Rhyfedd iawn

Stori ryfedd iawn ar Golwg 360 heddiw. Sara Louise Wheeler yn chwilio am lyfrau Daniel Owen yn ei dref enedigol, a chael yr ateb nad oes dim ohonynt mewn print yn Gymraeg!

Gwir, nid argraffwyd mo’r Dreflan o gwbl yn ystod yr ugeinfed ganrif, ond wele, yn 2014 fe gyhoeddodd yr hen Ddalen Newydd olygiad newydd ohoni gan Robert Rhys. £15, ac os na fedrwch ei chael gan eich llyfrwerthwr lleol gallwch ei harchebu’n syth drwy ein siop ar-lein (dalennewydd.cymru).  Digon o gopïau ar gael.  ‘Allan o brint’, wir!

Ac yn yr un flwyddyn, 2014, o’r un wasg fe ddaeth Daniel Owen: Dewis Blaenoriaid, sef rhan o lyfr cyntaf D.O., Offrymau Neillduaeth.  ‘Y peth perffeithiaf a sgrifennodd ef o gwbl.’ meddai Saunders Lewis am y gwaith hwn! Bargen aruthrol am dair punt, a pheidiwch â choelio neb sy’n dweud ei fod allan o brint!

Cyhoeddwyd Enoc Huws (1995), Gwen Tomos (1996) a Rhys Lewis (2002) gan S4C, sydd yn berchen hawlfreintiau Hughes a’i Fab, golygiadau newydd gan E.G. Millward ac yn rhoi’r testunau cyfain, nid y talfyriadau y buom yn gyfarwydd â hwy drwy’r rhan fwyaf o’r ugeinfed ganrif – ond diolch am y rheini hefyd cofiwch.  Dywed safle Gwales wrthym fod Gwen Tomos allan o brint;  os yw’r ddau arall felly, sobor o beth! Dylai S4C ymorol yn syth fod digon ar gael o’r tri.   Meddyliwch am fynd i siop lyfrau Saesneg a chlywed fod Jane Austen, Charles Dickens, Charlotte Brontë a Thomas Hardy ‘allan o brint yn yr iaith wreiddiol’ !!  Ond dyna ni, Gwlad Pob Peth o Chwith.

Gan mai Daniel Owen yw’r pwnc a chan mai ‘the hard sell’ yw hi heddiw, hwyrach y byddai rhai o ddilynwyr yr Hen Ddaniel â diddordeb mewn stori gan yr hen G.A., ‘Vicky, Calvin a Danielle’ yn ei gyfrol Camu’n Ôl a Storïau Eraill (Dalen Newydd, 2012), £15. Ac o’r un ffyrm eto fyth, mae ysgrif fach ‘Yn ôl i’r Dreflan’ yn y gyfrol Meddyliau Glyn Adda (Dalen Newydd, 2017), £10.

Patrwm cyson

Tair isetholiad. Patrwm clir a chyson:

Tamworth – gogwydd oddi wrth y Torïaid, at Lafur.

Canol Swydd Bedford – gogwydd oddi wrth y Torïaid, at Lafur, a thipyn at y Democratiaid Rhyddfrydol.

Rutherglen – gogwydd oddi wrth y Torïaid, at Lafur.

(Ond cofio hefyd mai neges y canrannau yw ‘gogwydd’ ym mhob achos. Aeth cyfanswm Llafur i lawr ychydig yn Swydd Bedford, ac i fyny ychydig yn Tamworth. )

Ie, Rutherglen. Am ddyddiau wedi’r etholiad, y sylwebyddion, gan gynnwys y rhai Cymreig, yn dal i ailadrodd ‘gogwydd at Lafur oddi wrth yr SNP’. Ac meddai Syr Keir wrth gynhadledd ei blaid, ‘we have defeated nationalism’, a chloben o iwnion jac y tu ôl iddo. (A’r arwyddlun hwnnw hefyd, medden nhw, i ddisodli’r rhosyn coch ar gerdyn aelodaeth y blaid.) Na, mae’r darlun yn glir iawn, plaid Syr Keir, drwy ei safiad cadarn a chyson dros y polisi o DDIM LLAWER O DDIM BYD NEILLTUOL, yn ddewis hollol saff ar gyfer protest ganol-tymor gan bleidleiswyr Ceidwadol. Protest yw hon yn y ffurf o aros gartref, nid mynd allan a phleidleisio i Lafur. Yn yr Alban mae’n wahanol; yno mae’r ysgogiad ychwanegol mai Llafur, y funud hon, yw’r cyfrwng i guro’r cenedlaetholwyr, rhwystro annibyniaeth, diogelu Trident ac felly hynny o safle sydd gan Loegr yn y byd.

