Yn iach ymenyn glân !

Fe awn ni heibio heddiw i Trump a Gogledd Corea, i dryblith y Dwyrain Canol, i Theresa a Merkel a Le Pen, i ddyfodol cyfansoddiadol Ynys Brydain ac Iwerddon, a hyd yn oed i’r pwnc pwysicaf oll i ni Gymry’r dwthwn hwn sef polisi cynllunio Gwynedd a Môn, ac fe gymerwn dro bach i’r hen fyd mwy-neu-lai ysgolheigaidd.

Ddoe bûm mewn lle difyr, sef yn Ysgol Undydd “Y Morrisiaid a’u Cylch”, a gynhaliwyd yn Oriel Môn, Llangefni, wedi ei threfnu ar y cyd rhwng Cymdeithas Morrisiaid Môn a Chanolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru, gyda chymorth Cymdeithas Ddysgedig Cymru.

Cafwyd amrywiaeth o bapurau diddorol ar fywyd a gweithgarwch y brodyr brwd o Bentre-eiriannell, y dynion yn wir a roes gychwyn newydd i fywyd diwylliannol seciwlar y Cymry yng nghanol y ddeunawfed ganrif, ac yr ydym yn byw o hyd ar waddol eu gweledigaeth.

Yn sesiwn olaf y gynhadledd cafwyd trafodaeth fer ar “Gwaith ar y Morrisiaid; cynllunio’r dyfodol”. Y flaenoriaeth yw cynhyrchu a chyhoeddi golygiad newydd o lythyrau’r brodyr, eu teulu, eu cyfeillion a’u cysylltiadau, gyda chyflwyniadau a nodiadau i egluro’r pethau y bydd gofyn eu hegluro wrth ddarllenwyr heddiw.

I gyflawni hyn o waith bydd gofyn nawdd sylweddol. Ni ddylai fod yn gyfrinach fod Cymdeithas Morrisiaid Môn wedi holi’n ddyfal ynghylch nawdd o’r fath. Cyflwynwyd ceisiadau i’r Academi Brydeinig, i Ymddiriedolaeth Leverhulme, i Gronfa’r Lotri Genedlaethol ac i’r AHRB (Arts and Humanities Research Board – Bwrdd Ymchwil y Celfyddydau a’r Dyniaethau), sef y prif noddwr bellach mewn maes fel hwn. Mewn ymatebion, cafwyd tipyn o’r peth diwerth hwnnw, “cydymdeimlad”, ond dim addewid nac addewid am addewid. Y gân a glywid oedd nad yw Cymdeithas y Morrisiaid yn gorff academaidd cydnabyddedig. “Cydnabyddedig gan bwy?” yw’r cwestiwn sy’n codi, a phed edrychid ar enwau aelodau Pwyllgor y Gymdeithas, eu cymwysterau a’u record o weithgarwch, fe welid mor ddiystyr yw’r gŵyn.

Os oes modd o gwbl symud ymlaen drwy bartneriaeth rhwng Cymdeithas y Morrisiaid a’r Ganolfan Uwchefrydiau, fe ddylai’r gobaith fod yn well. Ernes o gydweithrediad posibl oedd y gynhadledd ddoe. Ond siarsiwyd ni gan gynrychiolwyr y Ganolfan, ac yn hollol deg, na ellir rhoi unrhyw addewid sicr ar hyn o bryd. Neges arall, a neges anesmwythol, oedd y bydd yn anodd iawn – ac onid “amhosib” oedd y gair a glywsom? – os na ellir dangos a phrofi i’r cyrff nawdd, ac i’r AHRB yn arbennig, fod arwyddocâd “Prydeinig” i’r cynllun ymchwil. Llwyddwyd i wneud hynny gyda rhai o gynlluniau diweddar y Ganolfan, megis y rhai ar Iolo Morganwg, ar Gymru a’r Chwyldro Ffrengig, ar Oes y Seintiau ac ar Y Teithwyr yng Nghymru. Yn sicr yr oedd rhai o ddiddordebau a gweithgareddau Iolo yn nodweddiadol, i ryw fesur beth bynnag, o Ramantiaeth yr oes drwy wledydd Prydain a thu hwnt, ac nid yw’n gwbl amhosibl na ellid cyflwyno llafur y Morrisiaid hefyd fel enghraifft o ymysgwyd diwylliannol eu cenhedlaeth drwy rannau o Ewrop. Yr oedd rhan hanfodol o’u gweithgarwch wedi ei ganoli ar Lundain, yr oedd ganddynt gysylltiadau ledled Prydain, a Saesneg oedd cyfran helaeth o’u hysgrifeniadau. Ond Cymraeg oedd iaith y gyfran arall. I ba iaith y byddid yn cyfieithu felly, os cyfieithu a fyddai? Onid oes rhyw ragdybiaeth mai i’r Saesneg?

