Ie, sylwadau Lucy Inglis.
(1) Dim byd newydd. Mae deallusion ac academwyr o Saeson yn wrth-Gymreig, gyda dyrnaid bach iawn o eithriadau. Dyna drefn natur.
(2) Fel rwyf wedi dweud o’r blaen ar y blog, mae Rhagluniaeth yn gyrru pethau fel hyn o bryd i’w gilydd i geisio gwylltio’r Cymry a’u cael i ymysgwyd a gwneud rhywbeth ohoni. Hyd yma nid yw wedi gweithio ryw lawer, ond disgwyliwch yr wythnos nesaf yr Hen Lyfr Bach hwn :
Ac ar dudalen 10 fe gewch ateb Mynyddog i Lucy.
Y cymhwyster Cymraeg Ail Iaith i ddod i ben mewn pum mlynedd. Cyn croesawu’r newydd yn ddiamod, gofynnaf ddau gwestiwn.
(1) Sut beth fydd y ‘cymhwyster cyffredin’ wedyn ? Rhagor o deneuo ar yr uwd ? Gall fod yma berygl gwirioneddol.
(2) Yn ystod blynyddoedd o ddysgu, gwelais ddyrnaid o fyfyrwyr gwir alluog yn dod i astudio’r Gymraeg ar ôl dilyn y llwybr ail iaith, rhai a gyrhaeddodd ben y dosbarth a gwneud cyfraniad gwiw wedyn. Heb y cychwyn ail iaith, a fyddai eu llwybr hwy wedi ei gau ? Byddai’n ddiddorol clywed profiad ambell un ohonynt. Wedi ystyried, credaf fy mod yn dyfalu’n iawn y byddai’r rhain wedi llwyddo pa un bynnag, gan eu bod yn bobl ymroddedig a phroffesiynol eu hagwedd. Rhaid pwysleisio mai lleiafrif bach iawn oeddynt, a rhai ohonynt heb ‘fynd trwy’r system’ ond wedi dysgu’r Gymraeg ar eu liwt eu hunain. O ran y ‘system’, ac os yw’r polisi newydd i weithio, bydd gofyn trefnu i newid gêr yn gynharach yn yr ysgol, ac nid bach o dasg fydd hynny.
Ond yn gyffredinol, credaf fod penderfyniad y Gweinidog yn iawn. O dan gochl ‘ail iaith’ fe ffynnodd llawer o dwyll a hunan-dwyll. Cystal inni wynebu’r gwir plaen, nad oedd y cymhwyster yn werth dim. A digwyddai pethau fel hyn:
(a) Dau ymgeisydd am y swydd, C iaith gyntaf a B ail iaith. A’r ail cafodd hi, gan nad oedd y cyflogwr yn deall y gêm.
(b) Teuluoedd o Gymry glân yn ceisio smyglo plentyn i goleg fel ‘ail iaith’. Cofiaf yn dda fel y byddai’r ddiweddar Dr. Enid Roberts yn sbotio’r rhain ar y diwrnod cyntaf, ac yn rhannu’n ddefaid a geifr – ‘ail iaith go-iawn’ a ‘Cymry sâl’.
(c) Ysgolion yn barnu mai gwell ysgafnhau baich TGAU disgyblion yn astudio’r pynciau trymion gwyddonol. O, tipyn o ‘Easy Welsh’ i’r rhain, Cymry glân eto.
(ch) Disgyblion am ganolbwyntio ar bynciau ymarferol fel gwaith coed neu wyddor tŷ. Rhywbeth bach ychwanegol ? Beth am ‘Easy Welsh’ ?
