edrych yn ôl dros hanes Prydain, ni welaf ond un dyn a allasai ei gwneud-hi.  Lloyd George oedd hwnnw, ond fe’i llesteiriwyd ef yn ddifrifol, ac yn angeuol yn y diwedd, gan ei ddiffyg  gwastadrwydd amcan ei hun.  A phriodol, cyn mynd heibio o 2014, inni goffáu eto fel yr ildiodd Lloyd George ganrif yn ôl, a dewis y llwybr poblogaidd, a thrwy hynny fynd yn was ac wedyn yn  garcharor i’w hen elynion.  Disgwylier Hen Lyfr Bach Lloyd George y gwanwyn nesaf yma.

4.      Llwyddodd Owen Jones i fod yn gynnil iawn ei gyfeiriad at ddigwyddiad pwysicaf 2014 yng ngwledydd Prydain.  ‘Beth bynnag eich barn ar bwnc annibyniaeth yr Alban, does dim amheuaeth nad yw’r ymgyrch “Ie” wedi cyffwrdd â rhyw ymddieithrio dwfn oddi wrth y Sefydliad, gan addo y byddai’r Alban yn rhydd o’i reolaeth ef a’i mantras ond iddi adael y Deyrnas Unedig.’   Ŵan Jôs, mae mwy iddi na hynna, a llawer mwy hefyd.  Oherwydd y diwrnod y bydd llongau Trident yn gadael Aber Clud, dyna fydd diwrnod yr ergyd drymaf a drawyd erioed i falchder y Sefydliad sydd wedi gormesu Ynys Brydain, nid oddi ar 1979 ond ers bron i fil o flynyddoedd.  Dyna pam y bydd raid i’r mater hwn fod yn flaenoriaeth lwyr os, os – ac mae’n ‘os’ mawr iawn o hyd – caiff yr SNP ei hun mewn sefyllfa i fargeinio.  Siawns nad yw arweinyddiaeth y blaid yn deall hyn.  Nid digon cytundeb i beidio ag adnewyddu Trident ymhen blynyddoedd, pan ddaw oes y llynges bresennol i ben.  Rhaid i’r pedair llong bresennol (neu faint bynnag sydd) gael eu gweld yn ymadael.  Dyma fyddai dymchwel tŷ’r Philistiaid.  Dyma fyddai dial Braveheart a’r Llyw Olaf.  Nid rhyddid yr Alban yn unig fyddai’r wobr, ond dechrau iachawdwriaeth Lloegr hefyd. Ond yr wyf yn camu ymhell, ac nid wy’n disgwyl i golofnydd o’r Guardian fy nghanlyn i’r pellter hwnnw.

Negeseuon Brenhinol

Mi gollais sgwrs y Frenhines ddoe, ond ceir amryw grynodebau ohoni.  ‘Cymod’ oedd ei thestun, a’r thema oedd y byddai mwy o gymod yn y byd yn beth reit dda. Cymerodd enghraifft braidd yn anffodus, sef cadoediad byr ac answyddogol Ffrynt y Gorllewin ar Nadolig 1914, –  y  chwarae pêl droed, y canu carolau &c. Y foeswers, mae’n ymddangos, oedd ‘y ceir gobaith o hyd’.  Ond os bu enghraifft erioed o ddiffodd fflam gobaith ar ôl llewyrch munud awr, dyma hi.  Ni chyfeiriodd Ei Mawrhydi at y peth mwyaf anffodus ar y Nadolig hwnnw, sef i’r ddwy ochr ddychwelyd cyn nos at y gwaith y daethant yno i’w wneud, sef eu hanner yn ymladd dros ei thaid hi a’r hanner arall dros ei gefnder.   (Ac am agwedd y taid tuag at y rhyfel, gweler blog 26 Gorffennaf.)

Hefyd fe ddaeth at bwnc yr Alban. Tebyg fod eraill, fel finnau, wedi bod yn dyfalu a ddywedai hi rywbeth, ynteu dal i ganu grwndi’n dawel fach.

A dyfynnu adroddiad GOLWG 360:   ‘Mae’r Frenhines wedi dweud y bydd hi’n cymryd amser hir i bontio’r gwahaniaethau yn yr Alban ar ôl pleidlais y refferendwm.’   Nid oes angen tyrchio’n ddwfn nes dod at is-destun y datganiad hwn.  Os treulio amser hir ar y ‘pontio’, dyna gau allan refferendwm arall, na dadlau pellach o blaid ac yn erbyn annibyniaeth, na chodi’r peth o gwbl.  Beth am beidio cael Etholiad Cyffredinol y flwyddyn nesaf?  Tawel rŵan bois.  Pontio. Cymodi. Dyna ni.

