Cywiro a chymeradwyo

Rhaid imi gywiro un peth.  Cabinet Gwynedd, nid y Cyngor yn gyfan, oedd yn ystyried mater y tai ddydd Mawrth diwethaf.  Ddydd Iau, y cyntaf o Ragfyr, y bydd y cynghorwyr oll yn trafod y pwnc hwn, gyda chyfle i dderbyn, gwrthod neu ddiwygio cynnig a roir gan y cabinet. 

Gan mor bwysig yw’r ystyriaethau ac mor ddadlennol fydd y penderfyniad, dyma ailadrodd yr hyn a ddywedais ar Dachwedd yr ugeinfed.

‘Os na fydd y cynnig yn cynnwys cymal yn eithrio brodorion rhag talu’r premiwm, fe wna fwy o ddrwg nag o les.  (Beth yw ‘brodor’?  Rwyf wedi cynnig amryw ddiffiniadau o’r blaen, ac mae’n rhydd i’r cyngor ddewis y mwyaf addas yn ei olwg.) 

‘Faint o les pa un bynnag?  A fydd y cynnig yn amlinellu mesurau yn gwir alluogi pobl leol i brynu neu rentu cartrefi?  A fydd yn dangos yn glir sut y bydd yr incwm o’r premiwm yn gallu helpu?  A fydd yn seiliedig ar wybodaeth bendant am faint yr angen?  A fydd yn wynebu’r gwirionedd  cyffredinol (diamau fod eithriadau lleol iddo) mai gormod o dai sydd yng Nghymru, a bellach ddim digon o Gymry i’w meddiannu? 

‘Os bydd y cynnig yn ddiffygiol yn y pethau hyn, anodd rywsut rhagweld y derbynnir gwelliannau iddo ddydd [Iau]. A chwestiynau sylfaenol i’w hateb eto, onid oes yma achos lle dylid cyfeirio’r cyfan yn ôl i’w ailystyried?’ 

      §                

‘Oes,’ yw ateb deg o gynghorwyr Llŷn ac Eifionydd, mwyafrif cynghorwyr Gwynedd o’r ddau gwmwd, y cyhoeddwyd ganddynt y datganiad isod.  Dyfynnaf ef yn gyfan, gan ei fod yn gryno a rhesymegol, yn taro’r hoelen ar ei phen, ac yn beth a all achub y cyngor rhag gwneud clamp o gamgymeriad.                    

§

Datganiad gan fwyafrif cynghorwyr sir Llŷn ac Eifionydd ar fater cynyddu’r premiwm treth gyngor

Rydym ni a enwir isod yn gwrthwynebu’r cynnydd arfaethedig yn y premiwm treth gyngor ac yn galw ar ein cyd-gynghorwyr i ystyried effaith y fath gynnydd ar boblogaeth frodorol ein hardaloedd.

***

Tueddir i gyfystyru parhad y Gymru Gymraeg weddillol â mater ehangach cyfiawnder cymdeithasol ym maes tai. Mae’r materion hyn yn gorgyffwrdd ond nid ydynt yn cyfateb yn llwyr. Mae cyndynrwydd i gydnabod y gwirionedd anghysurus hwn. 

Dau amcan sylfaenol ddylai fod gennym yn y maes hwn: sefydlogi’r sefyllfa dai haf a chadw eiddo ym meddiant brodorion.

1. Sefydlogi’r sefyllfa dai haf. Mae 2237 o dai haf yn ardal Dwyfor (ystadegau Gorffennaf 2022). Nid oes tystiolaeth bod galw cyfatebol am dai yn lleol. Hynny yw, gormod o dai sydd yma o gymharu â maint y boblogaeth frodorol. Pe deuai cyfran sylweddol o’r tai haf hyn ar y farchnad, mae’n annhebygol mai brodorion fyddai’n eu prynu. Mae yma fewnlifiad mewn potensial a allai ansefydlogi demograffi ieithyddol yr ardal ymhellach.

Dylid ymgyrraedd at sefydlogi neu gymell gostyngiad graddol yn nifer y tai haf (drwy gyfrwng y mesurau arloesol eraill a gyflwynwyd yn ddiweddar gan Lywodraeth Cymru – amrywio’r dreth drafodion tir, dosbarthiadau defnydd cynllunio, cwotas lleol ac, yn bennaf oll, cynllun peilot tai Dwyfor). Ar yr un pryd, dylid ymbwyllo rhag cyflwyno premiwm treth gyngor sy’n debygol o orfodi brodorion i werthu eu heiddo a chymell perchnogion tai haf i’w troi’n aelwydydd preswyl, gan arwain at ostyngiad yng nghanran y siaradwyr Cymraeg yng nghymunedau’r Sir.

