Dau bwnc

Seiat y gwleidyddion yng Nghaerdydd neithiwr. Dau bwnc:

1. Mewnfudo. Mae dau safbwynt hollol wrthwyneb ar y testun hwn, a gwelwyd hynny neithiwr fel ar bob achlysur:

(a) Daw mewnfudwyr i Brydain o bob cwr, lliw, iaith a chrefydd gydag un amcan mewn golwg sef bod yn Brydeinwyr, neu a’i roi fel arall, bod yn Saeson. Bydd llawer iawn ohonynt yn gwneud yn uniawn eu llwybr drwy ddysgu Saesneg yn bur dda ymlaen llaw. OND bydd y Prydeinwyr yn dal i boeni’n ofnadwy ac i gynrhoni am bethau fel lliw, gwisg a’r ffaith bod y mewnfudwyr yn medru ieithoedd eraill. ‘Deg ar hugain o ieithoedd ar fuarth ysgol yn Llundain.’ Ofnadwy! Dyna’r safbwynt Prydeinig, h.y. Prydeingar neu unoliaethol, a diau iddo chwarae rhan go bwysig ym mhleidlais Brexit.

(b) Yn gwbl groes, mae’r SNP yn awyddus i gynyddu poblogaeth yr Alban ac yn croesawu rhagor o fewnfudwyr gydag unrhyw fedrau ac adnoddau a ddaw i’w canlyn. Heddiw efallai, daw’r mewnfudwyr i’r Alban, yn union fel i rywle arall ym Mhrydain, i fod yn Brydeinwyr; ond trwy godi’r acen, Sgotiaid a fyddant ymhen cenhedlaeth.

Ydyw mae sefyllfa’r iaith Aeleg yn dra bregus ac i’w gweld yn dirywio; ond gan na bu Gaeleg erioed yn iaith mwy na thua hanner yr Alban, nid oes gan yr Albanwyr ‘broblem iaith’ yn yr ystyr sy’n boenus gyfarwydd i ni. Bydd y Sgoteg yn drech. Tan ganrif a hanner yn ôl yr oedd y Gymraeg yn iaith Cymru gyfan, ac yn gyfreithiol y mae o hyd. Gwn na fyddwch yn camddeall pan ddywedaf hyn, ond … dyna’r broblem. Hynny yw, dyna pam y mae m–nl-f–d yn broblem, gair na chlywir mohono mewn unrhyw drafodaeth etholiadol ac na welir yn nhaflenni unrhyw blaid.

Ond fe wyddoch chi, ddarllenwyr y blog, mai dyma’r mater mawr yng ngwleidyddiaeth Cymru.

(b) At fater mawr y byd. Gan fynnu ateb byr, gofynnodd Nick Robinson i bob cynrychiolydd, ‘petai yna ymosodiad niwclear ar Brydain, a fyddech chi’n pwyso’r botwm?’ A bod yn fanwl, cwestiwn i’r gwleidyddion unoliaethol yn unig yw hwn, gan na fydd Adam na Nicola byth yn brif weinidog Prydain. Ond atebodd pawb:

Rishi Sunak (Ceid.) – byddwn.
Richard Tice (Brex.) – byddwn.
Rebecca Long-Bailey (Llaf.) – ym, wel, hym, ha, byddwn yn ymgynghori.
Jo Botwm (D.Rh.) – (yn ddibetrus) byddwn.

Caroline Lucas (Gwyrdd) – ddim ar unrhyw gyfri.
Nicola Sturgeon (SNP) – ddim ar unrhyw gyfri.
Adam Price (PC) – ddim ar unrhyw gyfri.

Dyna inni raniad go glir. Ond daliwch am funud … Rhwng pa ddwy blaid y mae ‘cynghrair’ yng Nghymru?

Ar y llaw arall, mae un peth yn gyffredin rhwng Adam a Jo Jolpan, sef eu hoffter o chwifio breichiau a melinwyntio fel petaent yn arwain rhyw gymanfa ganu fawr anweledig. Ar achlysuron fel hyn mae colled fawr ar ôl Leanne; dywedaf eto, y cynrychiolydd gorau a gafodd PC erioed.