Yn ychwanegol at egwyddor y peth, cyfyd problen ymarferol oherwydd arddull facaronaidd y brodyr. Yr oedd Cymraeg a Saesneg Iolo Morganwg gan mwyaf mewn talpiau gweddol daclus, y naill fel y llall. Ond hoff gan y Morrisiaid newid gêr ôl a blaen ddwywaith a thair yn yr un frawddeg. Ni byddai’n amhosibl cyfieithu, – yn dechnegol gellir cyfieithu unrhyw beth, – ond fy nheimlad yw y byddai’n dipyn o lanast. Problem arall – fwy efallai – yw ffraethebion esoterig y brodyr, eu chwarae ar eiriau, eu glasenwau teuluol ar yr holl bobl y byddent un ai yn eu canmol neu eu henllibio, tarddiad eu rhagfarnau. Cryn lafur a thrafferth fyddai cyfleu sylwedd ac ysbryd y pethau hyn i gynulleidfa “Brydeinig”.

Ac yn y diwedd, faint o ddiolch a geid? Ysgrifennaf mewn anwybodaeth, ond hwyrach y gallai rhywrai ateb y cwestiwn, faint o werthfawrogiad a gafwyd yn y cylchgronau llenyddol a dysgedig Saesneg o’r llafur clodwiw ar Iolo Morganwg? A gafwyd adolygiadau deallus? A estynnwyd y drafodaeth?

Yn y gorffennol fe lwyddodd y Ganolfan Uwchefrydiau i sicrhau nawdd, rywsut neu’i gilydd, i gynlluniau ymchwil cwbl Gymraeg. O hynny deilliodd, er enghraifft, y cyfresi o waith y Gogynfeirdd a Beirdd yr Uchelwyr. A ofynnir inni dderbyn bellach fod y dydd wedi mynd heibio pan ellir disgwyl nawdd i ymgymeriadau fel y rhain? Ai yn y cwswllt Prydeinig yn unig y gellir gweithredu bellach, gyda’r iaith yn Saesneg?

Rhan fawr o’r broblem yw’r AHRB. Nid yw ei aelodau “yn y Pethe”. Ni wyddant beth yw “Pethe”. Drwy fawr lafur yr eglurir iddynt y gwahaniaeth rhwng Lewis Morris a sach blawd.

Mae angen AHRB Cymreig, neu gorff cyfatebol, neu man lleiaf banel o’r corff Prydeinig ar gyfer Cymru. Ni byddai hynny’n gwarantu llwyddiant gyda phob cais, ond o leiaf byddai’n arbed y drafferth o esbonio pethau hollol elfennol i bobl heb unrhyw ddealltwriaeth na diddordeb.
Mewn cyfnod o ddatganoli, rhyfedd na byddid bellach wedi meddwl am ryw ddatganoli yn y maes hwn, – maes cyfyngedig iawn mae’n wir, ond eto maes pwysig i’n diwylliant.

Fe ysgrifennodd Cymdeithas Morrisiaid Môn, fel un gymdeithas ddysgedig at y llall, at Gymdeithas Ddysgedig Cymru, yn gofyn a wnâi hi arfer ei dylanwad tuag at greu Bwrdd Ymchwil y Dyniaethau i Gymru. Buwyd fisoedd cyn derbyn ateb, bu raid gofyn eilwaith, ac ateb digon di-ddim ydoedd pan ddaeth. Ys gwn-i beth yw cynllun y Gymdeithas Ddysgedig erbyn hyn? A ydym rywfaint nes at y nod? A yw’r Dysgedigion wedi trafod y peth? Efallai ei bod yn bryd i Gymdeithas y Morrisiaid ofyn y cwestiwn eto.

Os na cheir ymateb cadarnhaol y tro hwn, bydd raid dyfynnu un o hoff ebychiadau’r brodyr Morris, “Wala hai a how! Yn iach ymenyn glân!”

Beth yw ystyr yr ymadrodd hwn? Ar ddiwedd y gynhadledd ddoe, gofynnais i’r cynadleddwyr sut y maent yn ei ddehongli. Fe wn i’r ateb, oherwydd fe esboniwyd imi gan y Parchedig Ddr. Dafydd Wyn Wiliam, sydd yn awr yn ymneilltuo o swydd Cyfarwyddwr Cymdeithas y Morrisiaid wedi ei lafur cariad aruthrol yn ei chreu a’i chynnal. Difesur ein diolch iddo. Fe gaiff Dafydd, pan ddaw’r adeg, egluro’r ymadrodd. Yn y cyfamser fe gaiff pawb arall roi ei gynnig.

Y MATER MAWR eto

Ddoe bûm ymhlith y gwrandawyr yng Ngwrandawiad Cyhoeddus llywodraeth Cymru ynghylch Cynllun Datblygu Lleol ar y Cyd Gwynedd a Môn.

Wn i ddim beth a ddigwyddodd heddiw yn ail sesiwn y gwrandawiad, ond ddoe o leiaf ni chyrhaeddwyd at agwedd fwyaf dadleuol yr holl broses, sef pwysau oddi wrth gwmni niwclear Horizon i newid geiriad polisi’r ddwy sir er mwyn gyrru ymlaen â chynllun “Wylfa Newydd”.