(d) Gwaethaf oll, y ‘French or Welsh’, gan amddifadu’r union rai oedd â gogwydd at ieithoedd. Un o sgandalau mwyaf byd addysg Cymru drwy’r rhan helaethaf o’r ugeinfed ganrif. Ni ddynodid mo’r Ffrangeg yn ‘Easy French’. Rwy’n meddwl imi ddweud y stori hon rywdro o’r blaen ar y blog, ond dyma hi eto, gan mai dyma’r peth yr wyf falchaf ohono yn ystod fy holl flynyddoedd dan addysg. Y diwrnod cyntaf yn y Pumed Dosbarth, penderfynodd rhyw hanner dwsin ohonom, rhai oedd am roi cynnig ar y Ffrangeg a’r Lladin, na fynnem wneud dim â’r ‘Easy Welsh;’ a oedd yn sarhad ar ein dealltwriaeth. Dyma gyhoeddi y byddem yn gwneud y ddau bwnc Cymraeg (Iaith a Llên), doed a ddelo, ochr yn ochr ag unrhyw ieithoedd eraill. Cytunodd yr athrawon yn syth. A dyna, hyd y gwn, ddiwedd ‘French or Welsh’ yn Ysgol Dyffryn Nantlle.
Ffarwel, felly, i’r ‘Ail Iaith’. Disgwyliwch y llyfr hwn, allan 8ed o Hydref:
Sylw bach cyflym ar gynigion newydd Comisiwn y Ffiniau.
Gwir, mae’n debyg, ein bod ni’r Cymry wedi ein gor-gynrychioli ers tro byd, a rhai o’r rhanbarthau gwledig yn arbennig felly. Hyn oll o fewn cyd-destun San Steffan, cofiwch; o ran cynrychiolaeth yn y Cynulliad Cenedlaethol, efallai bod gofyn meddwl am batrwm hollol wahanol.
Dywed y sylwebwyr oll fod y cynllun a gyhoeddwyd heddiw yn ffafrio’r Ceidwadwyr, ac y gall mai un o’i ganlyniadau fydd dileu sedd Corbyn !
Bid a fo am hynny, beth am yr effeithiau yng Nghymru ? Nid yw o unrhyw wahaniaeth ble tynnir y ffin rhwng dwy etholaeth Lafur solet, ac felly ni bydd fawr o effaith i’r newidiadau ym Morgannwg a Mynwy. Yr unig eithriad o bwys i hyn yw creu sedd newydd ‘Gŵyr a Gorllewin Abertawe’; dyma rodd fach i’r Ceidwadwyr, ond galluogi gweddill Cwm Tawe i ddychwelyd at Lafur.
Yng ngweddill Cymru fe all y newidiadau, os dônt i rym, fod yn bellgyrhaeddol. Canolbwyntiwn heddiw ar un agwedd, sef yr ymhlygiadau i Blaid Cymru.
Gall y newid adael y Blaid gyda dim ond un sedd, sef Caerfyrddin. Ar y llaw arall gall fod yma gyfle iddi estyn ei therfynau a’i dylanwad yn sylweddol, os gwêl hi ei chyfle a pharatoi’n ddeallus ar ei gyfer. OS go fawr, fel y cawn sôn eto. Bwriwn olwg sydyn:
1. Môn ac Arfon. Sedd ymylol (cofiwch o hyd mai am San Steffan yr ydym yn sôn), ond o fewn gafael Plaid Cymru ond iddi ymladd yn iawn
2. ‘Gwynedd’ a Gogledd Clwyd. Dyma rai o ardaloedd mwy Cymreig (neu lai Seisnigedig) Sir Ddinbych wedi eu gwahanu oddi wrth y ‘Costa Geriatrica’, glan môr y gogledd. Cyfle o’r diwedd i BC wneud rhywbeth ohoni – lle dylai fod wedi gwneud rhywbeth ohoni ers blynyddoedd – yn Nyffryn Conwy, Hiraethog ac Uwchaled. Cyfle iddi estyn ei thiriogaeth. Os na all hi ennill mewn rhanbarth fel hyn nid oes fawr ddiben iddi fynd ymlaen.