Tir na n-Og

Trown heddiw i Fyd yr Ifanc. Tair o straeon y dydd:

(1) Stori syfrdanol Y CYMRO (Tachwedd): ‘Senedd Ieuenctid yn galw am i sgiliau bywyd fod yn rhan gyson o wersi ysgol’. Fe ddywed Wikipedia a safleoedd eraill wrthym beth yw rhai o’r ‘sgiliau bywyd’ – gwneud penderfyniadau a datrys problemau: meddwl yn greadigol, yn ochrol ac yn feirniadol; bod yn bendant ond â thymer dda yr un pryd; sut i ddal dan straen; hunan-ymwybod ac empathi …

Fel y dywedodd yr hwyaden wrth y fwyalchen felyn-big yng ngherdd I.D. Hooson, ‘purion ddawn, mae hynny’n siŵr’ yw pob un ohonynt. Ond faint ohonynt y gellir eu dysgu mewn ysgol? Nefoedd fawr, pwy fyddai’n ‘athro empathi’ yn ysgolion Bangor? I’r rhai sy’n ei feddu o gwbl, rhywbeth sy’n ‘rhyw ddod’ tua’r 17-18 oed yw empathi; mae’n hollol wrthnaws i blant.

Beth petawn i’n awgrymu wrthych heddiw mai mewn bywyd y mae dysgu ‘sgiliau bywyd’? Lle ychydig ar wahân i fywyd yw ysgol, lle i sefyll yn ôl ychydig ac ystyried pethau’n wrthrychol, ond trwy hynny magu rhyw adnabyddiaeth o’r fath beth ag egwyddor – ac fe ddaw hynny’n berthnasol i fywyd yn y pen draw. Gwneir hyn drwy astudio detholiad o feysydd.

(a) Y peth cyntaf un yw i’r disgybl ddysgu ysgrifennu ei iaith yn gywir, a thrwy hynny yn synhwyrol a dealladwy. Caniataer nad yw ysgrifennu yn fedr a ddefnyddir gan bawb, nac efallai gan fwyafrif. Dysgu ail iaith? Nid oes gan Gymro ddewis yn hyn. Trydedd iaith? I’r sawl sydd â’r awydd.

(b) Dylai’r disgybl fod â digon o lenyddiaeth yn ei ben, fel ag i fedru mwynhau llawer o bethau heblaw Siwan ac Un Nos Ola Leuad er cystal yw’r rheini. Unwaith eto, dechrau gyda’i fro, sef ei gwmwd, ac ymestyn at allan cyn belled ag y mae ei allu a’i ddiddordeb yn caniatáu.

(c) Da gwybod Hanes – prif fannau hanes bro, Cymru, Gwledydd Prydain, Ewrop a’r byd. Ie, y cyfan yna, fel y dysgid i ni ddisgyblion canol yr ugeinfed ganrif. Nid rhyw friwsionach fel ‘Y Tuduriaid’ a’r ‘Ail Ryfel Byd’. Rhaid i athro hanes fedru dweud stori yn ddifyr ac yn ddramatig. Drachefn, mae’n rhaid caniatáu: hyn-a-hyn ohonom sy’n gallu amgyffred mwy na thair cenhedlaeth o amser.

(ch) Da yw gwybod am dir a daear, haul a glaw a gwynt, a sut mae pobl yn byw mewn gwledydd eraill. Daearyddiaeth.

(d) Oherwydd ei bwysigrwydd yn ein diwylliant, mae’n ofynnol gwybod cynnwys y Beibl, ac i’r rhai sydd â’r ddawn, da yw medru rhannau ohono ar gof. Heb hyn, collwn lawer mewn cyfeiriadaeth, parodi, eironi a hiwmor.

(dd) Seiliau’r gwyddorau, gyda chyfle i’r rhai sydd â gwir awydd fynd yn ddyfnach iddynt.