Fe wyddoch bellach beth sydd yn y fantol, ac rwyf wedi ailadrodd y ddau eiriad mor aml fel bod rhai ohonoch, efallai, yn eu gwybod ar eich cof. Ond dyma hwy eto:

(a) O dan y Cynllun Datblygu Lleol fel y saif mae hawl i gynghorwyr wrthod cynnig “a fyddai, oherwydd ei faint, raddfa neu leoliad yn achosi niwed sylweddol i gymeriad a chydbwysedd iaith cymuned”.

(b) Yn dilyn pwysau gan Horizon, fe all y newidir hyn i ddarllen: hawl i wrthod “cynigion a fyddai yn achosi niwed sylweddol i gymeriad a chydbwysedd iaith cymuned nad ellir ei osgoi neu ei liniaru yn foddhaol trwy ddefnyddio mecanwaith priodol i sicrhau mesurau lliniaru addas neu y gwneir cyfraniad i leihau’r effeithiau hynny.”

Fel yr ydym wedi dweud sawl gwaith, mae dewis rhwng y ddau eiriad yn gosod dirfawr gyfrifoldeb ar gynghorwyr y ddwy sir. Yn sicr fe ddown yn ôl at hyn.

Ond heddiw fe sylwn yn unig ar beth y bu cryn drafod arno ddoe, sef y gair “sylweddol” yn y geiriad fel y mae. Cododd y cwestiwn, pa air sydd yn y fersiwn Saesneg gyfatebol? Y gair hwnnw, fe ymddengys, yw “significant”. Cwestiwn pellach yw: pa fersiwn a luniwyd gyntaf, a pha un felly sy’n gyfieithiad? Dan y gyntaf o’n Deddfau Iaith (1967) mae’r ddwy fersiwn yn ddilys. Ond a ydynt yn dweud yr un peth?

“Arwyddocaol”, wrth gwrs, yw “significant”. A “substantial” yw “sylweddol”. Mae gwahaniaeth.

Yr aralleiriad syml o “sylweddol” yw “mawr”. Mae’r fersiwn Gymraeg felly, hyd yn oed cyn ei doctora i blesio Horizon, yn gwrthod niwed mawr, ond yn caniatáu niwed bach, neu niwed go lew.

Ond mae’r tipyn gwahaniaeth rhwng y ddau derm yn bwrw cryn gysgod dros y gwrandawiad ei hun. Nes bydd y ddau derm yn union gyfateb, mae’n anodd iawn i’r ddau awdurdod, ac i’r arolygydd, benderfynu ai cynnwys ai gwrthod y gair.

Pam pleidleisio i’r Democratiaid Rhyddfrydol ?

Sylwch ar y marc cwestiwn. Nid wy’n addo eto fy mod am wneud. Ond os gwnaf, dyma fydd y rheswm.

(Hefyd rwy’n sôn am etholiadau Cyngor Gwynedd. Nid am yr Etholiad Cyffredinol.)

Pam felly?

I gosbi Plaid Cymru yng Ngwynedd am ei maith wiriondeb dros y blynyddoedd diwethaf. Pethau fel …

1. O, fe awn ni heibio heddiw i’r biniau brown a’r biniau gwyrdd. Mae’r ail fath yn drewi cymaint o gael eu gwagio mor anaml.

2. Cefais daflen ymgeisydd y Blaid yn fy hen ardal yn Nyffryn Nantlle. Dim llwchyn o bolisi, dim ond gofidio fod cynllun Cymunedau’n Gyntaf yn dod i ben. Ond beth yn y byd mawr oedd Cymunedau’n Gyntaf? Beth oedd ei amcan? Beth mae wedi ei gyflawni? Cynllun da iawn, hyd y gwelaf i, i greu swyddi i Swyddogion Cymunedau’n Gyntaf. Unrhyw beth arall? “Cymunedau’n Gyntaf”, o’r gorau. Ond “Cymunedau’n Olaf” fu hi yng Ngharmel, gydag ymosodiad ciaidd ar y fro drwy gau ei hysgol. Gwnaed hynny i blesio dau Weinidog Addysg yng Nghaerdydd, Huw Lewis a Leighton Andrews. Bellach mae’r ddau wedi mynd, ond “Y drwg a wna dynion, bydd byw ar eu holau” – gyda help parod Plaid Cymru yn yr achos hwn. Anfaddeuol.

3. Yr ymgais drwstan, dan bwysau o rywle eto, i gyflwyno addysg enwadol orfodol o fewn y sir. Dangosodd helynt ysgolion y Bala na yr ŵyr aelodau cabinet Gwynedd mo’r peth cyntaf am hanes Cymru nac am hawliau sifil. Pennau defaid, fel rwyf wedi dweud droeon o’r blaen.

Wedi hyn oll, beth wneir i haeddu pleidlais ac i’w chadw rhag mynd i’r Democratiaid Rhyddfrydol? Down yn ôl at GWESTIWN MAWR Y DYDDIAU HYN: a yw cynghorwyr y Blaid ym Môn a Gwynedd yn mynd i newid eu polisi iaith a chynllunio i blesio cwmni Horizon ?