A sut mae pontio?   Un ffordd fyddai i un ochr ‘roid gif yp’, chwedl y Cymro, pawb yn fodlon ar y status quo, a’i gadael hi fan yna. Dyna, yn sicr, un peth nad yw’n debyg o ddigwydd.  Ffordd arall fyddai i bawb gwrdd rywle  tua’r canol:   yr unoliaethwyr yn dod dipyn bach mwy o blaid rhyw fesur eto o ymreolaeth; yr SNP yn dod dipyn bach o blaid Trident, dipyn bach o blaid parhau â banciau bwyd a thipyn bach o blaid achub crwyn bancwyr anonest.  Ai dyna a olygid?   Os nad hynna, beth arall?

Mae rhai o’r blogiau – e.e. Wee Ginger Dug, 18 Rhagfyr – yn dal i drafod cenadwri fer y Frenhines tu allan i’r eglwys ger Balmoral y Sul cyn y refferendwm.  Yn draddodiadol fe ymddengys mai’r arfer yw i’r wasg a’r cyfryngau gadw pellter ar yr achlysuron hyn a gadael i’r Frenhines sgwrsio’n rhydd â rhai o’r addolwyr.  Ond y tro hwn roeddent yno’n haid i gofnodi’r geiriau.  ‘Meddyliwch yn ofalus’ oedd y neges, fel y cofiwn.  Neges ddi-duedd a diniwed i glustiau rhai, efallai; ond neges yn ei rhoi ei hun i’w dehongli fel:  ‘Ara deg. Gwyliwch. Pwyllwch. Peidiwch’.  Bu cryn drafod ar y cymhelliad, yr arwyddocâd a’r effaith.

Yn gyfansoddiadol, y peth cywir i’r Frenhines ei ddweud fyddai: ‘Pa un ai Ie ynteu Nage, byddaf i’n dal yn Frenhines yr Alban, a byddaf yn parhau i wasanaethu pobl yr Alban’.  Ble roedd ei chynghorwyr y bore hwnnw?

Fel rheol nid yw’r hen G.A. yn wrth-frenhinwr.  Ond yn ystod 2014 fe groesodd y Goron ryw linell, a chawsom gip ar hen wiriondeb y Stuartiaid, sy’n dal i redeg yn y llinach, mae’n rhaid.

Sawl Alun? Sawl nofel?

Y diwrnod o’r blaen mi gefais lyfr trwy’r post, heb ei archebu na’i ddisgwyl.  Copi ydyw o nofel newydd Alun Cob, Sais, ac fe’i cefais gan Wasg Gomer am ganiatáu dyfynnu ar y cefn bwt o eirda a roeswn i’r awdur am ei lwyddiant yn cofnodi iaith lafar.  Iaith ansafonol, iselwael yw honno yn amlach na pheidio – iaith ‘ddemotig’, chwedl yr arbenigwyr.   Anodd ei hosgoi os am adlewyrchu’n gywir rai mathau o gymdeithas yng Nghymru heddiw, ac nid lleiaf haenau o gymdeithas dinas Bangor.