(e) Tipyn o syms, ac i’r rhai sydd â’r wir anian, mathemateg. Mae gwahaniaeth pwysig rhwng ‘gwneud syms’ (peth y mae’r rhan fwyaf yn ei fedru’n reddfol) a ‘gwneud maths’. Mae dau ddefnydd o’r olaf : (i) ymarferol, i’r rhai sydd am ddyfalbarhau gyda’r gwyddorau; (ii) ysbrydol, i’r rhai sydd â’r awydd.

(f) Rhyw grefftau, e.e. gwaith coed, coginio – nid er mwyn ein gwneud i gyd yn seiri (fel y rhybuddiwyd ni ers talwm gan athro gwaith coed ardderchog) ac nid er mwyn codi to o gogyddion, ond er mwyn dygymod â’r egwyddor mai fel hyn y daw hi ac na ddaw hi ddim y ffordd arall.

(ff) Cerddoriaeth, cynghanedd, chwaraeon? I’r sawl a’u myn.

‘Hanner munud …’, clywaf chwi’n gofyn, ‘onid yw hyn yn hynod debyg i ddosbarthiad traddodiadol y pynciau?’ Ydyw y mae wrth gwrs. Yr oedd hwnnw’n eithaf agos ati. Ac ar y pwnc aruthrol o ‘ddiwygio’r cwricwlwm’ darllenwch yr ysgrif ‘Llond Twb o Swigod’ yn fy llyfr diweddar Wele Wlad, a dowch â’ch barn wedyn.

Cofiwch, does dim raid i bob plentyn gael ysgol. Fe ellir dysgu’r cyfan o’r ‘pynciau ysgol’ uchod yn y cartref os oes gan y rhieni y ddawn, yr ewyllys a’r amser. Ond ni ellir dysgu ‘sgiliau bywyd’ yn yr ysgol.

* * *

(2) Y rhai ohonom a oedd yma tua chanol yr hen ganrif, gallwn gofio ambell ‘ditshar iwtiliti’, sef athro a hyfforddwyd â chwrs byr a brysiog mewn ymgais i lenwi bylchau wedi’r ail ryfel. Dyma gydymaith i’r ‘plisman iwtiliti’, sef y plisman cap fflat neu ‘special constable’. Ai darparu dosbarth newydd o athrawon iwtiliti yw bwriad llywodraeth Cymru yr wythnos hon wrth lansio cynllun i hyfforddi athrawon cynradd i ddysgu pynciau drwy’r Gymraeg mewn ysgolion uwchradd? Ai rhywbeth ‘pris gostyngol’ i’r Cymry yw hyn eto?

Dywedaf hyn. Gwn am athrawon cynradd – neu dylwn ddweud bellach, gwn am gyn-athrawon cynradd – a allasai ddysgu pynciau yn ardderchog i’r oedran uwchradd. (Gwn hefyd, gyda llaw, am athrawon uwchradd heb ddim o’r ddawn honno, a gallaf atgofio darlithwyr prifysgol nad oedd ganddynt unrhyw glem ar ddysgu unrhyw beth.) Y cwestiwn yw faint. A oes digon a fydd yn abl ac awyddus i ymgymhwyso yn y modd y gobeithia’r llywodraeth? Ac ymhellach, sut mae ymgymhwyso? Cyfeiria’r llywodraeth at ‘feysydd rheoli dosbarthiadau, cynllunio gwersi a chymorth arbenigol ar bynciau amrywiol’. Beth am wybodaeth ddofn o bwnc, sef y prif beth?