I’n hatgoffa’n hunain unwaith yn rhagor, mae hi’n UN AI (a) NEU YNTEU (b):

(a) O dan Gynllun Datblygu Lleol Gwynedd a Môn fel y saif mae hawl i gynghorwyr wrthod cynnig “a fyddai, oherwydd ei faint, raddfa neu leoliad yn achosi niwed sylweddol i gymeriad a chydbwysedd iaith cymuned”.

(b) Yn dilyn pwysau gan gwmni Horizon, mae adroddiadau y bwriedir newid hyn i ddarllen: hawl i wrthod “cynigion a fyddai yn achosi niwed sylweddol i gymeriad a chydbwysedd iaith cymuned nad ellir ei osgoi neu ei liniaru yn foddhaol trwy ddefnyddio mecanwaith priodol i sicrhau mesurau lliniaru addas neu y gwneir cyfraniad i leihau’r effeithiau hynny.”

A chymryd Gwynedd unwaith eto, OS mai PC fydd y grŵp mwyafrif bydd gofyn cael O LEIAF UGAIN AELOD i ddatgan na fynnant mo (b) byth, mewn unrhyw amgylchiad, ac na byddant yn ethol yn arweinydd y cyngor neb fydd yn ffafrio’r newid.

Mae’r cwestiwn i’r cynghorwyr yn un sml. Pwy sydd i lywodraethu? Chi, wedi i ni eich ethol? Ynteu Horizon?

Panics ddoe, rhyw bôl yn darogan mai’r Torïaid fydd yn ennill Môn yn yr Etholiad Cyffredinol. Wel, mae wedi digwydd o’r blaen, ac mae’r cof am Galan Mai oer 1979 ym mêr esgyrn rhai ohonom o hyd. Mae’r defnyddiau yna bob amser, sef (a) hen Dorïaeth Môn, – John Elias &c., a (b) mewnlifiad. Ond amlwg fod y rheini o Blaid Cymru sydd am newid y geiriad am weld mwy o fewnlifiad a’i gwneud hi’n sedd ddiogel, barhaol i’r Tori.

Mae gan y Blaid ychydig ddyddiau i gallio. Gadewch inni weld datganiad clir, terfynol, digyfaddawd gan ugain yng Ngwynedd a fydd yn gwrthod y newid geiriad, beth bynnag a ddywed arolygydd y llywodraeth na neb arall. Byddai hyn yn ddechrau canfod y ffordd yn ôl at bwrpas hanesyddol y Blaid.

Os na welaf hyn CYN DYDD YR ETHOLIAD, gall y Democratiaid Rhyddfrydol yn y ward hon gyfrif eu lwc.

Cytuno â Rod … !

Mae’n debyg fod yna dro cyntaf i bob peth. A heddiw dyma’r hen G.A. yn cytuno â Rod Richards wrth iddo annog Leanne Wood i beidio â sefyll yn yr Etholiad Cyffredinol. Gwelaf Ifan Morgan Jones a Dylan Iorwerth yn dadlau yr un modd, er am resymau ychydig yn wahanol efallai. Mae’r sylwebyddion hyn oll yn iawn, ac mae’r ystyriaethau bron yn rhy amlwg i orfod eu hailadrodd:

1. Ni ddylid rhoi’r neges fod San Steffan yn dal yn bwysicach na’r Cynulliad.

2. Ni ddylid gofyn i bobl dderbyn AC nac AS rhan-amser.

3. Ni ddylid gwanhau safle Leanne fel arweinydd y Blaid.

Anffodus, a dweud y lleiaf, yw ymyrraeth Jonathan Edwards AS bod modd, efallai, newid rheolau Plaid Cymru er mwyn i Leanne allu sefyll. Digon yw digon o newid rheolau. A’r peth doeth fyddai cau’r ddadl hon, nid ei hymestyn ymhellach.

Gwnaeth rhywun awgrym call iawn, sef bod Jill Evans yn ymladd sedd San Steffan. I’r blaid, nid i’r unigolyn, yr oeddem yn pleidleisio yn Etholiadau Ewrop, ac mae’r cyfansoddiad a’r rheolau’n galluogi PC i ddewis Aelod Ewropeaidd newydd yn syth oddi ar ei rhestr, i ryddhau Jill ac i gynrychioli am faint bynnag o amser sydd ar ôl (amser hir iawn, rwyf i’n dal i ddarogan).

Gofynnaf i mi fy hun, pam yr wyf yn dal i droi meddyliau fel hyn ynghylch Plaid Cymru ac yn dal i ddymuno’i llwyddiant mewn rhai cyfeiriadau, a hithau wedi pechu mor enbyd yma’n nes ataf. Trown yn ôl eto heddiw at Y MATER PWYSICAF OLL, A’R PWYSICAF ERIOED, I NI YNG NGWYNEDD. A yw cynghorwyr Plaid Cymru’n mynd i gytuno i newid polisi iaith a chynllunio’r sir mewn ufudd-dod i gwmni niwclear Horizon?