2. Cadw eiddo ym meddiant brodorion. Mae hyn yn hanfodol. Ni ddylid cosbi brodorion am ddal gafael ar eiddo. Mae perygl y byddai cynyddu’r premiwm yn taro brodorion a fyddai’n methu cyrraedd y trothwy gosod ar gyfer unedau gwyliau hunan-ddarpar, gan amharu felly ar eu gallu i gynhyrchu incwm a byw yn lleol a’u cymell, yn y pen draw, i ollwng gafael ar eu hetifeddiaeth. Ymhellach, mae’n debyg y byddai cynyddu’r premiwm yn cymell rhagor o berchgnogion tai haf  i farchnata eu tai fel unedau hunan-ddarpar gan danseilio gallu brodorion i ennill bywoliaeth yn y maes. Mae digon o arwyddion fod hyn yn digwydd eisoes.

Mae’n dilyn o’r sylwadau hyn y dylai’r penderfyniad ynglŷn â’r premiwm treth gyngor ar dai haf fod yn destun asesiad effaith ar y Gymraeg fydd yn ystyried (i) yr effaith debygol ar y ganran o’r boblogaeth sy’n siarad Cymraeg mewn cymunedau neilltuol a (ii) yr effaith debygol ar allu brodorion i ennill bywoliaeth ym maes llety gwyliau hunan-ddarpar. Mae’r olaf yn neilltol bwysig yn achos ffermydd sydd wedi arallgyfeirio.

Hyd yma nid yw Cabinet Gwynedd wedi llwyr ystyried effaith cynyddu’r premiwm ar y boblogaeth frodorol. Nid yw wedi paratoi asesiad effaith ieithyddol (a hynny’n groes i bolisi). Ac mae wedi llwyr ddiystryru casgliadau pwyllog adroddiad Dr Simon Brooks ar dai haf.

Richard Glyn Roberts, Abererch                        John Brynmor Hughes Abersoch a Llanengan

Eirwyn Williams, Criccieth                                Hefin Underwood, De Pwllheli

Steven W. Churchman, Dolbenmaen                  Anwen J. Davies, Efailnewydd a Buan

Gwilym Jones, Gorllewin Porthmadog               Angela Russel, Llanbedrog a Mynytho   

Gruffydd Williams, Nefyn                                 Gareth Williams, Pen Draw Llŷn

Yr ysbryd gweriniaethol ym Mangor

Arwydd mawr oddi ar Ffordd Farrar ym Mangor.  Rhywun am roi’r sac i Prins William ond wedi rhedeg allan o baent?

Unwaith yn rhagor …

Yn ôl at hen destun. Bnawn Mawrth bydd Cyngor Gwynedd yn ystyried mater y premiwm ar dreth ail gartrefi, gyda chyfle i’r cyngor cyfan roi barn ar gynnig gan y cabinet.

Os na fydd y cynnig yn cynnwys cymal yn eithrio brodorion rhag talu’r premiwm, fe wna fwy o ddrwg nag o les. (Beth yw ‘brodor’? Rwyf wedi cynnig amryw ddiffiniadau o’r blaen, ac mae’n rhydd i’r cyngor ddewis y mwyaf addas yn ei olwg.)

Faint o les pa un bynnag? A fydd y cynnig yn amlinellu mesurau yn gwir alluogi pobl leol i brynu neu rentu cartrefi? A fydd yn dangos yn glir sut y bydd yr incwm o’r premiwm yn gallu helpu? A fydd yn seiliedig ar wybodaeth bendant am faint yr angen? A fydd yn wynebu’r gwirionedd cyffredinol (diamau fod eithriadau lleol iddo) mai gormod o dai sydd yng Nghymru, a bellach ddim digon o Gymry i’w meddiannu?

Os bydd y cynnig yn ddiffygiol yn y pethau hyn, anodd rywsut rhagweld y derbynnir gwelliannau iddo ddydd Mawrth. A chwestiynau sylfaenol i’w hateb eto, onid oes yma achos lle dylid cyfeirio’r cyfan yn ôl i’w ailystyried?

Cofio Macsen

Erthygl flaen Nation Cymru ddoe yn ymdrin â chefndir ac ysgogiad anthem fawr ein dydd, ‘Yma o Hyd’, ar achlysur rhyddhau fideo newydd ohoni. Ar y mater ‘Pwy sydd yn cofio Macsen?’ fe ddywedir hyn: ‘… remembered in Welsh myth as the man who gave Wales its freedom from Roman rule’.

Cywir?