Beth bynnag, rhaid gwneud rhywbeth, a chystal bod y llywodraeth yn dod i weld hynny. Ond symtom yw’r broblem y ceisir ei hateb o ddiffygion mwy sylfaenol. Nid yw’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn gallu cynhyrchu digon o bobl gymwys. Y tu ôl i hynny mae’r ffaith nad oes digon ohonom, dim digon o Gymry’n weddill mewn unrhyw faes. Yn gyfochrog, fel yr wyf wedi pregethu lawer gwaith, mae’n bolisi gan y llywodraeth hon allforio’r goreuon o Gymru. Tu ôl i hynny mae awydd y dosbarth proffesiynol Cymraeg i ollwng gafael a throi cefn, sgidadlo. A thu ôl i hynny eto mae ymdeimlad parhaol y Cymry o israddoldeb. Ar wreiddiau’r ymdeimlad hwnnw, COFIWCH ddarllen y golygiad newydd Llythyr Gildas a Dinistr Prydain, a phenodau 2-26 yn arbennig. Ac yn rhifyn nesaf Y Faner Newydd byddaf yn cychwyn cyfres fer o ysgrifau ar arwyddocâd y llyfr anniddig hwn a’i ymhlygiadau i ni heddiw.

* * *

(3) Yr wythnos hon hefyd pasiodd ein Senedd (fel y mae’n well ei galw bellach) i roi pleidlais ar gyfer ei hetholiad nesaf i rai 16 oed. Ai peth da? Gallwch ddarllen fy ysgrif ‘Mwy – a Llai – o Ddemocratiaeth?’, Meddyliau Glyn Adda, t. 21, a gallwch ofyn eto ai cywir fy argraff, ac yn wir fy nghof am fy nghenhedlaeth fy hun, mai ceidwadol ydym nes yr ydym tua’r deunaw? Cofiwn hefyd – atgof digon byw – ‘Mae mewn ieuenctid BWYSIGRWYDD, ac mewn oed ryw ychydig bach mwy o ostyngeiddrwydd’. Neu, a dyfynnu dihareb y papur Bronco ers talwm, ‘Yr hen a ŵyr, a’r ifanc a ŵyr y blydi lot’.

Ei dweud-hi

Eich cyfeirio heddiw at ddau o’r blogiadau Albanaidd.  Goleuni yng nghanol llanast ein dyddiau. Dyma sut mae ’i dweud-hi.  A sylwch mewn difri ar nifer ac ansawdd yr ymatebion.

Craig Murray, ‘Do not despair of this election’, Tachwedd 27.

Wee Ginger Dug, ‘Fnaugh-fnaughing and Swinson car crashes’, Tachwedd 22.

Etholiadol

Dyna’r ymgeiswyr oll yn eu lle, a siawns na ellir mentro sylw neu ddau am yr etholiad – ond gan geisio o hyd osgoi darogan.

1. CLYMBLEIDIAU

Rhy dda i fod yn wir, mae’n debyg, fyddai bod Plaid Brexit wedi ymladd ym mhob sedd drwy Brydain, drwy hynny hollti mwy ar y bleidlais unoliaethol yn yr Alban, gwneud pethau ychydig yn haws i’r cenedlaetholwyr a dwyn yn nes y ‘diweddglo i’w daer chwenychu’ chwedl Hamlet yng nghyfieithiad J.T. Jones. Rhwng etholiadau 2015 a ’17 fe ddysgodd y pleidiau Prydeinig yn yr Alban y tric o grynhoi’n dactegol tu ôl i un o’u plith, nes bod tair plaid i bob pwrpas wedi mynd yn un, ac fe gollodd yr SNP beth tir o ganlyniad. Gyda’r Brexitwyr heb fod yn ymladd yn y seddau Ceidwadol bydd raid i’r SNP ymegnïo yn y seddau hynny, ond nid oes unrhyw amheuaeth nad hynny a wna. Gall fod yn help iddi hefyd fod cefnogaeth Llafur yn chwalu, os gwir yr adroddiadau heddiw. Gall hen Lafurwyr sur fotio i’r Tori yn y seddau Torïaidd, fel i’r Democratiaid Rhyddfrydol yn eu seddau hwythau, gan mai’r Blaid Genedlaethol yw eu gelyn mawr. Ond ar y llaw arall mae’r rheidrwydd seicolegol i fod ar yr ochr sy’n ennill: cofiwn am bobl hollol wrth-Gymreig a fyddai’n fotio i Blaid Cymru ar ei hanterth yn Arfon, a gall fod rhyw effaith felly ymhlith yr Albanwyr os cyfyd y llanw o blaid yr SNP.