Rhwng cawdel ieithyddol Cymru a’r angen am gyflwyno rhai digwyddiadau yn Lloegr a mannau eraill, cyfyd cwestiwn pellach, – faint o Saesneg?   Bu raid i nofelwyr Cymraeg wynebu’r cwestiwn ers dros ganrif.  Yn Saesneg y llefarodd Bob Lewis ei eiriau olaf, ‘Doctor, it is broad daylight’.  Yn nofelau Islwyn Ffowc Elis cafodd Dr. Paul Rushmere siarad ei iaith ei hun, – digon i’w gondemnio’i hun ynddi.  Ac efallai y bydd eraill fel finnau’n cofio’r sioc a’r hwyl o ddarllen y tro cyntaf am gyfarfyddiad Terence a Sheila yn Cysgod y Cryman, ‘Haia baby?’ ‘Haia kid?’  Oddi ar 1953 fe gerddodd pethau ymhell, a chynigiodd awduron Cymraeg wahanol ffyrdd o ddelio â’r Saesneg holl-bresennol.  Italeiddio yw un ateb, ac ateb arall yw dweud fod hwn-a-hwn yn dweud y peth-a’r-peth ‘yn Saesneg’.   Cymaint haws lle gallwn dderbyn nad yw’r iaith na Chymraeg na Saesneg, fel yn nramâu cyfandirol Saunders Lewis.  Ac yn wir fe all yr awdur benderfynu mai rhawio’r iaith fain i mewn yw’r unig ateb, fel yma yn y cyfweliad anfarwol â’r hen Paxo flin, drahaus. Serch penderfynu fel hyn mewn rhai golygfeydd, nofel Gymraeg yw Sais, neu fel y’i disgrifir gan ei hawdur, ‘yn Gymraeg, rhan fwya … Sort of.’   Dim ond Cymro a all ei darllen, ac er i hynny ddigwydd yn y stori rwy’n amau a ellid byth gyfieithu’r cyfan ohoni i’r Saesneg.  Sut y byddid yn cyfleu yn Saesneg ansawdd y Gymraeg goman, dila?

Yn wir y tro hwn fe drawodd cwestiwn arall yn fy meddwl, nad oedd yn codi yr un fath yn llyfrau blaenorol Alun Cob.  A yw Alun ei hun yn siarad y fratiaith  isel, Fangoraidd?  Does bosib!  Ond ystyriwch: ‘Dwi’n blydi confused, Keith.’ ‘C’mon, got to be?’  ‘Dim byd, really.’  ‘Meddwl bo fi yn hefyd, cofia.’  ‘Ydw i’n mynd i?’  ‘Helo?  Ti ’di calmio lawr fymryn?’  A rhagor o’r un peth.  Ond wedi dyfynnu fel yna, brysiaf i’m sicrhau fy hun  nad iaith Alun yr awdur yw hon, ond iaith Alun y cymeriad yn y nofel – sydd hefyd yn awdur.

Sawl Alun sydd, i gyd? Mae yna Alun Winston Jones (t. 59), ac mae yna Alun Wyn Jones (t. 215).   Rhagor?  Cymerwn mai Alun Cob, un ohonyn nhw, yw’r ‘A.C.’ a goffeir yn nghyflwyniad y llyfr.  Ond rhaid bod yna o leiaf un Alun Cob arall yw fyw ar y diwedd i sgrifennu’r llyfr, – sef, rŵan, y llyfr a gefais i drwy’r post, ac sydd ar werth yn y siopau y Nadolig hwn, ac y mae ei glawr yn dangos o leiaf dri llyfr o’r un enw o fewn y llyfr nes sefydlu, mewn egwyddor, nad oes diwedd iddi.  ‘Doliau Rwsiaidd’ yw cymhariaeth addas y cymeriad-awdur ei hun; siŵr y bydd rhai ohonom yn cofio dechrau’r hen fersiwn, y fersiwn deledu, o ‘Tincer, Teiliwr, Sowldiwr, Sbïwr’.

I glirio’i feddwl, fe’i caiff yr adolygydd ei hun yn crynhoi rhai pethau. Yn y llyfr sydd yn ei law, gwaith Alun Cob, mae awdur o’r enw Alun Cob, ar ôl cael y syniad i ddechrau mewn breuddwyd,  wedi sgrifennu nofel am lofrudd cyfresol sy’n lladd Saeson gan adael ar ei ôl bob tro, fel rhyw Scarlet Pimpernel o chwith, gerdyn yn dweud ‘Sais’.  Wnâi ‘Sbaenwr’ neu ‘Awstraliad’ mo’r tro wrth gwrs, oherwydd holl fwriad yr awdur o fewn y nofel – fe’i galwn yn ‘A.C. 2’ – yw bod yn wleidyddol-anghywir a chodi helynt er mwyn gwerthu mwy o gopïau.  Mae Gwasg Gomer – yn y nofel – yn cyd-fynd â hynny! Enw’r llofrudd yw Carwyn Jones, ac mae’n gyn-filwr sydd wedi colli ei goes yn Affganistán.  Dyna gymaint ag a wyddom.  Ond, cyn cyhoeddi’r llyfr mae llofrudd arall yn dwyn y syniad oddi ar wefan Gomer.  Cymhellion hollol bersonol sydd gan yr ail lofrudd, dim byd yn erbyn Saeson am eu bod yn Saeson, er mai Saeson yw rhai o’r trancedig yn digwydd bod.  Ond mae’n defnyddio cymhelliad cenhedlig y llofrudd cyntaf fel sgrîn i gamarwain yr heddlu.  Ac fel yna ymlaen.  A ddaliwyd y naill lofrudd neu’r llall?  Gan nad yw’r naill nofel na’r llall yn dweud, cystal inni gasglu na wnaed.  Ond mae’r heddlu’n ymlid Alun Cob i borth y bedd  – un Alun Cob, hynny yw.  Mae Paxman yn ei gyhuddo ar goedd, a daw i’w ddiwedd mewn modd syfrdanol.   Gwell i mi beidio â dweud dim mwy.

