Eitem fach ddifyr ar BBC Cymru Fyw y bore ’ma, am eiriau benthyg sydd wedi hen wneud eu cartref yn y Gymraeg – congrinero, ciari-dyms &c. Yn awr, cwestiwn cwis i chi (ond peidied fy hen fyfyrwyr ag ateb):
Beth sy’n arbennig ynghylch y geiriau benthyg hyn: reit, boi, jest (neu dest / desd), pas, sbel, sownd, stowt ?
Wcráin wedi dewis arlywydd newydd, sef digrifwr a wnaeth enw drwy ddynwared ei ragflaenydd.
Ar y radio y bore ’ma, rhyw bapur (Y Guardian ?) Yn cael ei ddyfynnu’n gofyn ‘Pa fath o wlad fyddai’n gosod clown yng ngofal ei lluoedd arfog?’ ATEB: llawer o wledydd, a daw dwy i’r meddwl yn syth, un bob ochr i’r Iwerydd. Mi soniais o’r blaen (8 Mawrth) am Gavin Williamson, Ysgrifennydd Amddiffyn Prydain Fawr. Darllenais wedyn ei fod yn cadw tarantiwla yn ei ddesg. Boi call.
A heno ’ma, rhywun ar y radio’n gobeithio y bydd y digrifwr etholedig yn yr Wcráin ‘o ddifri’! Wel ie. Ond mae hanes digon anrhydeddus i ‘ddigrifwch o ddifri’ yng ngweithiau llenorion – Dafydd ap Gwilym, Molière, Twm o’r Nant, Daniel Owen, Wil Sam …
Fy meddwl yn rhedeg wedyn. Beth am gael tîm cryf o gymeriadau digri’r genedl i ffurfio llywodraeth Cymru yn lle’r clowns amatur yr ydym yn llwyddo i’w hethol mor ddi-ffael?
Amaeth – Ffarmwr Ffowc. Pwy arall?
Trafnidiaeth – Ifans y Tryc
Iechyd – Y Dyn Sâl
Diwylliant a Chwaraeon – Mr. Arthur Picton
Cerdd Dant – Sioned Grug
Iaith – Mr Canterbury Kent
A Phrif Weinidog? Tudur Owen? Ifan Gruffydd? Syr Wynff? Plwmsan y Twmffat Twp? Dowch o’na ddarllenwyr! Eich dewis chi!
Dyma lyfr sylfaenol hanes y Cymry.
Mae ‘Dogfen Gildas’, fel y gelwir hi yn y golygiad newydd hwn, yn cynnwys dwy elfen: yn gyntaf, llythyr o gerydd chwyrn i arweinwyr seciwlar a chrefyddol Prydain y chweched ganrif; ac yn ail, crynodeb o hanes Prydain hyd at gyfnod yr awdur.
Ai un awdur sydd i’r ddwy elfen? Ynteu dau? Mae’r cwestiwn wedi ei godi o’r blaen; yma ystyrir ef yn ofalus iawn, a daw’r golygydd at ei gasgliad ei hun.
Y rhan hanesyddol – pwy bynnag oedd ei hawdur – yw’r ymgais gyntaf ar glawr i adrodd hanes Prydain a’i phobl. Bu’n ddylanwadol trwy’r canrifoedd a hyd y dydd hwn, nid yn unig ar y modd yr ysgrifennwyd yr hanes, ond ar y modd y lluniwyd ef hefyd. Credodd y Cymry, yn gam neu’n gymwys, mai hwy yw etifeddion y ‘Britanni’ a ddarlunnir yn yr adroddiad hanesyddol. Ydym, ‘ry’n ni yma o hyd’, chwedl y gân, ond yma gyda ni o hyd hefyd y mae’r teimlad o israddoldeb.
Mewn cyfieithiad newydd awdurdodol ynghyd â thrafodaeth fanwl, dyma’n gwahodd eto i ystyried beth yn union oedd ystyr a diben ‘Dinistr Prydain’.
Ceir yma’r testun Lladin a’r cyfieithiad Cymraeg wyneb yn wyneb.