Mi wyliais ychydig o gynhadledd yr SNP ar y teledu. Araith rymus gan Humza, a rhai o’i gefnogwyr yn ffyddiog ei bod wedi cryfhau ei safle. Ni ddywedodd ef – ysgwn-i a ddywedodd rhywun arall? – y gwir am Rutherglen, sef, UNWAITH ETO mai oddi wrth y Torïaid at Lafur yr oedd y gogwydd, gyda’r ffactor tyngedfennol fod pymtheng mil o bleidleiswyr yr SNP wedi aros yn eu gwlâu. Pam na chanodd y cloc larwm y bore hwnnw? Cwestiwn y mae’n rhaid i’r cenedlaetholwyr ei ateb. Fe allai rhywun, ac fe ddylai, fod wedi dweud wrth y gynhadledd fel hyn: ‘’Drychwch, mae ’na bymtheng mil o bleidleisiau ynghwsg yn fanna. Dim ond iddyn nhw ddeffro a throi drosodd, a dyna sgwashio Llafur yn seitan unwaith eto.’

Ond Y PETH MWYAF, efallai yn y gynhadledd oedd fod Nicola wedi dod yno, wedi dweud gair ac wedi cael croeso mawr. Dyma neges glir i drefnwyr y coup yn gynharach eleni, neges y gellir ei chrynhoi yn y gair ‘êcs’, y buom yn ei drafod ychydig yn ôl (11 Ebrill).

• * *

Gwyliais dipyn bach hefyd o gynhadledd Plaid Cymru. Mae’n sicr imi fethu rhai pethau, ond does gen i ddim cof am ddim o’r pethau hyn:

● Cynllun, plan, i atal y Mewnlifiad. Moddion fel bod Cymry’n gallu meddiannu’r holl stoc dai sydd ar gael, yn hytrach na bod codi mwy o dai a thrwy hynny wneud pethau’n waeth.

● Cynllun, plan, drwy anferth o wobr ariannol, i gadw’n hieuenctid galluog yng ngholegau Cymru a thrwy hynny atal hunan-ddinistr y dosbarth proffesiynol Cymraeg.

● Cynllun, plan, i roi iawndal sylweddol iawn i’r postfeistri. Hefyd i’r cyn-filwyr a orfodwyd i wylio ffrwydradau niwclear.

● Cynllun, plan, i ddod â holl ddŵr Cymru o dan Ddŵr Cymru.

● Ailadrodd, ategu a chadarnhau yn ddiamwys bolisi gwrth-niwclear y Blaid.

Pethau at eto efallai …?

Syniad digri

Syniad digri’n dod i’r meddwl wrth glywed am ddiswyddo’r Athro Gwâdd o Brifysgol Wrecsam oherwydd ei sylwadau am y Gymraeg. Beth petai holl golegau Cymru’n dechrau diswyddo athrawon, darlithwyr a gweinyddwyr gwrth-Gymreig?

‘Prifysgol Bangor’ er enghraifft. Sut y mae hi heddiw, wn i ddim, ond ewch yn ôl i ddyddiau’r hen ‘Goleg ar y Bryn’ a byddai’r pictiwr yn syml iawn. Cyflwr seicolegol yw gwrth-Gymreigrwydd, am ryw reswm yn effeithio ar rai categorïau o bobl yn fwy na’i gilydd, gydag academwyr di-Gymraeg yn ei chael-hi’n ddrwg. Beth bynnag am heddiw, ers talwm gallem gymryd y byddai’r cyflwr hwn yn rhan greiddiol o feddylfryd y rhan fwyaf o ddigon o blith y staff academaidd. Pan godai ‘mater yr iaith’ yr oeddem ni Gymry druain wedi ymgaledu i beidio â disgwyl o’r ochr arall unrhyw ymateb sifil, heb sôn am ymateb adeiladol. Pe byddid yr adeg honno yn dechrau gwneud fel y gwnaed â’r Athro o Wrecsam, faint o’r Saeson fyddai ar ôl? Gallaf gyfri rhyw dri neu bedwar.