I’n hatgoffa’n hunain unwaith eto, dyma’r dewis: UN AI (a) NEU YNTEU (b):

(a) O dan Gynllun Datblygu Lleol Gwynedd a Môn fel y saif mae hawl i gynghorwyr wrthod cynnig “a fyddai, oherwydd ei faint, raddfa neu leoliad yn achosi niwed sylweddol i gymeriad a chydbwysedd iaith cymuned”.

(b) Yn dilyn pwysau gan gwmni Horizon, mae adroddiadau y bwriedir newid hyn i ddarllen: hawl i wrthod “cynigion a fyddai yn achosi niwed sylweddol i gymeriad a chydbwysedd iaith cymuned nad ellir ei osgoi neu ei liniaru yn foddhaol trwy ddefnyddio mecanwaith priodol i sicrhau mesurau lliniaru addas neu y gwneir cyfraniad i leihau’r effeithiau hynny.”

I bleidleisio i’r Blaid byddai gofyn i mi fynd heibio i nifer o bethau: llai o gasgliadau biniau gwyrdd, tâl am gasgliadau biniau brown, cau fy hen ysgol HEB ANGEN NA RHESWM, a’r ymgais drwstan i ailgyflwyno addysg enwadol yn y sir (a’r ddau beth olaf, cofiwn bob amser, yn ganlyniadau ILDIO I BWYSAU yn lle sefyll ar egwyddor). Ond, o’r gorau, gan mai mater o flaenoriaethau yw hi, rwyf wedi addo i un o ymgeiswyr PC yn y ward hon y bydd pleidlais i’w chael os gwelaf cyn yr etholiad ddatganiad clir gan o leiaf ugain o’r ymgeiswyr (a’r rheini’n ymgeiswyr credadwy) na byddant mewn unrhyw amgylchiad yn derbyn y newid polisi y mae Horizon yn galw amdano, ac y byddant yn ethol yn arweinydd y cyngor rywun a saif yn ddiysgog ar yr un egwyddor. Ie, ac nid rhyw “hym” a rhyw “ha”, ond datganiad ysgrifenedig wedi ei arwyddo a’i ryddhau.

Os na welaf hyn, mae yna berygl gwirioneddol y byddaf yn llyncu’n galed, yn meddwl am Gymru, ac yn pleidleisio i blaid arall. “O diflasodd yr halen …”.

Gobeithio eich bod oll wedi darllen Y CYMRO ddoe a/neu fy mlog echdoe.

A oes yma ugain a saif yn y bwlch ?

Rwy’n gobeithio y bydd y llythyr hwn yn Y CYMRO fory. Yng nghanol holl gynnwrf gwleidyddol y dydd, dyma’r cwestiwn pwysicaf oll i ni Gymry Gwynedd.

Annwyl Olygydd,

Sobreiddiol oedd darllen eich adroddiad (14 Ebrill) y bydd cynghorau sir Gwynedd a Môn “yn gorfod caniatáu datblygiadau niweidiol i’r Gymraeg” yn unol ag argymhelliad y swyddogion cynllunio sy’n creu Cynllun Datblygu Lleol ar ran y ddau gyngor.
O’r gorau, mae’r swyddogion cynllunio wedi cael dweud eu dweud. Ar ôl gwrandawiad ar 26 Ebrill bydd gan yr Arolygydd Cynllunio ar ran llywodraeth Cymru ei gasgliad a’i ddyfarniad ei hun. Ond mae un cwmni arall o bobl yn allweddol yn y broses, sef cynghorwyr y ddwy sir – ac wedi’r etholiadau ddechrau Mai bydd rhai ohonynt yn gynghorwyr newydd.

Gwyddom beth sydd y tu ôl i hyn, dymuniadau cwmni Horizon. I’n hatgoffa’n hunain, bydd gofyn i’r ddau gyngor wneud dewis rhwng dau eiriad polisi, UN AI (a) NEU YNTEU (b):

(a)    O dan Gynllun Datblygu Lleol Gwynedd a Môn fel y saif mae hawl i gynghorwyr wrthod cynnig “a fyddai, oherwydd ei faint, raddfa neu leoliad yn achosi niwed sylweddol i gymeriad a chydbwysedd iaith cymuned”.

(b)    Yn dilyn pwysau gan gwmni Horizon, mae adroddiadau y bwriedir newid hyn i ddarllen: hawl i wrthod “cynigion a fyddai yn achosi niwed sylweddol i gymeriad a chydbwysedd iaith cymuned nad ellir ei osgoi neu ei liniaru yn foddhaol trwy ddefnyddio mecanwaith priodol i sicrhau mesurau lliniaru addas neu y gwneir cyfraniad i leihau’r effeithiau hynny.”

Man gwan yn (a) yw’r gair “sylweddol” yna, a dylai’r ddau gyngor ei ailystyried. Ond yn gyntaf oll down at y dewis clir a syml rhwng (a) (fel y saif) a (b), ac ar y mater hwn dylai pob ymgeisydd yn yr etholiadau ateb i’w gydwybod ac i’r cyhoedd.