Wrth fwynhau llyfr, byddaf yn hoffi meddwl am ei deulu.  O ba lyfrau eraill y mae’n f’atgoffa?  Nid yw’r llyfr ddim gwell, na dim gwaeth, o fod ganddo berthnasau, ond mae’n ddifyr atgofio ambell un. Ym manylder paratoadau ac ymarferion yr ail lofrudd, dyma gymar teilwng i The Day of the Jackal.  Yn nofel Arwel Vittle, Dial yr Hanner Brawd, mae llofrudd cyfresol yn taro, yn ogystal ag un Sais gwrth-Gymreig, resaid o Gymry drwg, y math o bobl a osododd ym mlynyddoedd cynta’r ganrif seiliau’r methiant sydd i’w weld ar bob llaw erbyn hyn.  Drama yn cynnwys drama yw Hamlet, a dramâu am sgrifennu drama yw Yr Adduned (J. Gwilym Jones), Pros Kairon (Huw Lloyd Edwards) a Chwe Chymeriad yn Chwilio am Awdur (Pirandello).  A chan mai nofel am nofel am nofel sydd yma, fe’m gyrrodd i ailddarllen, ar ôl ysbaid go hir, y gwaith ar-y-naw hwnnw At Swim-Two-Birds, gan awdur a chanddo o leiaf dri gwahanol enw (Flann O’Brien, Brian O’Nolan, Myles Na Gopaleen); ynddo mae myfyriwr dienw, creadur diarhebol o ddiog, yn cynllunio tair fersiwn o nofel heb ddechrau na diwedd, a chymeriad o un o’r nofelau yn sgrifennu nofel arall lle mae’r awdur ei hun mewn perygl am ei einioes   … ynghyd â llawer o droadau eraill.

Yn Sais, er bod yma ffantasi o fewn ffantasi a chwarae â hiwmor du, mae hefyd, fel yn llyfrau blaenorol Alun Cob, edrych yn llygaid pethau fel y maent ac ymweld â haenau tywyll nad ydynt mor bell â hynny islaw arwyneb ein cymdeithas.  Nid fy lle i yw awgrymu wrth Alun – sef yr Alun sy’n fyw ar y diwedd – y dylai newid ei faes a newid yr ieithwedd.   Ond petai ryw ddiwrnod yn clywed yr awydd i ddarlunio byd heb ynddo gymaint o angen y fratiaith a’r Saesneg, rwy’n sicr yn byddai’n llwyddiannus yn y fan honno hefyd.

Ymateb i Sionyn

Wyddost ti be, Sionyn, dyma’r union beth y mae hen gwmni bach Dalen Newydd Cyf. yn dechrau meddwl amdano, ac yn wir wedi how-ddechrau ei gynllunio.

Llyfr bychan Saesneg sydd mewn golwg, dyfyniadau, heb fawr ddim trafodaeth ac eithrio rhagymadrodd byr.   Bydd awduron o fri yn cyfrannu: Bertrand Russell, Eric Hobsbawm, Bernard Levin, Kingsley Amis, Hugh Trevor-Roper, Goronwy Rees,  Paul Johnson, A.N. Wilson, Polly Toynbee, A.A. Gill &c &c.  Gwahaniaethir rhwng gwrth-Gymreigwyr brodorol a rhai o’r tu allan, a chredaf y daw yn amlwg mai cyflwr yw hwn sy’n effeithio’n arbennig a phennaf ar dri dosbarth o bobl: (a) cyflwynwyr teledu iselwael; (b) deallusion Seisnig; (c) gwleidyddion sosialaidd.  Bydd yma (os down i ben â hi) lyfr ffynhonnell defnyddiol i rai yr effeithir arnynt gan y cyflwr; ac, i rai heb gael y salwch, arweiniad ar sut i’w adnabod.