Nid adroddaf heddiw ddim o’r straeon arswyd am rai o flaenoriaid gwrth-Gymreigrwydd y Coleg. Digon fydd stori fach o rywdro yn y 1980au, sy’n dangos yr agweddau tawel oedd, y pryd hynny o leiaf, yn llywio polisi. Yn garedig, galwaf yr adrannau pethnasol yn A, B ac C. Yr oedd hen Fwrdd Dysgu trwy’r Gymraeg Prifysgol Cymru wedi darganfod ym mhen draw rhyw ddrôr fod ganddo gyllid ar gyfer un ddarlithyddiaeth ychwanegol trwy’r Gymraeg yn rhywle, a dyma’i chynnig i Fangor. Awgrymwyd y byddai’n briodol ar gyfer Adran A. Ond ni fynnai Adran A mohoni. Gan fod y ddau bwnc yn gyffiniol, dyma awgrymu y gellid penodi darlithydd i wasanaethu Adrannau A a B. Yr oedd Adran B yn fodlon. Nid felly bennaeth Adran A. Nid oedd y pennaeth hwn yn un o brif wrth-Gymreigwyr y Coleg o bell ffordd, ond ei ddyfarniad, yn ei eiriau ei hun, oedd y byddai hanner darlithydd ychwanegol trwy’r Gymraeg, ym mhen y ddau (os cofiaf yn iawn) a oedd ganddo eisoes, yn ‘amharu ar gydbwysedd ei Adran’ – lle nad oedd ond rhyw ddwsin o rai di-Gymraeg ar yr ochr arall. Camodd Adran C i mewn gan ddweud ‘mi cymerwn ni o’, ac felly bu.

Pethau fel yna. Pam mae gwrth-Gymreigrwydd yn salwch sy’n taro academwyr neu ddeallusion Seisnig? Testun da ar gyfer ‘prosiect ymchwil’ pe ceid cyllid ar ei gyfer. Beth amdani, Adran Seicoleg Bangor?

Buddugoliaeth y Mul

Yn ôl i Rutherglen. Oherwydd mae’n amlwg fod rhaid ailddweud rhai pethau.

‘Gogwydd oddi wrth yr SNP at Lafur’ yw neges y gogwyddiadur a’r gacen-siart ar ddiwedd y dydd, ond dylem oll fod yn deall mai symleiddio mae’r rheini. Rhaid edrych eto ar y cyfansymiau, a’r neges glir yn y fan honno yw gogwydd anferth at Lafur oddi wrth y Torïaid a’r Democratiaid Rhyddfrydol.

Gwrandewais gryn dipyn ddiwedd yr wythnos ar y dadansoddi, ar y pynditiaid swyddogol yn yr Alban, Llundain ac yma yng Nghymru, ac ar raglenni Any Questions? ac Any Answers? ddydd Sadwrn. UN a glywais i yn wynebu’r gwirionedd, neu’n fodlon ei ddweud, sef rhyw sylwedydd o Dori a ddywedodd fod pleidleisiau ei bobl ei hun wedi mynd i Lafur. A chofiwn hyn, hyd yn oed gyda’r help sylweddol hwn gan ddwy blaid arall, ni chynyddodd cyfanswm Llafur; aeth i lawr dipyn bach.

Wrth i bobl sôn am obeithion Starmer fe glywsom droeon y sylw fod ‘y ffordd i Rif 10 yn arwain drwy’r Alban’. Digon posib, ond cofio ychwanegu ‘gyda help Torïaid’.

Ond beth am y collwyr ddydd Iau diwethaf? Mae dyn yn dal yn gegrwth wrth feddwl am faint y ‘streic bleidleisio’ gan gyn-gefnogwyr yr SNP. NID troi at Lafur, ond aros yn y tŷ … neu balu’r ardd, neu fynd i dorri gwallt. Mewn dros drigain mlynedd o ddilyn etholiadau, welais i erioed ddim byd o’r fath! Oes, mae crwyn bananas ar y llwybr gwleidyddol bob amser, ond dyma inni 15,376 o bobl yn penderfynu eistedd i lawr ar ganol priffordd iachawdwriaeth. Protest? Nid STOP OIL, ond beth? I wneud pa fath o bwynt? Llyncu mul ar raddfa aruthrol. Ond beth oedd y mul?

Cwestiwn yw hwn y mae’n rhaid i’r SNP chwilio am yr ateb iddo, a hynny’n sydyn. Oni all hi holi rhyw sampl go wyddonol o’r pymtheng mil yna a gofyn beth oedd eu rheswm? Ond ei phroblem hi y dyddiau yma, fel yr ymddengys o’r pellter hwn, yw trefniadaeth. Hyd y gwn, a hyd y clywn yn wahanol, nid oes ganddi Drefnydd Cenedlaethol parhaol, llawn-amser oddi ar ddisodli ei Phrif Weithredwr hynod alluog y Gwanwyn diwethaf. Dyna lwyddiant ‘Operation Yorkshire Ripper’.

Buddugoliaeth y Ceidwadwyr

Gorfoledd na bu erioed ei fath ym mhebyll y Sefydliad ! Llafur wedi DYBLU ei chynrychiolaeth Albanaidd yn San Steffan ! O UN i DDAU !! Dowch ag etholiad cyffredinol a bydd hi’n ennill 20 … 24 … 28 … 40 o seddau gan sgubo’r SNP allan yn llwyr … medden nhw.