Gallwn ddweud heb rithyn o betrustod mai dyma’r dewis pwysicaf i wynebu’r ddau awdurdod oddi ar eu sefydlu, ac yn wir y dewis mwyaf tyngedfennol erioed yn hanes llywodraeth leol yng Nghymru

Ystyr (b) yw nad y cynghorau eu hunain fyddai’n llunio polisïau mwyach, ond cwmni Horizon. Byddai’n ddiwedd llywodraeth leol.

Mae’r dewis yn arbennig berthnasol, mentraf awgrymu, i ymgeiswyr Plaid Cymru. Os mai (b) fydd eu dewis, dyna’i diwedd hi.

Yn awr, ystyriwn un o’r ddwy sir, ac fe gymerwn ni Wynedd gan mai yno yr wyf yn digwydd bod yn drethdalwr. Ofer dyfalu’n rhy galed beth ddaw allan o’r blychau pleidleisio, ond gan mai Plaid Cymru yw’r grŵp llywodraethol ar hyn o bryd, ystyriwn fel hyn. O dan y drefn gabinet – trefn anfoddhaol ar fwy nag un cyfrif – nid mwyafrif y cynghorwyr fydd yn penderfynu polisi ond y cabinet, a benodir gan yr arweinydd, wedi iddo ef neu hi gael ei d(d)ewis gan y grŵp mwyafrif. I gael mwyafrif yng Ngwynedd bydd ar Blaid Cymru angen rhyw 38 o gynghorwyr. Mwyafrif o’r rheini wedyn (dyweder 20) a fyddai â’r grym i ddewis yr arweinydd.

O blith y 63 ymgeisydd sydd gan Blaid Cymru yng Ngwynedd y tro hwn, a oes yna ugain – ie, ugain o rai â gwir obaith ennill – sy’n barod i ddatgan na byddant yn cydsynio ar unrhyw gyfrif nac mewn unrhyw sefyllfa â’r newid geiriad y mae Horizon yn pwyso amdano? Os ceir yr ugain hwnnw, dylent wedyn ethol arweinydd i’r cyngor o’u plith eu hunain, ac iddo yntau neu hithau ddewis cabinet o rai cwbl gadarn ar y mater hwn, rhai nad ydynt hyd yma wedi baeddu eu copi drwy ganiatáu i bethau fynd i’r fath stad.

Yng nghanol y perygl mawr presennol, dyma gyfle i Blaid Cymru ddechrau canfod ei ffordd yn ôl at ei gwir bwrpas a thuag at wireddu dymuniadau ei chefnogwyr hir-ymarhous.

Ble mae’r ugain?

Dafydd Glyn Jones
Bangor

Wel wir … !

Wel wir, etholiad cyffredinol ! Pwy fasa’n meddwl … ac eto gellir gweld rhesymeg y Santes.

Yn Lloegr-a-Chymru gall hi fod yn hyderus o gynyddu ei mwyafrif, fel ag i fod yn ddiogel erbyn diwrnod dod yn ôl yn waglaw o’r trafodaethau ag Ewrop a gorfod cyhoeddi “ddaw hi ddim, hogia”. Rhydd yr etholiad hwn y farwol i UKIP.

Yn yr Alban, digon tebyg y bydd tipyn o unoliaethwyr o blith Llafur a’r Democratiaid Rhyddfrydol yn hel tu ôl i’r Ceidwadwyr fel bod y rheini’n ennill peth tir. A fydd Ruth yn mynd am sedd San Steffan y tro hwn? Ond go brin y torrir llawer ar fwyafrif mawr yr SNP

A fentra’r SNP ddatgan, “os cawn ni fwyafrif y tro hwn, fydd dim angen refferendwm”?

Yng Nghymru go brin y gwelwn unrhyw beth o bwys.

Gall Plaid Cymru ddiolch nad yw’r ad-drefnu ffiniau wedi digwydd ac felly nad oes raid iddi ymladd sedd newydd Môn-a-Bangor. Ar y llaw arall, anfantais iddi yw nad adferir y tro hwn mo Geredigion a Gogledd Penfro, ei gobaith gorau o droi’r byrddau ar y cyfuniad sydd wedi ei chadw allan o Geredigion dros dri thro, – sef cyfuniad o (a) Cardis Drwg, – pobl Caradoc Evans, a (b) Saeson y colegau.

Gall y Blaid ddiolch hefyd y bydd raid i UKIP ymladd un waith eto, ac y bydd hynny’n dwyn tipyn oddi ar y Torïaid, e.e. ym Môn. Petai ganddi unrhyw ruddin ac egwyddor ym Môn, byddai’n dewis ymgeisydd a fyddai’n bendant a chlir a therfynol yn erbyn Wylfa B; fe gâi ef neu hi bleidleisiau’r gweddill Cymry yn bur gryno yr un fath, ac efallai ychydig o help gan Saeson Gwyrddion a fyddai’n wrth-Gymreig ym mhopeth arall.