Dowch inni gofio i ddechrau fod yna ddau Facsen. Arwr y chwedl ‘Breuddwyd Macsen Wledig’ yw un o’r ddau. Roedd y Macsen hwn yn Ymerawdwr Rhufain. Ryw ddiwrnod mewn breuddwyd fe welodd ferch eithriadol hardd a deniadol mewn rhyw wlad ddieithr. Anfonodd negeswyr dros y byd i chwilio amdani ac i ofyn drosto am ei llaw mewn priodas. Ac yn wir fe ddoed o hyd iddi: roedd yn byw yng Nghaernarfon, ac Elen oedd ei henw. Pan gyflwynodd y cenhadon gais yr Ymerawdwr, ei hateb hi oedd, ‘Os ydi o isio fi, geith o ddŵad yma i fy nôl i’. Teithiodd Macsen i Arfon, clymwyd y cwlwm yn syth, ac yno y bu’r ddau’n byw yn ddedwydd, nes cododd problem. Dechreuodd pobl Rhufain gwyno fod eu Hymerawdwr wedi bod oddi cartref am ormod o flynyddoedd, ac fe’i diswyddwyd mewn coup d’ětat. Ond na phoener, roedd gan Elen ddau frawd galluog a diofn, Cynan a Gadeon, na fuont fawr o dro yn codi byddin o hogia’r dre, ymdeithio i Rufain, ei goresgyn, ac adfer ei goron a’i orsedd i’w brawd-yng-nghyfraith. Dyna, a chrynhoi at yr asgwrn, chwedl Macsen Wledig: Ymerawdwr Rhufain a fentrodd ac a gollodd bopeth er mwyn ennill serch Cymraes, a’i theulu hi, y Cofis, yn adfer y cyfan iddo drwy goncro Rhufain fawr ei hun.

Cymeriad gwahanol yw’r Macsen y dywed llyfrau hanes ryw ychydig amdano. Magnus Clemens Maximus yw hwn, cadfridog Rhufeinig o dras Sbaenaidd, yn gwasanaethu ym Mhrydain ac a godwyd gan y fyddin yma yn Ymerawdwr yn nyddiau dadfeiliad yr Ymerodraeth. ‘Yn y flwyddyn tri chant wyth tri’ croesodd y Macsen hwn i’r Cyfandir a byddin fawr o Brydain gydag ef, a llwyddodd am flynyddoedd i feddiannu tua hanner yr Ymerodraeth fel yr oedd bryd hynny, gan lywodraethu o ddinas Trèves neu Trier, sydd ar ffin Ffrainc a’r Almaen heddiw. Oddi yno fe ymdeithiodd ymlaen ar fwriad ennill Rhufain ei hun, ond lladdwyd ef yn yr ymgais.

‘Pwy sydd yn cofio Macsen?’ ATEB: yr offeiriad a’r hanesydd A.W. Wade-Evans (1875-1964), a charfan o genedlaetholwyr Cymreig a gafodd ei syniadau ef yn ddeniadol. ‘Does neb yn ei nabod o’? ATEB: o leiaf byddai’n braf pe gallem ei nabod yn well, gwybod mwy o’r ffeithiau, a phrofi ai gwir ai peidio y syniad, y ddamcaniaeth neu’r honiad fod Macsen, cyn ymadael ar ei gyrch i’r Cyfandir, wedi gwneud trefniadau arbennig ar gyfer Gorllewin Prydain. A oedd y trefniadau hynny, a bwrw eu bod wedi digwydd, yn ddigon i wneud Macsen yn wir sylfaenydd cenedl y Cymry? Ni fynn y rhan fwyaf o’r haneswyr proffesiynol neu academaidd gredu hynny, nac yn wir ei ystyried ag unrhyw ddifrifwch; nid af i’r afael â’r ddadl yn awr. Dyma sydd arnaf eisiau ei ddweud, a dyma pam rwy’n sgrifennu’r blog hwn heddiw: OS gwnaeth Magnus Maximus, y Macsen hanesyddol, drefniadau arbennig i amddiffyn a chadarnhau rhan o Ynys Brydain cyn iddo ymadael, fe fynnai Wade-Evans, sef y cyntaf i honni dim o’r fath, iddo wneud y trefniadau hynny i gadw’r wlad yn Rhufeinig o ran gwareiddiad a diwylliant. Y dyn a ymorolodd bod y Cymry’n para’n ‘feibion Rhufain’, dyna oedd Macsen yn ôl W.-E., Sons of the Romans yn nheitl llyfr ei ddilynwr a’i broffwyd anniffygiol H.W.J. Edwards.

Am drafodaeth ar hyn oll, estynnwch am eich copi o olygiad Iestyn Daniel, Llythyr Gildas a Dinistr Prydain. Ac efallai y cewch beth goleuni o ddwy bennod gyntaf fy llyfr i, Hen Ddalennau, dan y penawdau ‘Ystyried Gildas’ ac ‘Ystyried Wade-Evans’.

Ryw ddwy neu dair blynedd yn ôl mi glywais yr awgrym y dylai fod cofgolofn i Elen yng Nghaernarfon. Ni chlywais ddim byd wedyn, ond byddai’n wych o beth pe gellid ei wneud. Yn y cyfamser llawenhawn oll yn llwyddiant ysgubol, aruthrol ‘Yma o Hyd’.