Yng Nghymru mae dau ffactor ar waith, sef penderfyniad Farage unwaith eto a chlymblaid ogoneddus Plaid Cymru a’r Democratiaid Rhyddfrydol.

Yma yn Arfon, yn absenoldeb y Democratiaid. mae 648 pleidlais ar gael i rywun. Unwaith eto, nid darogan yr wyf, ond edrych ar y sefyllfa. Wrth feddwl am yr ychydig Ryddfrydwyr y gwn amdanynt yn yr ardal hon, ni allaf feddwl am gymaint ag un ohonynt a fyddai’n pleidleisio i Blaid Cymru mewn unrhyw amgylchiad, boed hi’n Brexit neu unrhyw beth arall; llawer tebycach mai pleidleisio i’r ymgeisydd mwyaf tebyg o’i churo. Ond dyma Farchfilwyr Texas, yn ffurf Plaid Brexit, i’r adwy drachefn, gyda’r posibilrwydd (ni allwn honni dim mwy) o fynd â thipyn oddi ar Lafur yn rhai o barthau mwy gwerinol ein hetholaeth. A fydd hynny’n ddigon i wrthbwyso dylanwad yr ELIFFANT yn yr ystafell, sef Prifysgol Bangor, sy’n gwestiwn mawr.

Ac yng ‘ngwlad iawn Geredigiwn deg’ mae dau eliffant, mawr a bach, sef Prifysgol Aberystwyth a thua hanner Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant. O blith cefnogwyr Mark Williams, faint sydd (a) yn hen Ryddfrydwyr Ceredigion, a (b) yn bleidleiswyr ethnig y colegau? Heb wybod yr ateb, gallwn gynnig cymaint â hyn. Am genedlaethau ni bu pleidleiswyr traddodiadol Rhyddfrydiaeth yn uniaethu ag unrhyw bolisi. Heddiw ceir arwyddion fod un polisi, sef Prydeindod, yn cynhesu peth ar eu calonnau. Darllenwn fod digon o hen Ryddfrydwyr De-Orllewin Lloegr hefyd yn Frexitwyr selog, a synnwn i damaid nad oes digon o’r Cardis yr un fath. Pe gallai Nigel gynnig tamaid blasus, am y tro, i’r rhain, gallai fod yn help i Ben Lake. Ond digon i wrthbwyso dylanwad yr eliffantod?

Ar wefan BBC Cymru Fyw, 12 Tachwedd, llwyddodd Vaughan Roderick a Laura McAllister i drafod Ceredigion heb gyfeirio at yr eliffantod o gwbl. Pam y mae pawb o’r sylwebyddion a’r arbenigwyr yn anwybyddu’r ffactor hwn?

(2) AMODAU

Dyna’r SNP wedi cyhoeddi’n glir ei hamodau gogyfer â chefnogi llywodraeth Corbyn petai’r llywodraeth honno’n dod yn bosibilrwydd o gwbl . Yn eu plith, yn wir yn bwysicaf un, mae’r amod fod Trident yn gadael yr Alban. Pe dôi hi i hynny, dyma fyddai’r ergyd fwyaf erioed i falchder y Sefydliad Prydeinig. I’r Albanwyr, dyma fyddai dial Wallace, ac i ni Gymry, dial Dafydd ap Gruffudd. Bydd y gwleidyddion Torïaidd, gan wybod hynny, yn gynddeiriog, a dyma Michael Gove wedi dechrau’r tanio. Bydd mwyafrif y gwleidyddion Llafur yn fwy cynddeiriog: dyma Nia Griffith AS (Llanelli) fel llefarydd yr wrthblaid ar Amddiffyn, newydd ei chyhoeddi ei hun ‘gant y cant o blaid Trident’ wrth sicrhau undebwyr llafur (sef un o’r carfanau mwyaf adweithiol yn y mater hwn) fod eu swyddi ‘amddiffyn’ yn berffaith saff o dan Lafur. Rwan Corbyn, os wyt ti’n dal yn ddiarfogwr niwclear, am ba hyd mae hon i gael aros yn llefarydd?