Ond gwaith ofer yw dyfalu, er cymaint y demtasiwn ar ddiwrnod fel heddiw. Yr unig beth y gallwn ei broffwydo i sicrwydd am y blychau pleidleisio yna yw y bydd ynddynt ambell beth hollol annisgwyl, ac ambell beth hollol wirion.

Ac o safbwynt Cymru yr union ddyddiau hyn, pwysicach lawer na chanlyniad unrhyw etholiad cyffredinol fydd agwedd y cynghorwyr a etholir yng Ngwynedd a Môn ddechrau Mai. A fydd cynghorwyr Plaid Cymru’n cydsynio â newid polisi iaith a chynllunio’r ddwy sir mewn ufudd-dod i gwmni Horizon ? DYNA’R CWESTIWN TYNGEDFENNOL. Cofiwch ddarllen fy mlogiau 9 a 26 Mawrth, 5 a 14 Ebrill (yn cynnwys y ddau ymateb). Darllenwch hefyd Y CYMRO 14 Ebrill, t. 3, ac ewch am eich rhifyn o’r CYMRO eto y dydd Gwener yma.

Os mai (b) fydd y dewis, dyna’i diwedd hi

Dyma lythyr yr oeddwn wedi gobeithio’i weld yn Y CYMRO heddiw. Dyna ni. Trio eto,
Annwyl Olygydd,

Diddorol oedd darllen (Y CYMRO, 7 Ebrill) am “gam ymlaen” tuag at adeiladu Wylfa B (neu “Wylfa Newydd”) trwy i’r Swyddfa Rheoleiddio Niwclear gymeradwyo cais cwmni Horizon am Drwydded Safle. Cam arall tuag at yr un nod fyddai bod Cynghorau Sir Gwynedd a Môn, drwy eu “Cynllun Datblygu Lleol ar y Cyd”, yn awr yn newid eu polisïau iaith a chynllunio er mwyn rhwyddhau’r ffordd i’r cwmni niwclear.

Yn union wedi’r etholiadau ddechrau Mai bydd gofyn i’r ddau gyngor newydd wneud dewis rhwng dau eiriad polisi. Gallwn ddweud heb rithyn o betrustod mai dyma’r dewis pwysicaf i wynebu’r ddau awdurdod oddi ar eu sefydlu, ac yn wir y dewis mwyaf tyngedfennol erioed yn hanes llywodraeth leol yng Nghymru.

Bydd gofyn dewis UN AI (a) NEU YNTEU (b) isod:

(a) O dan Gynllun Datblygu Lleol Gwynedd a Môn mae hawl i gynghorwyr wrthod cynnig “a fyddai, oherwydd ei faint, raddfa neu leoliad yn achosi niwed sylweddol i gymeriad a chydbwysedd iaith cymuned”.

(b) Yn dilyn pwysau gan gwmni Horizon, mae adroddiadau y bwriedir newid hyn i ddarllen: hawl i wrthod “cynigion a fyddai yn achosi niwed sylweddol i gymeriad a chydbwysedd iaith cymuned nad ellir ei osgoi neu ei liniaru yn foddhaol trwy ddefnyddio mecanwaith priodol i sicrhau mesurau lliniaru addas neu y gwneir cyfraniad i leihau’r effeithiau hynny.”

Man gwan yn (a) yw’r gair “sylweddol” yna, a dylai’r ddau gyngor ei ailystyried. Ond yn gyntaf oll down at y dewis clir a syml rhwng (a) (fel y saif) a (b), ac ar y mater hwn dylai pob ymgeisydd yn yr etholiadau ateb i’w gydwybod ac i’r cyhoedd. Ystyr (b) yw nad y cynghorau eu hunain fyddai’n llunio polisïau mwyach, ond cwmni Horizon. Byddai’n ddiwedd llywodraeth leol.

Mae’r dewis yn arbennig berthnasol, mentraf awgrymu, i ymgeiswyr Plaid Cymru. Os mai (b) fydd eu dewis, dyna’i diwedd hi. Diwedd pob ymddiriedaeth yn y Blaid. Diwedd llawer peth arall hefyd.

Dafydd Glyn Jone

Bangor

Ac yn awr darllenwch yr adroddiad ar yr un mater Y CYMRO heddiw, t, 3.

Neges ddifrifol i ymgeiswyr

Dyma etholiadau’r cynghorau sir yn dod, ac enwau’r holl ymgeiswyr yn hysbys.

Fe wynebir cyngor newydd Gwynedd, beth bynnag fydd ei gyfansoddiad gwleidyddol, gan y cwestiwn pwysicaf i ddod i’w sylw yn ei holl hanes, sef a newidir y polisi iaith a chynllunio i gyd-fynd â dymuniadau cwmni Horizon.

Bydd gofyn dewis rhwng:

(a)      Y GEIRIAD GWREIDDIOL. Y gall cynghorwyr wrthod cynnig a “fyddai, oherwydd ei faint, raddfa neu leoliad yn achosi niwed sylweddol i gymeriad a chydbwysedd iaith cymuned”.

a

(b)      Y GEIRIAD NEWYDD, a awgrymir yn dilyn pwysau gan Horizon. Fod hawl i wrthod “cynigion a fyddai yn achosi niwed sylweddol i gymeriad a chydbwysedd iaith cymuned nad ellir ei osgoi neu ei liniaru yn foddhaol trwy ddefnyddio mecanwaith priodol i sicrhau mesurau lliniaru addas neu y gwneir cyfraniad i leihau’r effeithiau hynny.”