Bellach ar gael am £15 ar dalennewydd.cymru.
Dyma’r saith-ar-hugain wedi rhoi estyniad bach inni eto. Daliaf ar y cyfle i ofyn dau gwestiwn i chi’r darllenwyr.
Ond yn gyntaf ambell sylw byr.
(1) Y dyddiau pan oedd y llywodraeth fwy neu lai wedi gollwng yr awenau, a Thŷ’r Cyffredin wedi meddiannu’r drafodaeth, teimlwn fod yna rywbeth digon iach, amheuthun yn wir, yn yr hyn y buom yn gwrando arno, sef y gwleidyddion ar ddau du’r ddadl yn siarad o argyhoeddiad. Am ychydig ddyddiau, cawsom deimlo ei bod o bwys beth a ddywedid o’r llawr, yn wahanol i fel y mae pan yw llywodraeth yn sicr o’i mwyafrif. Oni fyddai’n beth da cael rhagor o hyn?
(2) Dyna efallai un peth da sydd wedi deillio o PRALLAN. Unrhyw beth arall? Wel, heb amheuaeth, mae wedi helpu tuag at Atal Wylfa B. Llongyfarchiadau, bobl Môn.
(3) Deilliodd refferendwm 2016, a phopeth a ddilynodd hynny, o anesmwythyd parhaol, problem seicolegol ddofn, sef: (a) os oes clwb yn rhywle yn y golwg, mae’n RHAID i’r Prydeiniwr gael perthyn; (b) yr un pryd, mae’n AMHOSIBL iddo dderbyn yr un rheolau â phawb arall. Y dyddiau hyn mae’n ymddangos fod yr Almaen yn cydymdeimlo â Lloegr yn ei chyfyng-gyngor, ac yn awyddus i roi peth help. Mae fel petai’n ddiolchgar i Loegr am ei bomio i edifeirwch gan ei gwaredu oddi wrth ei ffolineb anfad, anfaddeuol ei hun. Nid yw Ffrainc, ar y llaw arall, yn maddau cymwynas.
Ac yn awr dyma’r ddau gwestiwn:
(1) Gwyliais dipyn o ardystiad mawr Llundain o blaid aros. Ymhen yr wythnos, gwylio rali’r Brexitwyr, gyda’i lleisiau mwy gwerinol a mwy croch. Yn wir, yng nghyfweliadau’r ail garfan clywn ddau lais gwahanol, cytûn ar y diwrnod: (a) Alf Garnett, a (b) Disgusted Tunbridge Wells. Y rheswm y mae’r ddau gategori hyn mor sicr o’u pethau yw eu bod wedi eu trwytho mewn ideoleg; maent wedi etifeddu honno, ac fe’i hategir bob dydd yn y wasg y maent yn ei darllen. Ond beth am y Brexitwyr mawr Torïaidd yn San Steffan – Boris, Jacob, Gove, Duncan-Smith? Nid yw’r rhain ar drugaredd ideoleg: maent mewn sefyllfa i’w chreu ac i’w newid. Beth sydd iddyn nhw yn y Brexit? Rwyf newydd ddarllen llyfr diddorol o’r enw Rule Britannia: Brexit and the End of Empire, a daw’n lled agos at yr ateb wrth awgrymu y gwelwn yma (a dyfynnu’r broliant) ‘the last gasp of the old empire working its way out of the British psyche’. Ond anodd credu fod dosbarth llywodraethol grymus a thra-chyfoethog, hyd yn oed a chaniatáu fod chwilen yn ei ben, yn gweithredu ar sail y chwilen honno’n unig. Rhaid bod yna ryw ysgogiad economaidd yn ogystal. Rhaid eu bod yn credu y bydd Brexit yn eu gwneud hwy hyd yn oed yn gyfoethocach. Sut yn union felly? Beth a ddywedwch chi, ddarllenwyr?