Os daw’r diwrnod (ac mae’n fwy tebyg o ddod trwy annibyniaeth yr Alban na thrwy unrhyw beth a wna’r Chwith Brydeinig lipa, ddiafael, ddi-ddim) i ble’r aiff y llongau tanfor wedyn? Byddai croeso mawr yn Barrow-in-Furness yn ôl rhaglen y noson o’r blaen – ‘it’s jobs’, ond yn ôl datganiad Carwyn fis Mai 2012 byddai mwy na chroeso yng Nghymru. Rwyf wedi gofyn y cwestiwn fwy nag unwaith ar y blog, a yw Adam eto wedi gofyn i Drakeford a yw hyn o hyd yn bolisi Llafur Cymru? Ond does dim pwynt gofyn bellach, gan fod Adam ei hun wedi gwneud cytundeb â Jo Botwm Niwclear.

Dyma inni wleidyddiaeth eithafol dila a chwerthinllyd.

Yr ardderchog un-ar-ddeg

Dyma’r hyn a gofnodais ym mlog 1 Gorffennaf, pan etholwyd Jo Swinson yn arweinydd y Democratiaid: ‘Y ddau ymgeisydd am arweinyddiaeth y D.Rh. yn cael eu holi gan Cathy Newman. I gloi’r cyfweliad, pedwar neu bump o gwestiynau byrion, ateb “byddwn” neu “na fyddwn” . A’r pwysicaf o ddigon o’r rhain: “Fyddech chi’n pwyso’r botwm niwlcear?” Jo Swinson: “Byddwn”. Ed Davey: “Byddwn”.

Wedyn, 3 Gorffennaf, meddwn i: ‘Na chymerwn ein camarwain gan amgylchiadau arbennig y dwthwn hwn: ydyw, am y tro, mae’r D.Rh. i’w gweld yn hel atynt eu hunain gyfran dda o’r Arhoswyr: pleidlais ar sail polisi, am unwaith yn eu hanes, a thros dro. Nid yw trwch pleidleiswyr arferol y D.Rh. yn uniaethu ag unrhyw bolisi, ac ni byddent yn derbyn cyfarwyddyd gan eu harweinwyr i gefnogi P.C. hyd yn oed pe bai cyfarwyddyd o’r fath … Prydeinwyr yw’r rhan fwyaf ohonynt, a gwerth eu cyfranogiad … yw eu bod yn rhannu’r bleidlais unoliaethol dipyn bach.’

Ac ymhen deuddydd eto, 5 Gorffennaf: ‘Yr help mwyaf y gall y D.Rh. ei roi i B.C. fydd sefyll ym mhobman fel ag i rannu tipyn bach ar y bleidlais unoliaethol. Lle byddai’r D.Rh. heb ymladd nid oes unrhyw fath o sicrwydd, nac yn wir debygrwydd, y byddai ei phleidleiswyr yn trosglwyddo’u cefnogaeth i B.C.: y gwrthwyneb, mwy na thebyg.’

Fel y dywedais, 31 Hydref, rwy’n osgoi darogan. Ailddyfynnaf yr uchod yn unig fel ffactorau i’w cadw mewn cof wrth inni wylio beth a ddigwydd yn 11 sedd y ‘Gynghrair Aros’.

Ond dyma ichi beth fyddai wedi bod yn hwyl. Bod y DDWY blaid yn tynnu’n ôl yng Ngheredigion, gan eu bod mor gytûn ym mhobman arall, gydag un ‘Blaid Aros’ yn sefyll, a honno (a) gant y cant dros annibyniaeth i Gymru a (b) gant y cant dros bwyso’r botwm yna gyda Jo.