3. De Clwyd a Gogledd Maldwyn. Ymylol eto, ond dyma wahanu ardaloedd Cymraeg Maldwyn – sydd ymhlith yr ardaloedd mwyaf bywiog yn ddiwylliannol yng Nghymru’r dwthwn hwn – oddi wrth y ‘Severn-Siders’ sarrug, diffaith. Rhodd i BC eto, os gwêl hi ei chyfle, cyfle i ymestyn at y ffin.
4. Ceredigion a Gogledd Sir Benfro. Dyma adfer yr hen etholaeth lle bu Cynog Dafis yn llwyddiannus. Bychan yw poblogaeth Gogledd Sir Benfro, ond gall fod yn ddigon, gydag ymgyrchu da, i wrthweithio dylanwad llethol Prifysgol Aberystwyth.
5. Caerfyrddin yn ôl o fewn terfynau hen etholaeth Gwynfor Evans, a chyfle i BC greu sedd saff.
Ond down yn ôl at yr OS. Mae gan BC dasg enfawr o’i blaen, adennill ffydd ei chefnogwyr naturiol, ar ôl blynyddoedd o’u dirmygu a’u sarhau. Mae’r cau ysgolion yng Ngwynedd yn dal yn friw llidiog, ac wedi’r penderfyniad ynghylch addysg enwadol ym Mhenllyn, rhaid gofyn a ellir byth eto ymddiried ynddi mewn unrhyw fater. Rhaid gofyn a yw hi’n unrhyw beth, bellach, ond cyfrwng i ethol ffyliaid i gyngor a chabinet, er mwyn i’r rheini wedyn benodi gweinyddwyr sydd yr un mor dwp â hwy eu hunain.
Fel cam tuag at ei hadferiad – os yw hynny’n bosibl o gwbl – dylai fod ganddi gyfundrefn o GYNADLEDDAU rheolaidd, SIROL a/neu ETHOLAETHOL. Byddai hyn yn fodd i’r cynrychiolwyr etholedig, a’r cynghorwyr yn arbennig, gael eu hatgoffa o farn a theimlad y rhai sy’n eu cefnogi. Nid dadlau yr ydym yma y dylai’r AC neu’r AS neu’r cynghorydd fod yn DDIRPRWYWR, caeth ym mhopeth i benderfyniad ei blaid; CYNRYCHIOLYDD ydyw o hyd, a dyna ddylai fod, ac i’w gydwybod y mae’n atebol yn y pen draw. Ond eto mae eisiau cau’r gagendor anferth sy’n bodoli ar hyn o bryd rhwng barn a dyhead cefnogwyr naturiol PC ar y naill law, ac ar y llaw arall y polisïau a weithredir gan y rhai y maent wedi eu hethol. Yr union ddyddiau hyn mae materion cynllunio yng Ngwynedd yn achosion prawf.
Cymaint â hynna heddiw am yr agwedd bleidiol-wleidyddol. Mae rhai eisoes wedi cyfeirio at y camenwi sydd yn y cynllun newydd – ‘Aberafon’ am ‘Aberafan’. A chymysgu ‘Brycheiniog’ ac ‘Aberhonddu’ wrth geisio cyfieithu ‘Brecon’. Ond y drwg mwyaf – a hwn yn mynd yn ôl i ganol y 1990au, yw dal i arfer yr enw ‘Gwynedd’ ar beth nad yw ond rhan o Wynedd. Môn, Arfon, Meirion – dyna yw Gwynedd, ac mae nam sylfaenol ar unrhyw gynllun nad yw’n deall hyn. Mae hyn yn berthnasol hefyd – yn wir yn fwy perthnasol – i lywodraeth leol. Ni allaf eto ei roi yn well nag yn fy nwy hen ysgrif ‘Sir Gwymon a Sir Conbych’ a ‘Nid yw hon ar fap’. Darllenwch nhw eto.
Nid oes gan G.A. ran yn y dewis rhwng yr hen Gorbyn a Now Bach Go’, a go brin fod gan neb ohonoch chwithau ddarllenwyr. Ond diddorol cymharu dwy olwg ar Now Bach:
Blog Glyn Adda 