Ceir eisoes arweiniad diogel drwy’r cae ffrwydron hwn yn llyfr ardderchog Mike Parker, Neighbours from Hell?  (Y Lolfa, 2007).

Hen Ddarn o Bapur

Y prif reswm y bu’r hen flog yn fud ers mis a mwy yw prysurdeb ofnadwy gyda pheth arall, sef didoli pentwr anferth – ie ANFERTH – o doriadau papur newydd y bûm, am ryw reswm gwallgo, yn eu hobsesiynol gasglu oddi ar y 1950au.   Mae yma gannoedd o filoedd o doriadau ar amrywiaeth o bynciau, gyda’r ffynhonnell a’r dyddiad wedi eu nodi ar y rhan fwyaf.  Fy mwriad yw eu cyflwyno i archifdy nid nepell o’r tŷ yma.

Dyma ichi un hen damaid a ddaeth i’r fei.  Daw o’r Observer, tua 1963-4, ac fe welwch mai ‘Our Welsh Correspondent’ sy wedi bod wrthi.  Gobeithio medrwch ei ddarllen.

Nid oes angen i mi ymhelaethu.  Dim ond dwyn i gof nad oedd fawr ddim dysgu trwy’r Gymraeg yn digwydd yng ngholegau’r Brifysgol bryd hynny y tu allan i adrannau’r Gymraeg ei hun. Rhyw ychydig o Efrydiau Beiblaidd, prin ddechrau; a thamaid o Hanes Cymru efallai.  Ond yr oedd hynny, fel y gwelwn, yn llawer, llawer gormod yng ngolwg y ‘senior member’ a’r Gohebydd Cymreig sy’n ei ddyfynnu. Yr oedd y mymryn dysgu trwy’r Gymraeg, a’r mymryn ymwybyddiaeth ohoni, yn fwrn ar eu heneidiau, a’r ateb a awgrymid oedd alltudio’r Cymry i ryw gilfach o’r ‘Celtic Fringe’  gan adael y gweddill blaengar, goleuedig i fynd ymlaen â’r gwaith go-iawn.

Arwyddocâd y pisyn papur, – ei ‘werth’, os mynnwch, i haneswyr – yw ei fod yn dangos sut fath o feddylfryd a enillodd y dydd pan rannwyd Prifysgol Cymru yn nifer o brifysgolion.  Yr oedd mwy nag un peth wedi arwain at y rhannu hwnnw, ond yr un peth creiddiol, yr un ysgogiad canolog, yr un ffactor na buasai rhannu hebddo, oedd gwrth-Gymreigrwydd pur mewn potel sôs.  Pan ddaeth y ddadl i’r pen yng ngwanwyn 1964 yr oedd nifer o Gymry yn y Brifysgol, dan arweiniad Alwyn D. Rees, yn abl a mwy na pharod i roi caead ar debot pobl fel y ‘senior member’ a’r ‘Welsh correspondent’.  Yng Nghymru led-ymreolus y 2000au, nid oedd neb.  Trychineb fu hyn, ac mae’n awgrymu nad ydym ni yng Nghymru bellach â’r ddawn i weinyddu nac i redeg dim byd.  Y rheini o raddedigion Prifysgol Cymru sy’n dweud nad ydynt yn deall y pethau yma, ac y mae eu hwynebau’n mynd yn wag a’u llygaid yn dechrau rowlio rownd a rownd pan grybwyllir y mater, peidied neb ohonynt â’u cyfri eu hunain yn gyfeillion i mi.  Sgandal fwyaf byd addysg yn ein hoes ni oedd hon.

Mae llawer na ellir ei adennill.  Ond drwy ddyfal ailadeiladu fe ddylai fod yn bosibl  ailgreu eto rywbeth tebyg i’r hyn a gollwyd drwy ddinistrio’r Brifysgol ffederal.

Yr amod gyntaf yw fod pobl yn gwybod yr hanes ac yn deall beth sydd wedi digwydd.  Mae dau argraffiad o’m hen bamffled bach Trwy Ofer Esgeulustod  bellach wedi gwerthu allan. Mi ddylwn wneud argraffiad newydd, ond yn y cyfamser efallai y bydd y fersiwn yn archif Ionawr 2013 o’r blog hwn o ryw gymorth.