Biblioffobia

Ym mlogiad Hydref 4ydd mi soniais am y profiad digri sydd i’w gael bron yn rheolaidd yn ffeiriau llyfrau Cymdeithas Bob Owen: ‘Lle rhyfedd yw’r Ffair Lyfrau. Mae’n llawn o bobl oedrannus sy’n cwyno fod ganddynt eisoes lawer iawn gormod o lyfrau, nad oes ganddynt le i’w cadw, ac na fyddant o unrhyw ddefnydd na diddordeb i’w plant. Cymeriad cyfarwydd yn y Ffair yw’r gŵr sy’n adrodd bod ei wraig yn cwyno am y llyfrau (byth fel arall) ac eisiau iddo gael eu gwared.’

Un amlygiad yw’r hyn yr wyf yn ei grynhoi yma o gyflwr seicolegol arbennig. Yr enw technegol arno, mae’n debyg, yw ‘biblioffobia’ – neu ‘ofn llyfrau’. A daw i’m cof amlygiadau eraill ohono.

(1) Y gŵr (ie, gŵr, sylwer eto) sy’n llyfrgarwr, ie digon posib yn ysgolhaig neu lenor ei hun, ond sy’n addef yn ddistaw bach wrth gyfeillion ei fod yn gorfod SMYGLO ambell lyfr i’w stydi heb i’w wraig sylwi.

(2) Y llyfrgarwr sydd wedi gwneud rheol iddo’i hun ers blynyddoedd, fod llyfr i fynd allan am bob un a ddaw i mewn.

(3) Un o’m cydnabod (fe’i galwn yn X) yn awyddus i gael gwared â llyfrau ei dad, ‘achos, fel y gwyddost ti, dydw i ddim yn llenor.’ Fy ymateb distaw innau: ‘Ia mi wn i, X, ac mi ŵyr y byd, nad wyt ti ddim yn llenor. Ond fedri di ddarllen?’ (A bron yn ddi-feth mewn achos fel hyn fe’n hysbysir fod y llyfrau’n hen; yn wir maent yn hen iawn, ac yn ofnadwy o hen. Ran amlaf fe geir eu bod cyn hyned â hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif.)

(4) Ysgolhaig yn cael gwared â rhai silffeidiau o lyfrau i wneud lle i … ornaments!

(5) Brys annuwiol gweddw i werthu llyfrau ei diweddar ŵr bron cyn i’r creadur oeri yn ei arch. Mae gennyf amryw eitemau yn y tŷ yma ac arnynt lofnodion gwŷr llên a’u trysorodd unwaith, tystion mud o’r chwalfa hon.

(6) Taro i siop elusen, a rhyw gip dros y silffoedd llyfrau Cymraeg. Onid llofnod hwn-a-hwn sydd yma, gŵr o ddiwylliant, ie tipyn o awdur neu ysgolhaig ei hun, eto fyth? Onid oes plant iddo, hwythau wedi cael ysgol a choleg a’u codi yn sŵn y Pethe? Y genhedlaeth yn amlwg wedi penderfynu, nid yn unig nad oes ganddi hi ddefnydd i lyfrau’r hen ddyn, ond hefyd na bydd gan ei phlant hithau, na’i hwyrion, na neb, ddefnydd iddynt na diddordeb ynddynt byth eto.

Yn wir mae rhif (6) yn ein harwain at ffenomen seico-gymdeithasol ehangach ac un o’n problemau canolog – efallai y fwyaf o’r cyfryw – yng Nghymru heddiw, sef ymddiswyddiad neu yn wir ymddiorseddiad y dosbarth proffesiynol Cymraeg. Gollwng gafael, rhoi’r gorau i’r job, ‘rhoid gif-yp’. Digwyddodd o leiaf deirgwaith o’r blaen yn ein hanes, ac un o’r dyddiau hyn fe ddigwydd un waith yn ormod.