Dowch inni edrych ar y ffigurau.

2019

SNP 23,775 (60.26 %)
Llaf. 18,545 (24.56 %)
Ceid. 8,054 (14.97 %)
D.Rh. 2,791 (5.19%)

Ddoe

SNP 8,399 (27.6%)
Llaf. 17,845 (58.6 %)
Ceid. 1,192 (3.9 %)
D.Rh. 895 (2.9 %)

Iawn, mae canran yn bwysig, ond mae’r cyfanswm yn dweud rhywbeth hefyd, a dyna gyfanswm y blaid fuddugol i lawr ryw ychydig bach.

Amlwg fod yna drosglwyddo mawr wedi bod ar bleidleisiau’r Torïaid a’r D.Rh., 8858 o bleidleisiau rhwng y ddwy. I ble’r aeth y rhan fwyaf o’r rheina meddech chi? Dyma fuddugoliaeth go amlwg i’r Ceidwadwyr, sy’n hollol gyfforddus gyda’r arch-Geidwadwr Syr Anysbrydoledig ac wedi cael ynddo’r union offeryn i guro’r cenedlaetholwyr. Gall, fe all ddigwydd ar raddfa fwy. Colli ernesau’r Torïaid ar draws yr Alban? Pris bach i’w dalu am wobr lawer mwy. Oherwydd Llafur bellach yn yr Alban yw arf y ‘Wladwriaeth Ddofn’ honno y soniais amdani o’r blaen, ei gobaith mawr er mwyn diogelu Trident ac felly fawredd Lloegr. A dyna sy’n bwysig. Mi ddywedais dro yn ôl mai anodd, amhosibl bron, yw dweud yn union pwy yw aelodau’r Wladwriaeth Ddofn; efallai nad ydynt hwy eu hunain yn rhy siŵr. Dros flynyddoedd, yr olwg agosaf a gawsom arni yw cymeriad Syr Humphrey yn Yes Minister a Yes Prime Minister. Ond bellach, yn arweinydd Llafur dyma inni’r Wladwriaeth Ddofn yn Llygad Goleuni, ‘the Deep State made plain’ – mwy felly nag yn unrhyw arweinydd plaid o’r blaen hyd y gallaf gofio.

Ond ddoe yr oedd ffactor syfrdanol arall, y cwymp anhygoel yng nghyfanswm yr SNP, o’r 23,775 i’r 8,399. Ble ar wyneb y ddaear fawr yr aeth y pymtheng mil yna? Go brin fod llawer wedi mynd at Lafur. ‘Buddugoliaeth difaterwch’ meddai Wee Ginger Dug heddiw, mewn trafodaeth dda iawn fel arfer. Amlwg fod tipyn go lew o’r Llafurwyr hwythau wedi ymatal, ond ar ochr y cenedlaetholwyr bu aros gartref ar raddfa aruthrol. Pam? I brofi be, meddech chi?

Mewn etholiad, mae yna beth fel hyn. Mae rhyw gyfran o’r etholwyr, faint yn union wn i ddim, ond gall fod yn eithaf mawr, mewn stad seicolegol sy’n peri na allant yn eu byw bleidleisio i blaid â llawer o sôn y bydd yn colli. A bois bach, bu sôn felly y tro hwn, gyda phapurau newydd yr Alban i gyd ond un, a’r sylwebwyr radio a theledu yn gorws unllais, yn ailadrodd yn ddyddiol dros fisoedd mai Llafur fyddai piau hi.

Rhyw ffactor arall? Oedd. Rhaid bod rhyw lyncu mul ar raddfa fawr ymhlith y cenedlaetholwyr i’w cadw yn eu tai ar y diwrnod. Llyncu mul efo be? Camgymeriad y cyn-A.S.? Wrth ochr parti-giât – DIM BYD. Colli arweinydd da iawn, ac yn ei lle cael arweinydd y dywedir nad oes iddo’r un apêl – a’r cyfryngau’n ailadrodd hynny eto bob dydd wrth gwrs?

Down yn ôl at y CŴ DE TÂ y Gwanwyn diwethaf, does dim osgoi arno. ‘Operation Fred West’, fe ddymchwelodd lywodraeth etholedig lwyddiannus a phoblogaidd, a dyna oedd ei amcan. Hefyd fe dargedodd yn llwyddiannus Brif Weithredwr yr SNP, pensaer canlyniad ysgubol 2019. Yn hwylus iawn roedd yn byw yn yr un tŷ. Da weision. Cadwch olwg am ambell C.B.E., ac efallai ddyrchafiad neu ddau i Dŷ’r Arglwyddi.