(2) Pam y mae’r Albanwyr gymaint o blaid aros i mewn? Fel yr wyf wedi sôn o’r blaen, siom ar ôl siom a gafodd hen deyrnas yr Alban o ddibynnu ar ‘The Auld Alliance’, sef y cynghrair â Ffrainc. Unwaith eto, beth a ddywedwch chi, ddarllenwyr?
Ond beth bynnag yr union gymhelliad, bydded i hyn brysuro dydd annibyniaeth yr Alban. Ac ynghlwm wrth hynny, ymadawiad Trident o Aber Clud. Dyna’r peth mawr. Dyna, ar un trawiad, a fyddai’n setlo’r Torïaid gwallgo a’r Chwith Brydeinig dila, ragrithiol. .
Gwell dweud rhywbeth am isetholiad Gorllewin Casnewydd mae’n debyg. Chwerthin ai crio uwchben canlyniad fel hwn? Gallaf gofio adeg y byddai o leiaf rai ohonom yn ateb ‘crio’. Ond heddiw gallwn ei dderbyn fel rhan o’r llanast cyffredinol yng ngwleidyddiaeth Cymru. Does raid ond edrych ar gwr arall y wlad: niwcleargarwch cynghorwyr PC Môn, ac ymddygiad tra rhyfedd cabinet Gwynedd.
**
Clywn dipyn o ofyn ar y cwestiwn ‘ai Theresa May yw’r prif weinidog salaf erioed?’ Na, go brin. Yn un peth, mae’r hen ddywediad yn eithaf gwir, ‘bydd pob gyrfa wleidyddol yn diweddu mewn dagrau’. Yn ystod yr ugeinfed ganrif, y prif weinidogion nas goddiweddwyd gan y dynged honno oedd Campbell-Bannerman a Bonar Law, y ddau a fu farw yn y swydd cyn cael cyfle i wneud rhyw lanast ofnadwy. Gwobr ‘Y Prif Weinidog Gwaethaf’? Mae’n mynd heb amheuaeth i Asquith, am fynd â ni i mewn i’r Rhyfel Byd Cyntaf. A oedd yna rywun yn ei lywodraeth ef, neu yn senedd y dydd, a allasai rwystro’r hyn a ddigwyddodd? Lloyd George? Darllenwch fy stori ‘Wythnos yng Nghymru Fu’ yn y gyfrol Camu’n Ôl a Storïau Eraill.
**
Ydi pobl yn callio? Stori flaen y Times heddiw. Abaty Westminster (Wemus Barabi chwedl yr hen gymeriad o Ben-y-groes) yn mynd i gynnal gwasanaeth i anrhydeddu criwiau llongau tanfor Trident. Rhai eglwyswyr, chware teg iddyn nhw, yn mynegi anfodlonrwydd, ond tebyg mai ymlaen yr â’r ddefodaeth ddi-chwaeth. Twm o’r Nant a’i dwedodd hi:
Clyw Eglwys Loeger ffraethber ffri,
Hap lwyra’ stad, pa le’r eist ti,
Yng nghanol d’urddol frawdol fri,
I’r fath drueni anian?
’Nôl dwediad Gildas atgas wawr
Y gwyfaist lawr yn gyfan,
Cans dy weinidogion sydd dan ffêr
Yn haeddu eger ogan.
Trwm achos ofni’n enbyd sy,
Beth wnaiff y wlad, gyffredin lu,
Tra bo’r blaenoriaid, harddblaid hy,
Wedi dallu gan dywyllwch?
A’r dall, truenus, warthus wall,
Yn t’wyso’r dall, deëllwch,
Mai yn y ffos, anniddos nerth,
Mewn galar serth y syrthiwch.
(A sôn am ‘Gildas atgas wawr’, ewch am eich copi o’r llyfr eithriadol bwysig Llythyr Gildas a Dinistr Prydain, golygiad newydd Iestyn Daniel yng nghyfres Cyfrolau Cenedl. Yn y siopau yn awr, neu trwy wefan dalennewydd.cymru)
**
A dychwelyd at ganlyniad chwerthinllyd Casnewydd. Un peth amdano: o leiaf allwch chi ddim beio Leanne.
Blog Glyn Adda 