Mae’r gair ‘sylweddol’ yn (a) yn dramgwydd ynddo’i hun, ond down at hyn eto. Y cwestiwn heddiw i’r ymgeiswyr, hen a newydd, yw : a ydych o blaid (a) ynteu a ydych o blaid (b) ? Mae’r dewis yn berffaith glir a syml ac nid oes lle i amwysedd. Mater o’n parhad ni’r Cymry ydyw.

Byddai’n dda meddwl fod digon o ymgeiswyr yn y maes a fydd yn gwbl derfynol ddiamwys yn erbyn (b) ac na chytunant â’r newid polisi hwn mewn unrhyw sefyllfa na than unrhyw amodau.

Fel un sydd bellach wedi mynd yn bleidleisiwr achlysurol iawn i Blaid Cymru, dywedaf wrth ymgeiswyr y Blaid : os dangoswch unrhyw amwysedd ar y cwestiwn hwn mi fotiaf yn eich erbyn, hyd yn oed pe bai raid imi fotio i goes brwsh.

Na foed unrhyw wamalu ar y mater hwn, y mater pwysicaf a all fyth ddod i’ch sylw.

Ble mae Syr Francis ?

Y noson o’r blaen mi wyliais bennod gyntaf ffars ddu, ddu Evelyn Waugh, Decline and Fall. Roedd hi’n dechrau gyda chriw o labystiaid gor-gyfoethog Prifysgol Rhydychen yn malu eu coleg yn dipiau yn eu diod ac yn ymosod ar gyd-fyfyrwyr diniwed. Roedd eu dillad yn hynod o debyg i siwtiau cinio clwb y Bullingdon yn y llun enwog.

Bellach dyma’r ‘Bullers’ a’u tebyg wedi ei gwneud-hi go iawn. Y llanast mwyaf yng ngwleidyddiaeth Prydain o fewn cof neb ohonom.

A’r bennod ddiweddaraf yn y ffars hon? Jebel Taric, yn yr Arabeg Gwreiddiol, neu fel yr ydym ni’n ei hadnabod, Gibraltar !

Dyn hynod ddeallus a bardd gwreiddiol a diddorol dros ben oedd Robert Browning. Ond cafodd yntau ei foment o benwendid ymerodrol wrth daro cip drwy’r tawch ar y lwmpyn o graig lle trig y mwncwns ac sydd mor gysegredig yng ngolwg y Prydeiniwr:

Nobly, nobly Cape St. Vincent to the North-West died away,
Sunset ran, one glorious-blood-red, reeking into Cadiz Bay;
Bluish ’mid the burning water, full in face Trafalgar lay;
In the dimmest North-East distance dawned Gibraltar, grand and grey.
‘Here and here did England help me; how can I help England ?’ – say
Whoso turns as I this evening, turn to God to praise and pray,
While Jove’s planet rises yonder, silent over Africa.

Nid ffôl o gerdd, cofiwch, – pa mor ffôl bynnag yw’r syniad.

Yn groes i Loegr-a-Chymru (waeth inni arfer â’r heiffenau bellach) pleidleisiodd Preswylwyr y Graig 97 % dros aros yn y Gymuned Ewropeaidd. Mae Theresa am amddiffyn eu hawl i’r pen, – yn wahanol i hawl gwlad arall, nes atom, sydd hefyd am aros i mewn. A heddiw mae’r Gweinidog Amddiffyn, Michael Fallon, a’r cyn-arweinydd Torïaidd, Michael Howard, am i’r Santes fod yn Thatcher arall ac arwain Lloegr unwaith eto i ryfel buddugoliaethus yn erbyn yr hen ‘Sbaengwn’ yna (chwedl Morrisiaid Môn) !

Ble mae Syr Francis Drake ?

Gwamalrwydd o’r naill du eto. Sôn yn hapus braf am fynd i ryfel yn erbyn gwladwriaeth sydd, tan ddydd yr ymwahaniad – os daw hwnnw hefyd – yn gyd-aelod â ni yn y Gymuned,  ac yn gyd-aelod o NATO.  Mae’r Sefydliad Prydeinig y tro hwn wedi ei osod ei hun mewn twll ofnadwy, a’i strancio yn y twll yn mynd yn fwy honco bob dydd. Darllenwch, mewn difrif, flog Craig Murray ar y bennod ddiweddaraf hon !

Yn y cyfamser, os na ddaw rhywbeth yn o sydyn i’r adwy, dyma ninnau’r Cymry’n wynebu tranc ein hunig bapur newydd cenedlaethol, wythnosol. Does gennym bellach ddim cyfryngau i’n hatgoffa’n hunain o argyfwng Prydeindod ac i ddal ar yr awr.

Pathetig o bobl.